Masakr u južnoj Bačkoj

Masakr u južnoj Bačkoj
Masakr u južnoj Bačkoj
Deo Drugog svetskog rata
	Mađarski vojnici sa svojim žrtvama
Mesto	Bačka, Mađarska okupaciona zona, današnja Srbija
Datum	4-29. januar 1942.
Vrsta napada	Masovno ubistvo
Ubijeno	3.809
Počinioci	Vojska Kraljevine Mađarske

Masakr u južnoj Bačkoj, poznat i kao Racija u južnoj Bačkoj, je naziv za ratni zločin i masakr koji su nad civilnim stanovništvom južne Bačke, pretežno Srbima i Jevrejima, izvršili pripadnici oružanih snaga i vojske Kraljevine Mađarske (Honved) za vreme Drugog svetskog rata tokom mađarske okupacije.

Racija je sprovedena na Božić u naseljima Šajkaške - Čurugu, Gospođincima, Šajkašu, Đurđevu, Mošorinu, Titelu, Loku, Gardinovcima, Vilovu, Žablju, kao i u gradovima Bečeju, Srbobranu, Temerinu i nešto kasnije u Novom Sadu (od 21. do 23. januara 1942. godine). Za tri dana racije u Novom Sadu u vodama Dunava je nestalo preko 1300 (2000) Novosađana.^[1] Pored Srba i Jevreja, u raciji je ubijen i jedan broj pripadnika drugih etničkih grupa: Roma, Rusina i Rusa. Racija je sprovedena između 4. i 29. januara 1942. Otpočela je u Šajkaškoj (4-19. januar), nastavila se u Novom Sadu (21-23. januar), a završila u Bečeju (25-29. januar).

Danas u Novom sadu postoji Spomenik žrtvama racije, gde se održavaju i komemoracije. Srpska pravoslavna crkva je kanonizovala žrtve, te su za svetitelje proglašeni Sveti novomučenici novosadski.

Pozadina

Mađarske okupacione vlasti su posle masovnih hapšenja komunista, skojevaca i njihovih simpatizera u jesen 1941. godine verovali da pred partizanima predstoji druga faza revolucije, kada Crvena armija zaustavi nemački prodor i pomogne jugoslovenskim partizanima da dođu na vlast rušenjem buržoaskog poretka.^[2] Među mađarskim stanovništvom, naročito u Šajkaškoj, namerno su širene vesti o mogućem "srpskom ustanku" za pravoslavni Božić u kome će doći do osvete za zločine nad Srbima iz aprila 1941. godine.^[2] Cilj je bio rešenje srpskog pitanja i pacifikacija Bačke. Kampanja produbljivanja međunacionalne netrpeljivosti je imala svoj vrhunac pred katolički Božić, kada su širene lažne vesti da će Srbi tog dana vršiti diverzije i oružane napade na crkve, opštinske i školske zgrade i žandarmerijske stanice.^[2]Navodni povod za pogrom širih razmera pronađen je u otkrivenom pritajenom Šajkaškom partizanskom odredu u Žabaljskom ritu na Pustajićevom salašu. Kod ove grupe pronađeno je 17 pušaka.^[3] Odred je otkriven 4. januara 1942. godine od strane patrole mađarskih žandarma i graničnih lovaca, koji su ih napali. U samoodbrani, partizani su ubili dva graničara lovca i dva žandarma, a nekoliko ih ranili. Dejstvom velikih okupatorskih snaga ovaj odred je u potpunosti razbijen u toku istog dana, 4. januara 1942. godine, prilikom čega je stradao politički komesar odreda Đula Molnar.^[4] Ovaj događaj zvanična klika proglasila je za „ustanak“. Mađarske okupacione vlasti iskoristile su ovaj manji incident kako bi nastavile sa sprovođenjem svoje politike u Bačkoj.^[4] Pravi cilj racije je bila kampanja etničkog čišćenja usmerena protiv srpskih i jevrejskih civila (uključujući žene, decu i stare), kao i pljačka njihove imovine. Prema istoričaru Zvonimiru Goluboviću, racija je planirana znatno ranije i napad na partizane u Šajkaškoj je samo iskorišćen kao izgovor za sprovođenje planiranog genocida.^[5]

