Beograd u 19. veku

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Beograd u 19. veku prolazi kroz drastične promene u svakom pogledu. Tokom ovog perioda može se pratiti transformacija grada u kome na samom početku vlada potpuno bezvlašće i anarhija dahija u periodu osmanske uprave i sukoba za vreme Srpskih ustanaka, sve do evropeizacije i velike urbanizacije grada tokom druge polovine 19. veka zahvaljujući uspešnoj borbi Srba i oslobođenju Beograda, kao i priznanju nezavisnosti Srbije na Berlinskom kongresu 1878. godine. Sve ovo je imalo velike uticaje na urbano širenje i menjanje grada, kao i na razvitak njegove ekonomije i kulturnog života.

Pogled na Beograd, 1890.

Istorijski pregled[uredi | uredi izvor]

Period osmanske uprave i srpski ustanci[uredi | uredi izvor]

Period 19. veka je veoma značajnih promena koje su imale veliki uticaj po srpski narod i na Beograd. Na samom početku ovog veka, Beograd je bio pod upravom Osmanskog carstva. Odluka osmanskog sultana Selima III da nakon Svištovskog mira 4. avgusta 1791. kojim je završen poslednji austrijsko-turski rat, da janjičarima zabrani pristup Beogradskom pašaluku, izazavan je revolt kod janjičara. Njihov otpor je olakšala i samovolja Osmana Pazvanoglua, turskog vojnog zapovednika i upravnika Vidinskog pašaluka, poreklom iz Bosne. Ubrzo, 1798. godine, Napoleon Bonaparta pokreće vojnu ekspediciju na Egipat, što je nateralo Visoku portu da povuče redovnu vojsku sa Balkana. Dodatno, iste godine je donesena odluka da je janjičarima dozvoljeno da se vrate u Beogradski pašaluk.[1][2]

Dahije ubijaju Hadži Mustafa pašu, barkorez nepoznatog autora

Nakon povratka janjičara u Beogradski pašaluk, ubrzo su se istakla četvorica janjičara koji će biti poznati kao dahije: Aganlija, Kučuk-Alija, Mula Jusuf i Mehmed-Aga Fočić. Oni su 1801. godine ubili tadašnjeg beogradskog vezira Hadži-Mustafa pašu, inače naklonjenog Srbima, i započeli nezavisnu upravu od centralnih vlasti. U to vreme, u čitavom Beogradskom pašaluku, visoko su podigli namete i uveli čitlučenje. Sve to, uz teror i nasilje koje je kulminiralo Sečom kenzova kada je ubijeno 72 tadašnjih srpskih velikaša, izazvalo je srpski narod da se pobuni protiv njihove vlasti. Nakon zbora u Orašcu 1804. godine, izbila je buna na dahije, što je dovelo do izbijanja Prvog srpskog ustanka pod vođstvom Karađorđa Petrovića.[2][3]

Buna na dahije[uredi | uredi izvor]

Centralne vlasti su tada podržale borbu srpskog naroda protiv dahija, i poslale Bećir-pašu da ubije dahije i zavede red u gradu. Tokom bune na dahije, vođen je veliki broj borbi od kojih je po Beograd najznačajnija borba za oslobođenje grada. Posle sastanka u Zemunu, ustaničke vođe su tokom 1804. godine nizom pobeda kojim su oslobođeni Požarevac i Smederevo, te i onih u okolini grada i spajanjem ustaničkih vojsci, uspeli da zuze opsadnu liniju oko Beograda.[2][3] Ubzro nakon toga, Bećir-paša uspeva da izoluje dahije na dunavskom ostrvu Ada Kale, i du pokušaju da smiri pobunjene Srbe, ostavlja ih njima da ih ubiju, što su Srbi i učinili. Pored toga, paša je postavio 20 srpskih knezova i dao im gradove na upravu i počeo pregovore sa srpskim ustanicima, koji su se završili neuspešno, jer je želja ustanaka bila da se uspostavi samostalna srpska država pod zaštitom Rusije, a nudili su Osmanlijama da u dalje plaćaju danak sultanu.[3]

Ustaničke borbe i Beograd[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Beograd u ustaničkoj Srbiji

