Manastir Rača

Manastir Rača
Opšte informacije
Mesto	Rača
Opština	Bajina Bašta
Država	Srbija
Vrsta spomenika	manastir
Vreme nastanka	13. vek
Tip kulturnog dobra	Spomenik kulture od velikog značaja
manastirraca.rs

Manastir Rača iz 1276. godine, zadužbina je kralja Dragutina. Nalazi se na desnoj obali reke Rače, u podnožju Tare, u blizini Bajine Bašte. Od manastira do Bajine Bašte i ušća rečice Rače u Drinu ima oko 6 km. Pripada Eparhiji žičkoj Srpske pravoslavne crkve i predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od velikog značaja.

U manastiru se, od 1995. godine, u prvoj nedelji oktobra, održavaju duhovne svečanosti „Dani Rače ukraj Drine”.

Predanje i pominjanje

Kralj Dragutin, freska iz crkve svetog Ahilija u Arilju, oko 1290. godine

Prema predanju, manastir Raču je podigao 1275. godine srpski kralj Dragutin (1276—1316), u monaštvu nazvan Teoktist. Zabeleženo je da je manastir podignut na „podobije” ariljske crkve Svetog Ahilija iz Larise, za koju je istorijski utvrđeno da je zadužbina kralja Dragutina, te se veruje da je on osnivač i ovog manastira, za šta nema pouzdanih dokaza. Isto tako postoji verovanje po kojem se za nastanak manastira uzima period od 1276. do 1282. odnosno do 1299. godine.

Zapisi koji govore o manastiru Rači oslanjaju se ili na predanja ili su pisani kasnije, negde od 16. veka. U rukopisu manastira Svete Trojice kod Pljevalja, postoji zapis iz 1516. godine, u kojem stoji: ot zdje počeh pisati az Teodor, jeromonah Račanin. U njoj je potpisan i prvi poznati račanski prepisivač Teodor jeromonah Račanin. Drugi još sigurniji zapis u jednom rukopisu u manastiru Beočin govori Sija knjiga glagolemi Sinaksar manastira Rače. Siju vodicu ispisah az, grešni Silvestar v leto 1623.

U Račanskom pomeniku, najstariji zapisi su iz prvih decenija 17. veka. Iz tog vremena su i podaci otkriveni u Račanskom letopisu, koji se nalazi u Pragu.

Starešine manastira

• Melentije Stevanović, starešina manastira (1806—1824)
• Mojsej Jovanović, starešina manastira (1824—1835)
• Maksim Miletić, starešina manastira (1879—1911)
• Mitrofan Ivančević (1934— )
• Vasilije Domanović, starešina manastira (1949—1950)
• Julijan Knežević, starešina manastira (1950—1961)
• Hrizostom Pajić, starešina manastira (1961—1995)
• Sava Ristić, starešina manastira (1995—2016)
• German Avakumović, starešina manastira (2016—trenutni)

Prošlost i obnova

Manastir je podignut u nekadašnjoj Sokolskoj nahiji. Više puta je uništavan i ponovo iz pepela građen. Verovatno je prvi put postradao sa padom despotovine pod osmansku vlast 1459. godine, zatim neposredno posle Velike seobe 1690. godine i poslednji put posle propasti Prvog srpskog ustanka 1813. godine. Prva obnova manastira organizovana je 1795. godine zahvaljujući Hadži Melentiju Stefanoviću, arhimandritu i kasnijem ustaničkom vođi, koji je preko vaseljenskog patrijarha uspeo da dobije sultanov ferman o obnovi.

Prva obnova 1795—1799.