Načelnik general-štaba mađarske vojske Ferenc Sombathelj je 5. januara naredio kaznene racije na partizane u Bačkoj. Naređenje je došlo u isto vreme kada je nemački ministar spoljnih poslova Joahim fon Ribentrop posetio Budimpeštu 6. januara. Nekoliko dana kasnije, feldmaršal Vilhelm Kajtel, načelnik Vrhovne komande Vermahta, je došao u Budimpeštu da zatraži da se cela Mađarska kraljevska vojska prebaci na Istočni front. Mađarski premijer Laslo Bardoši je odbio, i da bi opravdao svoju odluku, tražio je da pokaže da su mađarski vojnici preko potrebni na okupiranim teritorijama. Mađarski generalštab je zatražio da okupacione vlasti dostave dokaz od predstojećem velikom partizanskom ustanku u Bačkoj da pokaže Nemcima.^[6] Mađarske vođe su možda takođe bile motivisane da vode oštru kampanju da pokažu da su u stanju da se nose sa srpskim otporom i jevrejskom "subverzijom", i da tako ubede Nemačku da je Mađarska dovoljno sposobna da kontroliše i Banat, koji je bio deo Ugarske pre Prvog svetskog rata.^[7] Stoga su okupacione vlasti glumile napade partizana da bi uvećali jačinu partizanskog otpora. Žandarmima su deljeni zavoji i govoreno im je da ih nose na glavama i rukama te da glume kako su ranjeni. Ovo je rađeno zbog javnosti.^[8]

Racija u Šajkaškoj

Čurug

Istog dana kada su se desile borbe na Pustajićevom salašu, mađarski stanovnici Žablja i Čuruga su naoružani. U nedelju 4. januara 1942. otpočelo je puškaranje po ulicama Čuruga, u žabaljskom srezu. Čuruški petokolonaši, naoružani puškama, počeli su ubijati mirno stanovništvo po ulicama. U isti mah, dobošem je naređeno da se svi stanovnici povuku u svoje kuće. Dva sata po ovom naređenju, stigli su u Čurug honvedi iz Sente i Segedina u jačini od 3.000 ljudi. Prvo su stigli tenkovski odredi, zatim pešadija u kamionima pa onda i artiljerija. Istovremeno sa honvedima stižu u žabaljski srez i žandarmi iz Temerina, Bačkog Gradišta i drugih mesta. Jedan deo segedinskih honveda uputio se u čuruški rit, gde je, prolazeći kroz salaše, ubijao i klao civilno stanovništvo, dok je drugi deo ostao u gradu gde je, zalazeći od kuće do kuće, izvodio ukućane, muškarce, žene i decu. Čuruški stanovnici, ovako odvođeni iz svojih kuća, ubijani su bez milosti i bez suda. Ubijani su gde su se zatekli i gde je to razbojnicima bilo zgodno: pred kućama, na ulici, u opštinskoj zgradi, u policiji, u osnovnoj školi. Jedan deo pohvatanih stanovnika odveden je u dva žitna magazina Ditriha i Omiljanskog, pa su tu ubijeni iz mitraljeza. Najviše je ovih mučenika stradalo na samoj reci Tisi, gde su ubijani, pa bacani pod led koji je, kao što je poznato, usled izuzetno oštre zime godine 1941/42, bio neobično debeo. U rupe na Tisi bacani su i oni koji su ubijani na drugim mestima, pa su tu dovoženi u zajedničku ledenu grobnicu. U Čurugu je pobijeno tada, od 4. do 9. januara 1942. godine, nekih 1800 duša, ljudi, žena i dece. Ubistva i masakriranja vršena su po danu i po noći.