Nakon toga, 27. jula 1804. godine, srpski ustanici pišu molbu ruskom caru, kao zaštitniku pravoslavaca, da zatraže pomoć u daljem toku ustanka, u vidu naoružanja, municije, novca i vojnih stručnjaka. Primivši ove molbe, ruski car je 28. novembra 1804. naredio da se izdvoji 5.000 dukata za ustanike u Srbiji i poslao pismo ruskom poslaniku u Carigradu sa uputstvom o tome kako da utiče na Portu. Sa druge strane, sultan rešio da pregovorima umiri Srbe, te je zamolio vlaškog i moldavskog kneza da, kao hrišćani posreduju između Porte i ustanika, što su oni i učinili. Ustanici su odgovorili da su i dalje verni sultanu, ali su zatražili da Alija Gušanac bude uklonjen iz Beograda, kao i da odnose utvrđene pregovorima sa Bećir-pašom garantuje jedna strana sila. Sultan je odbio predloge Srba, a oni su odbili sultanov zahtev da raspuste oružane odrede. Karađorđe je, ipak poslušao savete Bećir-paše i drugih posrednika da bude tolerantniji prema Porti, te je smanjio ustaničke snage oko Beograda, ali, Porta je aprila 1805. naredila niškom Hafiz-paši, koji je postavljen za novog beogradskog vezira, da počne da skuplja vojsku i uguši bunu. Preventivno, Karađorđe je još u martu 1805. jedan deo ustaničke vojske od Beograda pomerio ka Zapadnoj Moravi radi zauzimanja Karanovca, Trstenika, Požege i Užica, a drugi deo prema Velikoj Moravi radi odbrane u slučaju da Osmanlije krenu tim pravcem. Osmanlije su, izrevoltirane,započele oružane sukobe sa ustanicima. Srpski ustanici su tokom 1805. i 1806. godine, u mnogim bitkama poput onih za Ivankovac, Paraćin, kao i odlučujućih bitki na Mišaru i Deligradu, izvojevali velike pobede nad Osmanlijama.[3]

Oslobađanje Beograda od strane srpskih ustanika, 1806. godina

Ohrabreni ovim uspesima, ustanici su u ofanzivi oslobodili i ostale delove Beogradskog pašaluka, što je dovel da se u septembru 1806. godine zaključi mir između izaslanika Srba Petra Ička i Porte. Ipak, zbog nepostojanja pisanog dokumenta, već usmenih obećanja, kao i zbog početka sukoba Rusije i Osmanske imperije, i ruskim zauzimanjem Budimpešte, Karađorđe je započeo opsadu Beograda i do 27. decembra 1806. godine oslobodio gotovo ceo grad, uključujući i tvrđavu. Tog dana je Beograd napustio i poslednjih predstavnik osmanske vlasti grada, Sulejman paša.[3]

Tokom 1807. godine dolazi do zbacivanja kneževa Vlaške i Moldavije koje su bile pod ruskim protektoratom. Ipak, Srbi odbijaju da se stave na stranu Osmanlija i nastavljaju borbe za oslobođenje ostalih gradova, te je ubrzo oslobođen čitav Beogradski pašaluk. Ipak, zbog poraza u bici na Čegru, nemogućnosti da se Karađorđevoj vojsci pridruže i crnogorski Srbi pod vođstvom vladike Petra I Petrovića Njegoša, kao i velike ofanzive Osmanlija ka Beogradu tokom avgusta 1809. godine, krenuo je veliki talas izbeglica preko Dunava, a Karađođe je zatražio pomoć Habzburga i Napoleona, ali bez ikakvog uspeha.[3]

Za razliku od prethodnih puta, 1810. godine kada su Rusi ponovo došli u Srbiju, ustanicima je stigla pomoć u vidu municije i obuke, kao i materijala. Ipak, zbog sve verovatnije invazije Napoleona na Rusiju, Rusija je bila primorana da se povuče iz rata čime su ustanici ostali sami u borbi protiv osmanske vojske. Vrlo brzo je usledio ogroman napad osmanlija sa gotovo četvrtinu miliona vojnika na daleko malobrojnije ustanike. Time je 7. oktobra 1813. godine slomljen otpor ustanika, a Osmalnije ušle u Beograd, gde su uspostavili upravu istu kao i pre ustanka, dok su ustanici bili primorani da se povuku severno od Dunava u Austriju.[3]

Ipak, nakon Hadži Prodanove Bune iz 1810. godine, izbija i Drugi srpski ustanak u periodu od 1815. do 1817. godine, u kome su Srbi uspeli da izvojevaju pobedu i formiraju autonomnu kneževinu Srbiju. U Beogradu su organizovani različiti organi vlasti, kao Narodna kancelarija, Beogradski sud ili "Magistrat", varoški knez i kmetovi, policija, obščestvo.[4]

Nakon toga, u Beogradu je 1830. pročitan Sultanov hatišerif o autonomiji Srbije, i od tada počinje blagi privredni, urbani i kulturni uspon grada.[3] Srbija je 1839. dobila Zakon o opštinama, koje su prvi put bile samoupravne - prva opštinska uprava u Beogradu je izabrana u avgustu ili septembru 1839.[5] Prvi upravitelj varoši bio je Ilija Čarapić.