Dostupni izvori govore da je obnova manastirske crkve izvršena za godinu dana, od 22. avgusta 1795. do 22. jula 1796. godine, uz bezrezervnu pomoć arhimandrita tronoškog Stefana i dvojice jeromonaha Josifa i Isaija iz manastira Tronoša. Užički episkop Danilo, Hadži Melentija proizvodi 8. septembra 1796. godine za arhimandrita račanskog i novu crkvu osvećuje na Božić iste 1796. godine. Crkva je u obnovi zadržala pređašnji izgled, zahvaljujući delu materijala sa prvobitne građevine. To se posebno odnosi na plastičnu kamenu dekoraciju, kao i na blokove sige kojima je bila zasvedena stara crkva posvećena Svetom Vaznesenju. Crkva je urađena u raškovizantijskom stilu dužine 23m, širine kod pevnica 15,5m, visine 11m i oltara 8x6m. Radovi u unutrašnjosti trajali su do 1799. godine. U istom periodu izvođeni su radovi na manastirskim konacima i pomoćnim prostorijama. Iz te 1799. godine sačuvan je zapis, koji svedoči da su te godine beogradski mitropolit Metodije i sokolski knez Stevan prodali Raču beogradskom veziru za 15.000 groša, te je sa mukom zauzimanjem Hadži Melentija to otkupljeno.

Druga obnova 1816—1835.

Crkva Svete Trojice manastira Rača.

Pošto je Iguman Hadži Milentije bio jedan od vođa u Prvom srpskom ustanku protiv Turaka, bio vrlo uspešan u oslobađanju Užica i u odbrani naroda, posle sloma Prvog srpskog ustanka, Turci su 16. oktobra 1813. godine spalili manastir kao odmazdu i ubili dva kaluđera. Kaluđere Isaiju i Ignjatija Turci su zaklali nad svetom časnom trpezom. Po povratku Hadži Melentija u Srbiju, vladalo je raspoloženje da se manastir ponovo obnovi, tako da je on po drugi put organizovao obnovu. Angažovani su najpoznatiji graditelji tog doba Janja Mihailović - Mali i Nikola Đorđević - Cincarin. Posle smrti Hadži Melentija, 1824. godine, starešinstvo nad manastirom je preuzeo arhimandrit Mojsej Jovanović, koji je 1826. godine, podigao manastirsku crkvu. Crkva je pokrivena klisom, na temeljima prethodne građevine i urađen konak sa ćelijama i ostale zgrade, Tako da su do 1835. godine završeni glavni radovi, osim živopisa crkve.

Arhimandritu Mojseju u izgradnji i obnovi Rače bio je od velike materijalne pomoći knjaz Miloš Obrenović, episkop užički Nikifor Maksimović, arhimandrit Melentije Kremanac-Radovanović, rujanski serdar i okružni načelnik Jovan Mićić i drugi.

Ikonostas

Posle obnavljanja manastirske crkve i podizanja konaka ukazala se potreba za ikonostasom i živopisom crkve. Ali nije bilo dovoljno novčanih sredstava, tako da je tek polovinom avgusta 1840. godine, Georgije Bakalović, živopisac, rodom iz Sremskih Karlovaca, započeo sa izradom ikonostasa. Tada je pored ikonostasa naslikao i oko dvadeset prazničnih i drugih ikona.

Živopis

Crkvu je živopisao Dimitrije Posniković, u periodu od 1853. do 1854. godine. O tome on u zapisu u crkvi iznad zapadnih ulaznih vrata (portala) kaže:

Vo slavu svjatija Trojici, Otca i Sina svjatago Duha, na razvalinama Nemanjića obnovljen je ovaj hram Svjatago Voznesenija Gospodnjeg od g. Hadži-Melentija Stefanovića, arhimandrita, rodom iz Bosne, naije Srebreničke, sela Birča, 1795. godine; izobrazisja pri vladeniju Gospodara i knjaza Srpskog Aleksandra Karađorđevića, sa blagoslovenijem Arhiepiskopa beogradskog i Mitropolita cele Srbije g. Petra Jovanovića, vdovstvujušče eparhije užičke, s revnostju i trudoljubijem postrižnikastare Srpske patrijaršije u Peći, ovdi igumanom g. Serafima Dimitrijevića sa bratstvom jeromonahom Sofronijem Đukićem, troškom iz kase manastirske. Izobrazi Dimitrije Posnik, iz Karlovaca, Vojvodstva Srbije, 1854.

Iako se ovde Posniković u zapisu potpisuje sam kao izvođač radova na živopisu crkve, sa njim je kao i u užičkoj crkvi radio Milija Marković, slikar iz Požarevca.