Žabalj

U Žablju je takođe izvršen masovan pokolj. Tu su Srbi dovođeni na žabaljsku skelu. Prvo su morali u jednom magacinu skinuti odelo i onako goli, samo sa donjim vešom, pa i bez njega, po nezapamćenoj zimi, odvođeni su na Tisu i tu ubijani. Nasred Tise bile su provaljene rupe na ledu, pa su oko tih rupa postrojavane žrtve, mitraljeskom vatrom ubijane i bacane pod led. Neki su naterivani da sami skaču pod led. Neki koji nisu hteli skočiti, odvođeni su do jednog strvodera koji ih je udarao sekirom po glavi, pa ih onda polužive bacao pod led. Bilo je slučajeva da su ljudi probadani bajonetom i bacani u Tisu. Majke su naterivane da same, svojom rukom, bacaju svoju decu pod led. One koji su bili ubijeni na obali, sami Srbi morali su prevući i gurnuti pod led da bi zatim i oni bili ubijeni.

Gospođinci

U Gospođincima, u srezu žabaljskom, ubijeno je u vreme januarskih pokolja 80-100 duša.

Đurđevo

U Đurđevu, srez Žabalj, ubijeno je oko 300 duša.

Mošorin

U Mošorinu i okolini: 7. januara na sam pravoslavni Božić, četa od 150 honveda, uveče između 8 i 9 sati, otišla je u selo i počela iz kuća izvoditi mirne stanovnike, koji su proslavljali Božić. Sve uhapšene odvodili su u opštinsku konjušnicu i u školu, gde su ih, po prethodnom mučenju, ubijali. Mnoge su vodili na Tisu, pa ih ubijali kod mošorinske pumpe. Delom su ih ubijali i po ulicama. Ubijene su prethodno zlostavljali i mučili, tako da su svi leševi bili unakaženi: oči izvađene, nosevi odsečeni, jezici iščupani, ruke i noge prebijene. Žene su silovali pa im grudi sekli. Imovina ubijenih je pljačkana, raznošena, upropašćivana i uništena.

Leševi u Tisi

Kad je led na Tisi počeo da se otapa, leševi su stali ploviti. U vremenu od 2. maja do 25. juna 1942, na području Okružnog suda u Petrovgradu, sudskim putem pregledano je i sahranjeno 292 leša, od kojih je bilo 227 muških i 65 ženskih. Identitet ni kod jednog leša nije se mogao utvrditi, jer ni kod jednog nisu nađene isprave. Svi leševi imali su žicom vezane ruke na leđima. Svi su bili samo u donjem rublju ili goli. Od toga broja leševa bilo je 16 dece do 15 godina, a 15 od 15 do 20 godina. Bilo je nekoliko leševa dece do 5 godina, a bio je i jedan leš muškog deteta između tri i po i četiri godine, Utvrđeno je da je dete bilo probodeno bajonetom i da je od toga nastupila smrt. Nađen je u vodi i jedan džak, u kome je bilo zavezano troje dece od jedne do četiri godine. Na području Sreskog suda u Perlezu sahranjeno je u isto vreme 144 leša, od kojih je bilo 109 muških, 27 ženskih i 3 dečja.

Racija u Novom Sadu

Početak pogroma

Racija je počela 21. januara 1942. oko 6 časova ujutro. Po celom gradu izlepljeni su plakati koji su objavljivali početak racije: „Pošto se na području Novog Sada kriju razna sumnjiva lica kao i velika količina oružja, to je Ministarstvo vojske naredilo da se održi pretres svih stanova kao i legitimisanje svih lica. Naređuje se građanima koji kod sebe imaju kakvog oružja, da ga odmah predaju najbližoj komandi. Naređuje se da se svako zadržava u stanu gde je prijavljen. Slobodno kretanje dozvoljava se samo državnim činovnicima, fabričkim radnicima kao i svakom građaninu koliko mu je potrebno da nabavi najnužnije životne namirnice za određeni dan. U svakom slučaju svako mora raspolagati sa potrebnom legitimacijom, a kretanje je dozvoljeno samo sredinom ulice. Žaluzije na prozorima moraju biti spuštene i ne sme se gledati na ulicu. Kod koga se bude našlo sakriveno oružje, ili ko bude kod sebe držao sumnjiva lica, taj će biti izveden pred vojni sud.“

Blokada ulica

Rano ujutru 21. januara, honvedske snage blokirale su sve ulice i počele vršiti „pretres“.