Potpuno oslobođenje Beograda[uredi | uredi izvor]

Ipak, prisustvo turske vojske u tvrđavi sputavalo je dalji razvoj Beograda. U junu 1862. godine, jedan turski žandarm je teško povredio srpskog dečaka na Čukur česmi, što je rezultiralo okršajem između srpskih žandarma i turskih vojnika. Ovaj događaj je poznat kao incident na čukur česmi, i nakon njega su usledili žestoki okršaji Srba i Osmanlija, koji su se završili primirjem. Ipak, nezadovoljni odredbama primirja, Osmanlije su vršile pritisak na njihovog zapovednika grada, Ali-pašu, što je kulminiralo artiljerijskim bombardovanjem Beograda od strane Osmanlija 1862. godine, kada je ubijeno i povređeno veći broj ljudi i čime je gradu učinjena velika materijalna šteta.[3][6]

Ilustracija predaje ključeva grada Beograda knezu Mihailu na Kalemegdanu

Ovo je nateralo velike sile, u cilju sprečavanja dalje eskalacije sukoba, da sazovu niz konferencija povodom tog pitanja. One su na kraju rezultirale da 1867. godine Osmanlije napuste, nakon ostalih gradova, i poslednja četiri grada u tadašnjoj Srbiji - Beograd, Smederevo, Kladovo i Šabac. Sultanov hatišerif vezan za ovu odluku je pročitan 6. aprila 1867. i Riza-paša je tada predao ključeve beogradske tvrđave knezu Mihailu, te su poslednje osmanske trupe konačno napustile Beograd.[6]

Na početku srpsko-turskog rata 1876, zahvaljujući uspešnim borbama Srba, sa tvrđave je konačno skinuta i zastava Osmanske imperije. Na kraju, na Berlinskom kongresu 1878. priznata nezavisnost Srbije, a 1882. Srbija postaje kraljevina. Beograd je proglašen za njenom prestoniom, i nakon tog perioda konačno kreće privredni, urbani i kulturni uspon grada, bez sputavanja od strane Osmanlija.[3][6]

Urbani razvoj[uredi | uredi izvor]

Uopšteno[uredi | uredi izvor]

Urbani razvoj grada tokom 19. veka, usko je pratio istorijska dešavanja, ali je bio uslovljen i činjenicom da su Sava i Dunav bile granica između dva carstava - Austrijskog i Osmanskog.[7]

Zbog direktne osmanske uprave, terora dahija, kao i velikih sukoba koji su usledili nakon toga, na početku 19. veka nije bilo nikakvog značajnog razvoja grada. Tada je grad bio mala neuređena varoš sa krivudavim i uskim ulicama, podeljen na gornji i donji deo u vidu pristaništa. Grad je bio opasan Šancem i palisadama, a nekadašnja linija Šanca je delimično očuvana u izlomljenim trasama Obilićevog, Topličinog i Kosančićevog venca, dok je prema Dunavu išla prema Skadarskoj ulici. Ipak, putopisac Oto Dubislav Pirha beleži da se vidi velika razlika između turskog dela na dunavskoj padini, koji čini Dorćol, i srpskog dela koji je počeo da se razvija oko Varoš kapije i današnje Saborne crkve.[7]

Beograd oko 1890, sa Sabornom crkvom levo
Mapa urbanog razvoja Beograda u 19. veku

Nakon 1830. godine Beograd počinje delimično da se razvija. Ovom razvitku grada je doprinela najviše knez Miloševa namera da po odlasku Osmanlija što više naseli i osnaži. Knez Miloš Obrenović je 1834. godine jasno izložio svoj politički i urbanistički program o stvaranju novog Beograda, kao glavnog grada Srbije, te je započeo osnivanje novog dela grada van Šanca, odnosno tvrđave koju su držale Osmanlije. Time, grad počinje da se razvija ka padinama prema Savi, van istorijskog jezgra. Knez Miloš je tada angažovao poznatog inženjera Franca Jankea iz Beča, inače slovačkog porekla, da pomogne daljem razvoju grada. Franc Janke uspeva da ostvari zadatak osnivanja novog Beograda na Vračaru, uprkos problemima koje je imao povodom uspostavljanja orijentacije pravougaone mreže novog grada. Svime ovime, formirana je struktura koja je okružila današnji Savski amfiteatar.[7][8][9]

Do početka najznačajnijeg rasta dolazi tek nakon sporazuma 1862. godine, kada su osmanske trupe napustile Beograd. U tom periodu dolazi do nagle transformacije grada putem ozbiljnijih urbanističkih planova čiji je cilj bio da promene njegov, do tada orijentalno-otomanski izgled u izgled modernih evropskih gradova. Emilijan Josimović, prvi srpski urbanista, inženjer i profesor Liceja i Velike Škole, je 1867. godine dao temelje ovakvog planiranja Beograda, u duhu evropskog stila, svojim regulacionim planom. Izradio je projekat rekonstrukcije varoši u samom nekadanjšem turskom delu, odnosno Šancu, i time transformisao gradski pejzaž od orijentalnog osmanskog u evropski grad. Dodatni podstrek mu je davala i tadašnja politička podrška i želja da se odbaci sve što je asociralo na Osmansku imperiju. Time je ovaj plan dao prve ideološke osnove srpskom urbanizmu.[7][8][9][10][11][12]