Dimitrije Posniković svoj rad na živopisu je radio na suvom malteru (all-seco), koristeći se skicama i modelima svoga učitelja Dimitrija Avramovića, kao i uzorima nemačkih slikara, pod uticajem zapadnih slikara i prozapadnog stila i orijentacije. Autor je i lika Hristovog sa anđelima, spolja iznad ulaznih vrata.

Zvonara

Zvonara

Sa severne strane, nekoliko metara od crkve, nalazi se velika zvonara, podignuta 1849. godine, visoka koliko crkva sa kubetom i ima tri sprata. Zidana je tesanim i lomljenim kamenom. Zidovi prvog i drugog sprata ukrašeni su po jednim prozorom i slepim arkadama iznad čijih lukova stoji po jedna manja rozeta. Prizemlje je bez prozora, a na južnoj strani zida prema crkvi nalaze se ulazna vrata, iznad kojih je na ukrašenoj ploči zapis.

Po podacima, prva zvona u obnovljenom manastiru nabavljena su 1833. godine, za koje se ne zna sudbina. Zvona sa zvonare, kojih je bilo dva ili tri, austrijanci su 1918. godine zbacili i odneli. Zahvaljujući jeromonahu Igumanu Vasiliju Domanoviću, nastojatelju Manastira Rača 1950. godine i đakonu Pavlu Stojčeviću, ušlo se u trag tim zvonima, oko 1952. godine, u banatskom selu Malom Karlovčiću, na tornju katoličke crkve.

Obnove posle Drugog svetskog rata

Manastir Rača 1941.

Za vreme Drugog svetskog rata, 1943. godine, Bugari su konak iz 1835. godine, koje je preuredio arhimandrit Maksim Miletić, opljačkali, spalili i manastiru pričinili druge velike štete. Sve do dolaska jeromonaha Hrizostoma Pajića, 1961. godine, nije bilo prilika za neku ozbiljniju obnovu i dogradnju. On je sa vrednim bratstvom uspeo da, za deset godina, podigne nov konak na mestu spaljenog u porti manastira, podigne na manastirskom imanju Manastirski stanovi, konak na dva sprata sa kapelom i prizemljem, izvrši popravke poda u manastirskoj crkvi, uklanjanjem pohabanog drvenog patosa i postavljanjem mermernog poda. On je bio i inicijator i započeo gradnju još jednog konaka, severno od crkve, na mestu gde je bila dotrajala stara kačara i stari dotrajali konak.

Manastirska riznica

Riznica manastira Rače bila je jedna od najbogatijih u našim srednjovekovnim manastirima. Čuvala je mnoge crkvene predmete, zlatne sasude, crkvene utvari, crkvene rukopisne knjige, odežde i mnoge druge dragocenosti. Mnoge od tih predmeta Turci su uništili, a veliki deo je za vreme Velike seobe iznesen sa monasima u Austrougarsku i nikad nije vraćen. Ostale su u manastiru Beočinu i drugim fruškogorskim manastirima i gradovima po Austrougarskoj, koje su kasnije ili Austrijanci i Mađari ili hrvatske ustaše opljačkali i razneli u toku Prvog i Drugog svetskog rata.

Tek u drugoj polovini 20. veka manastir se oporavlja i uz pomoć nadležnih ustanova za zaštitu, stručnih ljudi iz oblasti kulture, arheologije i istraživača književnih radova Račana prepisivača. Obnovljenu riznicu manastira, 6. oktobra 1996. godine, posle svete arhijerejske liturgije, pre osvećenja, otvorili i blagoslovili patrijarh srpski Pavle i episkop žički Stefan.

Novu riznicu čine stvari i lični predmeti Hadži Melentija Stefanovića, zlatni krst sa lancem koji je dobio od na poklon od ruskog cara, ustanička zastava iz 1807. godine koju je izradio slikar Stefan Gavrilović iz Sremskih Karlovaca, Hadži-Melentijeva ustanička kasa i dr. U riznici nalazi se deo dokumenata o manastirskoj zemlji, prepiska, rešenja, sudske odluke i dr.

Račanska prepisivačka škola

Glavni članak: Račanska prepisivačka škola

Za vreme turske vladavine, manastir je bio značajan centar prepisivačke škole. Istorija srpske književnosti i najveći deo stvaralaštva u 17. i prvim decenijama 18. veka određuje pojmom „Račanska prepisivačka škola”.