U Rumenačkoj ulici rezultat pretresa stanova i legitimisanja bio je taj da je većina stanovništva kamionima odvedena na „Štrand“. Neke su ubijali već na ulici.

Porodicu Kolarov zatrli su gotovo potpuno, ubivši 9 članova, ostala je samo mala Aleksandra. Jedan od oficira uzeo je iz nedara jedne žrtve 250.000 dinara.

Dana 23. januara upalo je pet žandarma u kuću Jelene Jovandić i zapitali njene sinove, nedoraslu decu, koje su vere. Kad je jedno dete odgovorilo da su pravoslavne vere, oni su sve petoro dece isterali u dvorište, a majku su zatvorili u kuću i postavili vojnika da je čuva. Ona je čula dečje zapomaganje: „Mama, ne dajte nas!“ Zatim su odjeknuli puščani plotuni, pa je nastupila tišina. Majka je istrčala u dvorište i skamenila se videvši pet leševa svojih sinova. Vojnici su joj tada stavili nož pod grlo i zatražili novac.

Miletićeva ulica

Na uglu Miletićeve i Grčkoškolske ulice vršena su masovna ubistva Srba i Jevreja iz Miletićeve i okolnih ulica. Tu su žandarmi i vojnici dovodili grupe ljudi, kojima je naređivano da kleknu u sneg. Posle toga im je pucano u leđa, a žrtve su padale licem u sneg. Novodovedeni su morali da stanu ispred pobijenih žrtava pa su i oni ubijani.

Na ovo mesto dovođeni su ne samo odrasli muškarci nego i žene i deca, pa i odojčad u naručju majki.

Dunavska obala

Dana 23. januara sprovedena je veća grupa ljudi, žena i dece od sanatorijuma dr Jakovljevića do kraja tramvajske pruge, prema sanatorijumu dr Uzelca, i tu su ubijani pucnjima iz pušaka i mitraljeza.

Sve ovo gledali su mornari sa broda Korona koji je plovio između jedne i druge obale.

Kasarna XVI bataljona pograničnih lovaca

Jedna velika grupa ljudi dovedena je 23. januara iz okolnih ulica u dvorište kasarne, gde su ih vojnici sve pobili.

Dok su leševi ležali na zemlji, jedan od oficira se izdrao vojnicima: „Sklonite ove crkotine da ih ne gledam“. Kad su leševi odneseni, na dvorištu je ostalo mnogo krvi i delova čovečijeg tela.

Štrand

Veći broj Srba i Jevreja iz svih delova grada dovožen je kamionima ili su pod stražom, peške, sprovedeni do pred sam ulaz u novosadsku plažu Štrand.

Masovna ubistva na samoj obali Dunava, pored Štranda, počela su 22. januara u 4 sata ujutru i trajala su do 4 sata popodne. Žrtve su padale u vodu, a one koje su pale na obalu, vojnici su gurali pod led. Jedan posmatrač sa druge obale ustanovio je da je ubijano 15 osoba na minut. U 4 sata došao je oficir i naredio da se preostali „zarobljenici“ odvedu u Spomen-dom.

Uspensko groblje

Na pravoslavno Uspensko groblje Mađari su dovodili stanovnike okolnih ulica, većinom Jevreje, i ubijali ih ili na ulazu u groblje ili na samom groblju.

Igralište NAK-a

Na igralištu NAK-a žrtve su dovođene iz svih delova grada i tu ubijane 22. i 23. januara.

Dana 24. januara došli su na igralište radnici gradskog poglavarstva da uklone tragove krvavog zločina.

Izvršioci

U izvršenju strahovitog pogroma najviše su se angažovale vojska i žandarmerija, koje su se rasporedile u gradu već u rano jutro 21. januara 1942. Pokoljima su rukovodili štabovi pojedinih skupina, smešteni u pojedinim mađarskim kućama. Sudbina Srba i Jevreja zavisila je tako ne samo od mađarske vojske i žandarmerije, nego i od samih suseda Mađara, kod kojih je bio štab dotične formacije.