Osim toga, Josimović je uočio i značaj Dunava kao magistrale, te je izložio ideju izgradnje keja pored Dunava, čime je grad počeo da dobija sve više na značaju kao grad na magistrali dve reke - Save i Dunava. Nadalje, 1870. godine, Kalemegdan je po planu Josimovića, kao nekadašnji grad, preuređen u park, po ugledu na estetiku engleskih parkova, a i ubrzo i prema projektu Milana Kapetanovića.[8][10]

Zarad rešavanja problema ilegalne gradnje, što je dovelo do toga da je jedan deo zgrada bio izgrađen na nepropisan način, 1896. godine je u Beogradu na snagu stupio Zakon o izgradnji. Sprovođenje tog zakona je počelo da utiče na smanjenje ilegalne izgradnje.[9]

Zbog svega ovoga, krajem 19. veka, grad je pretrpeo izuzetno velike promene kojima je modernizovan, značajno proširen i čime su znatno poboljšani životni uslovi. Sa druge strane, urbanistički planovi iz druge polovine 19. veka su postavili temelje razvoju grada i u sledećem veku.[7][10]

Institucije Beograda tokom 19. veka[uredi | uredi izvor]

Još 1817. godine, grad Beograd postaje prestonica Kneževine Srbije, sem u periodu 1818. do 1841. godine, kada je Kragujevac bio glavni grad. Odluku da se prestonica iz Kragujevca premesti u Beograd, doneo je knez Mihailo Obrenović, a sticanjem nezavisnosti Berlinskim kongresom 1878. godine i nastankom Kraljevine Srbije 1882, Beograd je postao njen ključni grad.[6]

Beogradska opština je osnovana 1839. godine kao opština prve klase. Sve do 1841. godine, funkciju predsednika opštine i upravnika cele varoši, obavljala je jedna ličnost, a svečane sale današnje Skupštine grada Beograda smeštene su u zgradi Starog dvora Obrenovića. Beograd je do 1860. godine bio podeljen na 6 kvartova. Ti kvartovi su vračarski, varoški, dorćolski, terazijski, palilulski i savamalski.[13]

Na samom početku 19. veka, tokom Prvog srpskog ustanka, 1805. godine je organizovanje sudstva u Beogradu započeto osnivanjem Sovjeta. Nedugo zatim, 1811. godine, formiran je Narodni ili Veliki sud, a tkz. Turskim ustavom iz 1838. godine su postavljeni temelji pravnom poretku te su uspostavljeni primitelni, prvostepeni i apelacioni sud. Kada je Beograd postao prestonica 1841. godine, formirana je i mesna policijska oblast.[13]

Saobraćaj[uredi | uredi izvor]

Knez Mihailova ulica na kraju 19. veka

Urbani razvoj grada tokom 19. veka je bio tesno spregnut sa razvojem saobraćajne infrastrukture. Zahvaljujući modernim urbanističkim planovima, Beograd je počeo da dobija široke pravougaone ulice, što je dovelo do daljeg urbanog razvoja grada. Potreba za razvijanjem transportnih sistema, dovela je do razvoja železničkog saobraćaja, što je kulminiralo 1884. godine izgradnjom Železnička stanica, kao i Železnički most na Savi. Završetkom Železničke stanice, Nemanjina ulica postaje jedna od glavnih gradskih ulica, a to ime dobija 1896. godine.[7][14]

Uključivanje Beograda u sisteme železničkih drumova, kao i razvoj drumskog i rečnog saobraćaja, značajno je doprineo razvoju privrede grada.[15]

Na osnovu Josimovićevog regulacionog plana iz 1867. godine, projektovana je i Knez Mihailova ulica kao najkraća veza između Tvrđave i Varoši. Period kada je ona trasirana, između 1867. i 1880. godine, označio je definitivno napuštanje stihijskog razvoja Beograda i ulazak u višu etapu urbanizacije grada. Paralelno izgradnjom ulice, trgovci i drugi bogataši su počeli da otvaraju radnje u njoj, što je ulici dalo njen poznati trgovački karakter.[11]

Privreda[uredi | uredi izvor]

Fabrika kože na Čukarici, podignuta 1884. godine[16]

Zbog sticanja samostalnosti i planskog urbanističkog razvoja grada, manje nakon 1830, a daleko više tokom druge polovine 19. veka, Beograd dobija sve veći razvoj privrede.[8][15]

Prva fabrika, odnosno mala Karađorđeva topolivnica, je radila već za vreme Prvog srpskog ustanka, dok su državna kožara i pivara otvorene 1838. i 1839. godine. Ovo dalje povlači industrijski razvoj grada, pa su 1842. godine u Beogradu otvorene metaloprerađivačka fabrika, a 1848.i 1850. godine i fabrike sveća i sapuna, parni mlin, te u godinama nakon toga i fabrika čoje, žižica, cementa, kao i prva fabrika duvana iz 1889. godine. Zahvaljujući planskom razvoju grada, pred sam kraj 19. veka, industrijska proizvodnja se dodatno razvija pa su otvorene fabrike pića 1890. godine, a nakon toga i fabrike boja, klanica iz 1899. godine i na kraju prva srpska fabrika šećera iz 1900. godine.[15]