Turski putopisac derviš Zulih poznatiji kao Evlija Čelebija je 1630. godine zapisao da je skriptorija imala 300 kaluđera-prepisivača, koje je opsluživalo 400 čobana, kovača, ekonoma i druge posluge. U obezbeđenju je bilo 200 stražara.

Račanska prepisivačka škola se nalazila na oko 40 minuta hoda uz rečicu Raču, blizu vrela Lađevac. Račanski kaluđeri-prepisivači su ovo mesto još u 17. veku nazivali Banja jer je temperatura vode 17 °C cele godine. U neposrednoj blizini Lađevca, kome se do izgradnje pešačke staze vrlo teško pristupalo, nalazi se isposnice, kao i Skit Svetog Đorđa. Ostaci srednjovekovne skriptorije još postoje i u fazi su istraživanja.

Seoba prepisivača

Pošto su Srbi u ratu Austrije protiv Turske 1683-1699. učestvovali na austrijskoj strani i posle austrijskog poraza kod Kačanika, Srbi su počeli da se sele na sever. Za vreme velike seobe pod Patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem (1690) godine i mnogi kaluđeri iz manastira Rače su stigli čak do Sent Andreje kod Budimpešte. I njima zahvaljujući Sent Andreja je postao uskoro kulturni centar Srba u Ugarskoj.

Posle izvesnog vremena ovi kaluđeri su se povukli na jug u manastir Beočin kod Sremske Mitrovice u podnožje Fruške gore. I u ovom manastiru su kaluđeri nastavili da se bave prepisivanjem crkvenih knjiga. Među ovim kaluđerima naročito su se istakli Račani:

• Jerotej Račanin, koji je napisao „Putašastvije gradu Jerusalimu“ - jedan od najstarijih sačuvanih putopisa u srpskoj književnosti
• Kiprijan Račanin, koji je u Sent Andreji sastavio „Bukvar slovenskih pismen“ i
• Gavril Stefanović Venclović.

Čuvanje Miroslavljevog jevanđelja

U Rači je za vreme Drugog svetskog rata čuvano Miroslavljevo jevanđelje najveći i najvažniji dokument srpske književnosti iz 12. veka. Za vreme Drugog svetskog rata iguman Platon Milojević ga je sačuvao ispod kamenih ploča u oltaru crkve i to ga je spaslo od bugarske kaznene ekspedicije koja je 1943. spalila sve manastirske objekte.

Priča se da je kralj Petar II Karađorđević prenoćio u njemu prilikom povlačenja iz Beograda 1941. godine.

Patrijarh srpski gospodin Pavle

Patrijarh srpski gospodin Pavle je bio je u dva maha monah u Manastiru Rača, od 1948—1950. i 1951—1955. godine. Zahvaljujući njemu, deo svetih moštiju kralja Dragutina, osnivača i ktitora manastira, mogu videti u manastiru.

Galerija

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Natpis na zvoniku.

Vidi još

• Spisak manastira Srpske pravoslavne crkve
• Račanska prepisivačka škola
• Skit Svetog Đorđa
• Manastirski stanovi
• Dani Rače ukraj Drine
• Spomenik Hadži Melentiju
• Manastir Sabor Srpskih Svetitelja

Literatura

• Arhimandrit Jovan, Radosavljević (2008). Manastir Rača. Bajina Bašta: Manastir Rača Arhimandrit Sava Ristić. ISBN 978-86-7746-141-6. 
• Leksikon nacionalnih parkova Srbije - TARA. Beograd: JP Službeni glasnik; JP Nacionalni park Tara;GI "Jovan Cvijić"-SANU. 2015. str. 263—267. ISBN 978-86-519-1899-8. 

Spoljašnje veze

• Zvanični veb-sajt
• „Manastir Rača — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU. 
• http://www.uzice.net/raca/
• Manastir Rača kod Bajine Bašte
• Manastir Rača Kompletan vodič kroz Srbiju
• Republički zavod za zaštitu spomenika kulture - Beograd
• Lista spomenika
• Manastir Rača