Za sprovođenje „racije“ okupator je izabrao najkrvoločnije ljude. Na primer, đak žandarmerijske škole u Seksardu, Kenjereš Janoš je rekao: „Ubio sam 20 ljudi iz Šosbergerove kuće u Miletićevoj ulici. Ubijanje mi je pričinjavalo zadovoljstvo, samo me je posle mrzelo da leševe bacam u kamion“. Kad su naočigled majke vojnici ubili njeno petoro muške dece (od 15-28 godina), majka je u strahovitom bolu plakala. Jedan od ubica, gurajući je kundakom, izdrao se na nju: „Ne smeš plakati“. Dana 23. januara 1942. u stan Jovana Tatovića ušli su jedan žandarm, jedan žandarmerijski poručnik i jedan vojnik. Žandarm je uhvatio domaćina, a oficir je prislonio na uho žrtve cev revolvera i opalio.

Broj žrtava

Tablica koja prikazuje žrtve racije prema polu, starosti i nacionalnosti (prema knjizi Zvonimira Golubovića):^[9]

Mesto	Ukupno	Muškarci	Žene	Deca	Stari	Srbi	Jevreji	Romi	Rusini	Mađari	Rusi
Bečej	215	111	72	13	19	102	110	-	-	-	-
Vilovo	64	44	6	8	6	64	-	-	-	-	-
Gardinovci	37	32	3	-	2	37	-	-	-	-	-
Gospođinci	85	47	19	15	4	73	10	-	2	-	-
Đurđevo	223	107	60	41	15	173	22	-	27	-	-
Žabalj	666	355	141	101	69	614	28	23	-	1	-
Lok	47	46	-	-	1	46	-	-	-	1	-
Mošorin	205	94	41	44	26	170	-	34	-	1	-
Novi Sad	1.246	489	415	165	177	375	809	-	2	18	15
Srbobran	3	3	-	-	-	2	2	-	-	-	-
Temerin	48	14	15	7	12	6	42	-	-	-	-
Titel	51	45	-	1	5	49	1	-	-	-	-
Čurug	893	554	153	82	104	842	44	7	-	-	-
Šajkaš	26	24	2	-	-	25	1	-	-	-	-
Sva mesta	3.809	1.965	927	477	440	2.578	1.068	64	31	21	15

Odgovornost za raciju

Ferenc Feketehalmi-Cajdner, general-potpukovnik mađarske vojske, osuđen i pogubljen

Racija je bila rezultat dobro smišljene i dugo pripremane akcije, u kojoj su učestvovali mnogi najviši vojni i civilni funkcioneri Mađarske. Vinovnici ovog zločina bili su: načelnik Mađarskog kraljevskog generalštaba Ferenc Sombathelji, ministar unutrašnjih poslova Ferenc Keresteš Fišer, ministar narodne odbrane Karolj Barta, predsednik mađarske vlade dr Laslo Bardoši i regent i vrhovni komandant svih oružanih snaga Mađarske Mikloš Horti. Neposredni izvršioci planova mađarskog državnog vrha bili su: general-potpukovnik Ferenc Feketehalmi-Cajdner, vrhovni rukovodilac racije (i potpisnik naređenja za raciju), pukovnik Laslo Deak, rukovodilac racije u mestima Šajkaške i Bečeju i pukovnik Jožef Graši, komandant snaga koje su vršile raciju u Novom Sadu.^[10]

U odgovorna lica spada i veliki župan u Novom Sadu, dr Peter Fernbah, koji je zatražio od vojnih vlasti da se uputi kaznena ekspedicija radi uništenja komunista u Šajkaškoj, u stvari, radi „pročešljavanja“ Srba i usput Jevreja. Zahtev je upućen po savetu Odbora devetorice. Pored svih napred registrovanih zločinaca, u ovoj krvavoj i razbojničkoj „raciji“ izdavali su naređenja ili inače uzimali učešća potpukovnik Gunde Geza, potpukovnik Peterdi - komandant 16 hatarvadaš bataljona, advokat i javni beležnik dr. Leh Tibor, predsednik novosadske opštine vitez Nađ Mikloš, Pap Đorđe.