Osim planskog razvijanja grada i saobraćaja, privredni rast je omogućen i razvojem infrastrukture, poput uvođenja električnih instalacija na kraju 19. veka, kao i puštanje u rad prve vodovodne mreže 1892. godine, te i uvođenjem električnog osvetljenja i tramvaja 1893. i 1894. godine. Prethodno se snadvebanje vodom vršilo preko četrnaest javnih česmi.[6][15]

Ipak, i pored ovog naglog rasta industrije, Beograd na samom kraju 20. veka još uvek nije uspeo da se razvije u veliki industrijski centar.[15]

Kultura i nauka[uredi | uredi izvor]

Uopšteno o kulturi Beograda tokom 19. veka[uredi | uredi izvor]

Zahvaljujući srpskim ustancima, a kasnije i potpunom oslobađanju od osmanske vlasti, tokom 19. veka, započet je kulturni i privredni preporod grada. Nakon Drugog srpskog ustanka, Beograd je počeo da sve više postaje značajno kulturno sedište. U to vreme, podignut je veliki broj značajnih objekata i zadužbina.[13][17]

Kulturni uspon Beograda posebno dobija na zamahu nakon Berlinskog kongresa. Tada mnogobrojne beogradske zanatlije i trgovci postaju pokretačka snaga privrednog rasta i ostavljaju za sobom veliki broj zdanja. Formiran je veliki broj udruženja, poput Beogradskih gospođa i Društva beogradskih žena lekara.[13]

Narodni muzej u Beogradu i Spomenik knezu Mihailu

Značajni objekti i zadužbine[uredi | uredi izvor]

Godine 1808. se osniva Velika škola, pod nazivom Licej. Od 1838. godine, ona se nalazila u Kragujevcu, ali krajem 1841. godine, vraćena je u Beograd. Već sledeće godine se osniva Prva muška gimnazija. Kasnije, 1863. godine, kapetan Miša Anastasijević je sazidao zgradu i poklonio je svojoj otadžbini i od tada je u njoj smešten Licej koji je promenio naziv u Veliku školu - Akademiju. Danas ta zgrada predstavlja zgradu Rektorata Beogradskog univerziteta.[13][17]

Prva štamparija, nakon Beogradske štamparije iz 16. veka, osnovana je 1831. godine, u Beogradu i predstavlja Prvu državnu štampariju u Srbiji. Ipak, 1835. godine je premeštena iz Beograda u Kragujevac.[17]

Ideja da Beograd dobije narodno pozorište je postajala bila sve popularnija nakon 1842. godine. Grad Beograd dobija 1868. godine i svoje Narodno pozorište. Za adaptaciju prvobitnog prostora bio je zadužen arhitekta Aleksandar Bugarski. Nakon gostovanja Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada u Beogradu, oduševljeni knez Mihailo Obrenović donosi istorijsku odluku o izgradnji novog i stalnog zdanja beogradskog teatra. Time je izgrađena sadašnja zgradu na mestu nekadašnje Stambol kapije je pomereno godinu dana kasnije.[18]

Godine 1844, Beograd dobija i Narodni muzej koji predstavlja najstariju muzejsku ustanovu u Srbiji. Osnovan je pod imenom Muzeum serbski, a u njegovome sastavu su i Galerija fresaka, Vukov i Dositejev muzej i Spomen-muzej Nadežde i Rastka Petrovića.[19]

Osim objekata iz oblasti obrazovanja i kulture, podizani su i drugi objekti. Iako je akt o podizanju prve Varoške bolnice donet 1840. godine, ona je tek 1868. godine počela sa radom. To je dovelo do osnivanja Srpskog lekarskog društva 1872. godine, a 1876. godine i Društva crvenog krsta.[13][20]

Jedan od najpoznatijih spomenika u Beogradu, Spomenik knezu Mihailu, podignut je 1882. godine i nalazi se na Trgu republike. Posvećen je knezu Mihailu Obrenoviću.[21]

Godine 1889, podignuta je jedna od najznačajnijih zadužbina u Beogradu, a to je Zgrada zadužbine Nikole Spasića u Beogradu. Podignuta je kao reprezentativna stambeno-trgovačka zgrada na dva sprata.[22]

Najznačajnija kulturno-naučna institucija Srbije, Srpska akademija nauka i umetnosti, ustanovljena je zakonom od 1. novembra 1886. godine, a njena zgrada u Beogradu je formirana tek 1924. godine.[23]

Religijski objekti[uredi | uredi izvor]

Osim svetovnih, podizane su i mnoge religijske građevine. Između 1832. i 1834. godine, podignuta je prva novija crkva u Beogradu, odnosno pravoslavna crkva Sv. Petra i Pavla u Topčideru i predstavlja zadužbinu kneza Miloša Obrenovića koji je i njen ktitor. U neposrednoj blizini, podignut je i Milošev konak, kao i Crkveni konak u Topčideru.