Spomenička komemoracija

U Novom Sadu, na keju koji danas nosi ime "Kej Žrtava racije", na tom mestu podignuta je bronzana kompozicija „Porodica“, visoka četiri metra, posvećena žrtvama palim u ratu od 1941. do 1945. godine.

Početkom 1992. godine spomenik je upotpunjen sa još 78 bronzanih ploča koje je izradio isti vajar. Na četiri ploče (tri sa tekstom na srpskom i jedna na hebrejskom jeziku) ispisane su osnovne informacije o događaju, a na 66 ploča imena ubijenih ličnosti.

Ispod spomenika se nalaze ploče sa tekstovima na srpskom, mađarskom, slovačkom i hebrejskom jeziku. Rekonstrukcija nasilno uklonjenih ploča je izvršena 2004. godine.

Na Almaškom groblju u Novom Sadu, uz zapadnu ogradu je smešten spomen-krst koji je prvobitno bio u gradu, a koji je postavila crkvena opština.

Publikacije

O novosadskom pokolju je napisano nekoliko knjiga i organizovano nekoliko javnih izložbi u Novom Sadu kada su bile okrugle godišnjice.

Novinar Aleksandar Veljić je 2007. godine objavio knjigu Racija - zaboravljen genocid u kome se na 665 stranica nalaze ne samo ispovesti preživelih i rodbine žrtava već i niz zanimljivih i decenijama dugo skrivanih informacija od javnosti.

U februaru 2015. godine javnosti je prezentovan igrani film Avramov pas, u kome se govori o stradanju Jevreja u Novom Sadu za vreme novosadskog pogroma.

Vidi još

Reference

^ „Vojvodina.com”. Pristupljeno 9. 4. 2013. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. septembar 2007)
^ ^a ^b ^v Kasaš 1996, str. 81.
^ Kasaš 1996.
^ ^a ^b Kasaš 1996, str. 82.
^ Golubović 1992, str. 43.
^ Ungváry 2011, str. 77–78.
^ Patai 1996, str. 550.
^ Yahil 1991, str. 503.
^ Zvonimir Golubović, Racija u Južnoj Bačkoj, 1942. godine, Novi Sad (1992), str. 147
^ Golubović 2004, str. 221.

Literatura

Kasaš, Aleksandar (1996). Mađari u Vojvodini 1941-1946. Novi Sad: Filozofski Fakultet u Novom Sadu.
Golubović, Zvonimir (2004). Racija 1942. Novi Sad: Enciklopedija Novog Sada knjiga 23.
Zvonimir Golubović, Racija u Južnoj Bačkoj, 1942. godine, Novi Sad, 1992.
Dokumenti iz istorije Jugoslavije, Beograd, 1996.
Zvonimir Golubović, Racija 1942, Enciklopedija Novog Sada, knjiga 23, Novi Sad, 2004.
Aleksandar Veljić, Racija - Zaboravljen genocid, Beograd, 2007.
Aleksandar Veljić, Istina o Novosadskoj raciji, Sremska Kamenica, 2010.
Jovan Radosavljević, Racija i logori u Bačkoj za vreme Drugog svetskog rata, Novi Sad, 2012.

Spoljašnje veze

[1] „Vojvodina.com”. Pristupljeno 9. 4. 2013. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. septembar 2007)

[FOOTNOTEKasaš199681-2] v Kasaš 1996, str. 81.

[FOOTNOTEKasaš1996-3] Kasaš 1996.

[FOOTNOTEKasaš199682-4] Kasaš 1996, str. 82.

[FOOTNOTEГолубовић199243-5] Golubović 1992, str. 43.

[FOOTNOTEUngváry201177–78-6] Ungváry 2011, str. 77–78.

[FOOTNOTEPatai1996550-7] Patai 1996, str. 550.

[FOOTNOTEYahil1991503-8] Yahil 1991, str. 503.

[9] Zvonimir Golubović, Racija u Južnoj Bačkoj, 1942. godine, Novi Sad (1992), str. 147

[FOOTNOTEГолубовић2004221-10] Golubović 2004, str. 221.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]