Saborna crkva u Beogradu

Nedugo zatim, 1845. godine, završena je Saborna crkva Svetog arhanđela Mihaila u Beogradu. Crkva je podignuta na temeljima stare crkve, hrama Svetih Arhistratiga, koja se spominje još u vreme austrijske vladavine Beogradom u periodu od 1717. do 1739. godine. Crkva spada među najveće crkvene građevine podignute u Kneževini Srbiji.[24]

Dok je bio u Beogradu, godine 1879, jedan od najpoznatijih predstavnika Srba katoličke vere iz Dubrovnika Matija Ban, prvi iznosi ideju podizanja crkve Svetog Save na Vračaru.[25][26] Kasnije, 1895. godine, tri stotine godina nakon spaljivanja moštiju svetog Save, u Beogradu je osnovano Društvo za podizanje hrama svetog Save na Vračaru, čiji je cilj bio da se na mestu spaljivanja moštiju podigne hram.[27]

Poznate ličnosti[uredi | uredi izvor]

Beograd 19. veka obeležile su mnoge značajne ličnosti za srpsku istoriju. Osim ustanika i vladara Kneževine i Kraljevine Srbije, istakli su se i mnogi dobrotvori i zadužbinari, kao i naučnici i umetnici.

Spomenik kapetanu Miši Anastasijeviću

Među zadužbinarima, može se istaći Miša Anastasijević, veliki trgovac, bogataš, srpski rodoljub, učitelj i dobrotvor koji je podigao spomenuto Kapetan Mišino zdanje 1863. zbog kojeg se smatrao najvećim srpskim dobrotvorom.[28] Zatim Ilija Kolarac, takođe veliki trgovac i zadužbinar rodom iz Smedereva, koji je Beogradu ostavio Zadužbinu Ilije Kolarca. Isto tako se mogu istaći i Nikola Spasić, srpski veletrgovac koji je ostavio veliki broj zadužbina, Dragoljub Marinković, Sima Andrejević Igumanov, Persa i Rista Milenković, Vlajko Kalenić, Luka Ćelović Trebinjac i mnogi drugi.[29]

Među beogradskim naučnici iz 19. veka čija su dela imala ogroman uticaj na srpsku nauku, mogu se istaći poznati matematičar Mihailo Petrović Alas, fizičar Đorđe Stanojević, astronom i klimatolog Milutin Milanković, botaničar i prvi predsednik Srpske kraljevske akademije Josif Pančić i drugi.

Među piscima, dramaturzima i kulutrnim radnicima, mogu se navesti Dositej Obradović, koji je bio osnivač i profesor Velike škole, Branislav Nušić koji je svoja dela počeo da stvara krajem 19. veka, Petar Kočić rodom iz Banja Luke i mnoge druge značajne ličnosti.

Beogradske kafane i mehane[uredi | uredi izvor]

Kafana "?" sa početka 20. veka

Tokom 19. veka, a naročito u drugoj polovini, u Beogradu je otvoren veliki broj kafana i mehana koje su postale jedne od njegovih obeležja, kao i značajne institucije. U njima je održan prvi sajam knjiga iz 1893. godine, a tu su prikazani i prvi filmovi, kao i pozorišne predstave, opere i drugi značajni kulturni događaji. Po popisu iz 1826. i 1827. godine, u Beogradu je postojala kafana Paje Kantardžije, Hećim Tome i Zisina, a kasnije je otvorena i Gušančeva kafana kod Kalemegdana. Godine 1821. je otvoren mehanski esnaf, a 1871. godine se formira Prvo srpsko pivarsko akcionarsko društvo. Prva pivara u Beogradu se otvara 1840. godine i to je Kneževa pivara (u isto vreme je postojala i Vajhaplova pivara, koja je ubrzo zasenjena[30]). A nakon toga, 1873. i 1884. godine, počinju sa radom i Vajfertova i Bajlonijeva pivara. Kafane su bile, ne samo mesto na kome su se ljudi okupljali zarad jela i pića, već su u Beogradu 19. veka, a nakon toga i prve polovine 20. veka, postale i značajna društvena mesta, na kome su se okupljala i formirala razna udruženja, ali sklapali i razni unosni poslovi, te dogovorene i mnoge značajne političke odluke. Tako se znalo da se u kafani Barajevo okupljaju članovi demokratske stranke, dok su ministri Cvetkovićeve vlade odlazili u Maderu.[31]

Najstarija sačuvana beogradska kafana je Kafana ?. Zgrada u kojoj se nalazi je osnovana, po nalogu kneza Miloša, još 1823. godine podigao ju je Naum Ičko, bezrđanbaša, trgovački konzul i sin Petra Ička, ohridskog trgovca cincarskog porekla i jednog od glavnih organizatora Prvog srpskog ustanka, te i tvorca Ičkovog mira, zaključenog sa Portom 1806. godine. Kasnije, 1826. godine, knez Miloš je zgradu poklonio svome ličnom lekaru Ećim-Tomi Kostiću, koji ju je pretvorio u kafanu. U mnogobrojnim putopisima vezanih za Beograd iz prve polovine 19. veka, često je spominjana Srpska kafana koja je bila smeštena u ovoj kući. U nju su svraćale mnoge poznate ličnosti kulturnog i javnog života, između ostalih i Vuk Karadžić. U toj kafani se 1834. godine zaigrala prva partija bilijara u Beogradu, a od iste godine postala je prvo čitalište Srpskih novina. U znak iskazivanja poštovanja prema Sabornoj crkvi, jedno vreme, samo u ovoj kafani, nije bilo dozvoljeno pušenje.

Zgrada u kojoj se nalazi Kafana ? danas ima status spomenika kulture.[32]

Moda Beograda u 19. veku[uredi | uredi izvor]

Kulturni i ekonomski razvoj grada je uticao i na razvoj mode u Beogradu. Zahvaljujući mnogobrojnim vezama koje su beogradski trgovci imali sa Austrijom, Nemačkom, Belgijom, Francuskom i drugim zemljama, u Beograd je pristigla i najraznovrsnija tekstilna i modna roba, ali i mnogi stranci. Ovo je doprinelo razvoju krojačkog zanata, koji se širio u dva pravca. Prvi je bio pravac usmeren ka profesionalnom radu i profesionalnim krojačima, uglavnom muškarcima, koji su pripadali modelu esnafa. Sa druge strane, žene su bile najčešće neformalno obučavane, pogotovu u manjim sredinama, pa su klijentelu sticale preporukom.[33]

Zahvaljujući kolekcijama u muzejima poput Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu, danas je poznato kako je izgledala odeća i obuća Beograđana za vreme 19. veka. Zahvaljujući takvim kolekcijama, moguće je pratiti proces transformacije odevanja građanske klase od tradicionalne orijentalne nošnje, do tadašnje evropske mode.[34]

Što se tiče ženske gradske nošnje 19. veka, nezaobilazan deo su bile papuče koje su se nosile kao kućna obuća. Jedan od karakterističnih tipova ženske gradske kućne obuće bile su mestve. Mestve su duboka obuća od meke, najčešće tri žute ili crne kože. Ponekad su ih nosili i muškarci, a preko njih se po potrebi obuvala obuća koja je nošena van kuće. Pravile su ih zanatlije čizmedžije. Popularno je bilo i nošenje bogato ukrašenih drvenih nanula sa dve potpetice, a vezivalo se, pre svega, za običaj odlaska u hamam. Njih su pravile zanatlije nalundžije. Jedna od vrsta ženske obuće koje su korišćene tada bile su terluci, koje su bile karakteristične i za tadašnju Bosnu i Hercegovinu. Terluci su se pravili od kože i ukrašavali zlatovezom, svilom ili somotom. U zavisnosti od imovinskog stanja porodice žene i njihovog bogatstva, zavisilo je i bogatstvo ukrasa na terlucima. Takođe, česti su bili i vezovi za papuče, od kojih su obućari i papudžije pravili obuću za kuću. Njih su vezivale žene u kućnoj radinosti, a nabavljale su se i na carigradskim bazarima, i u evropskim robnim kućama. Od sredine 19. veka, potpetice koje su do tada bile gotovo nestale, ponovo su počele da se vraćaju u modu. Osamdesetih godina 19. veka, potpetica tipa Luj ulazi u modu i nosi se sve do 1925. godine.[34]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Jelavich, Charles; Jelavich, Barbara (1986). The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920. University of Washington Press. str. 22—36. ISBN 978-0-295-96413-3. 
  2. ^ a b v Pantelić, Dušan (1949). Beogradski pašaluk pred Prvi srpski ustanak 1794-1804. Beograd: Naučna knjiga. 
  3. ^ a b v g d đ e ž z i Srejović, Dragoslav; Gavrilović, Slavko; Ćirković, Sima M. (1981). Istorija srpskog naroda: Od Prvog srpskog ustanka do Berlinskog kongresa (1804-1878). Srpska književna zadruga. 
  4. ^ "Politika", 31. mart 1938
  5. ^ "Politika", 29. mart 1937
  6. ^ a b v g d „Važne godine u istoriji grada”. Grad Beograd. Pristupljeno 11. 3. 2020. 
  7. ^ a b v g d đ Petrović Balubdžić, Miroslava P. (2018). Planiranje i projektovanje urbane strukture priobalja Beograda: Transformacija urbanog pejzaža i tretman nasleđa - doktorska disertacija. Beograd: Arhitektonski fakultet. str. 23—57. 
  8. ^ a b v g Maksimović, Branko (1983). Ideje i stvarnost urbanizma Beograda: 1830-1941. Beograd: Zavod za zaštitu spomenika kulture. str. 2—62. 
  9. ^ a b v Banković, Angelina; Vuksanović-Macura, Zlata (2019). Stvaranje modernog Beograda, Od 1815. do 1964. iz zbirke Muzeja grada Beograda. Beograd: Muzej grada Beograda. str. 98—103. ISBN 978-86-6433-021-3. 
  10. ^ a b v Maksimović, Branko (1962). Urbanizam u Srbiji: Osnivanje i rekonstrukcija varoši u 19. veku. Beograd: Građevinska knjiga. 
  11. ^ a b S. G. Bogunović, Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka, arhitektura, tom I, Beograd 2005.
  12. ^ „Spoljašnji izgled Beograda u prvoj polovini 19. veka”. Stari Beograd. Arhivirano iz originala 20. 01. 2022. g. Pristupljeno 19. 3. 2020. 
  13. ^ a b v g d đ Vekovi Beograda (IX-XX vek). Beograd, Ljubljana: Istorijski arhiv Beograda. 2013. 
  14. ^ „Zanimljivosti - Beograd u 19. veku”. Beograd u 19. veku. Pristupljeno 19. 3. 2020. 
  15. ^ a b v g d Petrović, Dragan. Industrija i urbani razvoj Beograda. Beograd: Geografski fakultet. 
  16. ^ „Gradska opština Čukarica”. BInfo. Arhivirano iz originala 18. 03. 2020. g. Pristupljeno 18. 3. 2020.  Nevalidan unos |dead-url=dead (pomoć)
  17. ^ a b v „Oslobođenje Beograda”. Grad Beograd. Pristupljeno 11. 3. 2020. 
  18. ^ Nestorović, Bogdan (1956). „Narodno pozorište u Beogradu”. Godišnjak Muzeja grada Beograda. 3: 303—324. 
  19. ^ „Narodni muzej”. Narodni muzej u Beogradu. Pristupljeno 11. 3. 2020. 
  20. ^ Roter Blagojević, Mirjana (2014). „Nastanak prvih zdravstvenih kompleksa i zgrada u Beogradu u XIX i početkom XX veka”. Acta hist. med. stom. pharm. med. vet. 33, 1: 74—92. 
  21. ^ „Spomenik knezu Mihailu”. Spomenici kulture u Srbiji, SANU. Pristupljeno 11. 3. 2020. 
  22. ^ „Zadužbina Nikole Spasića”. Zadužbina Spasića. Pristupljeno 11. 3. 2020. 
  23. ^ „SANU”. SANU. Pristupljeno 11. 3. 2020. 
  24. ^ Saborna crkva u Beogradu: prilog istoriji izgradnje i ukrašavanja glavnog beogradskog hrama. Beograd: Narodna knjiga - Alfa. 1996. 
  25. ^ Arsić, Irena P. (13. 1. 2017). „THE CULTURE OF CATHOLIC SERBS FROM DUBROVNIK IN CONTEMPORARY CROATIAN HISTORIOGRAPHY”. Philologia Mediana (Broj 9 - 2017): 52. Pristupljeno 2. 12. 2017. 
  26. ^ Soleša, Biljana S. (2013). „NjEGOŠ U MEMOARSKOJ PROZI MATIJE BANA” (PDF). Sinteze. br. 4: 31. Pristupljeno 3. 12. 2017. 
  27. ^ „Pre 120 godina doneta odluka o podizanju Hrama (SPC, 9. maj 2015)”. Arhivirano iz originala 21. 01. 2019. g. Pristupljeno 11. 03. 2020. 
  28. ^ Veliki dobrotvor Miša Anastasijević. - U: Prosvetni glasnik, 1. decembar 1921.
  29. ^ Vejinović, Slavko (2012). Zadužbinarstvo kod Srba. Beograd, Novi Sad: Vukova zadužbina, Prometej. 
  30. ^ "Politika", 16. mart 1941
  31. ^ Golubović, Vidoje (2010). O nastanku i nazivima mehana i kafana Starog Beograda (PDF). Beograd: Institut za međunarodnu politiku i privredu. 
  32. ^ Zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd
  33. ^ Menković, Mirjana (2017). „Uticaj čeških tekstilaca na razvoj tekstilne industrije u Srbiji od početka do druge polovine XX veka”. Glasnik Etnografskog instituta SANU. 65: 321—322. 
  34. ^ a b Maskareli, Draginja (2013). „Tradicija i moda: ženska obuća iz XIX i s početka XX veka u kolekciji Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu” (PDF). Zbornik Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu. 9: 93—103. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Bogunović, Slobodan Giša (2005). Arhitektonska enciklopedija Beograda 19.i 20. veka (I-III). Beograd: Beogradska knjiga.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Београд_у_19._веку&oldid=26822250”