Dolar

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ovaj članak je o istoriji dolara. Za simbol „$” pogledajte stranicu Znak dolara. Za slovenačkog filozofa pogledajte stranicu Mladen Dolar. Za opštinu u Španiji pogledajte stranicu Dolar (Granada).
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Dolar (višeznačna odrednica).

Dolar (najčešće predstavljen znakom za pezos i dolar: $) ime je za više od dvadeset valuta, uključujući valute koje koriste (poređano prema stanovništvu) Sjedinjene Američke Države, Kanada, Australija, Tajvan, Hongkong, Singapur, Novi Zeland, Liberija, Jamajka i Namibija. Američki dolar je zvanična valuta i Istočnog Timora, Ekvadora, El Salvadora, Federalnih Država Mikronezije, Maršalskih Ostrva, Palaua, Karipske Holandije, zatim američkih teritorija poput Portorika, Američke Samoe, Američkih Devičanskih Ostrva i sl., te služi i kao novčanica Paname. Generalno govoreći, 1 dolar je podeljen na 100 centi.

  Države koje koriste američki dolar
  Države koje koriste različitu varijantu valute dolar
  Države koje su ranije koristile valutu ili varijantu valute dolar
Novčanica od dva američka dolara; retko u upotrebi, ali se štampa i predstavlja zakonsko platežno sredstvo; poznata je takođe i kao ’srećni dolar’ (engl. lucky dollar)
Jahimstáler iz 1525. godine, iz Češkog kraljevstva, bio je prvi táler (dolar); na slici je prikazan revers, sa Bohemskim lavom i imenom Ludovika [lvdovicvs] (češki kralj Lajoš II)

Istorija[uredi | uredi izvor]

15. januara 1520. godine, češka Kraljevina Bohemija počela je kovati novac od srebra iskopavanog uglavnom u Jahimstalu (češ. Jáchymov). Ove kovanice su se prvobitno zvale jahimstáleri (nem. Joachimstaler, engl. joachimsthaler), što se u uobičajenoj upotrebi skratilo na táler (nem. Taler, engl. thaler, taler). Nemačko ime Jahimstal (nem. Joachimstal — „Jahimova (u)dolina”, „Jahimova uvala”) svoj put je našlo i do ostalih jezika na sledeći način: češki tolar, mađarski tallér, danski i norveški (rigs)daler, švedski (riks)daler, islandski dalur, holandski (rijks)daalder/daler, etiopski ታላሪ [talari], italijanski tallero, poljski talar, persijski dare, kao i — preko holandskog — u engleski: dollar.[1]

Kasnija holandska kovanica sa ugraviranim lavom zvala se leeuwendaler/leeuwendaalder, što doslovno znači „lavlji dolar”. Holandska republika je proizvodila ove kovanice kako bi ušla u korak sa brzorastućom međunarodnom trgovinom. Kovanica leeuwendaler je bila u upotrebi širom Srednjeg istoka, a bila je i kopirana u nekoliko nemačkih i italijanskih gradova. Kovanica je takođe bila popularna i u Holandskoj istočnoj Indiji te Novoj Nizozemskoj (država Njujork). Bila je u upotrebi među Trinaest kolonija tokom 17. i ranog 18. veka, popularno znana kao „lavlji dolar” (engl. lion/lyon dollar).[2][3] Valute Rumunije i Bugarske i dan-danas nose ime „lav” („leu”, „leva”; engl. lion, leu/leva). Moderni američko-engleski izgovor za dollar ostao je nepromenjen od. veoma sličan onome izgovoru reči daler na holandskom iz 17. veka.[4] Neki „otrcani” primeri upotrebe u Kolonijama su poznati pod imenom pseći dolari (engl. dog dollars).[5]

Španski pezos — iste težine i oblika — bio je poznat kao „španski dolar”.[4][6] Do sredine 18. veka, lavlji dolar je zamenjen sa španskim dolarom (poznatih „komada osam” (engl. pieces of eight)), koji je naširoko distribuiran u Španskim kolonijama Novog sveta te na Filipinima.[6][7][8][9][10]

Poreklo znaka za dolar[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Znak dolara

Znak je prvo atestiran u poslovnoj korespondenciji (prepisci) 1770-ih godina kao pisarska skraćenica (engl. scribal abbreviation, lat. siglum/sigil) „ps”, što se odnosilo na španski američki pezos,[11][12] to jest „španski dolar” kako je bio poznatiji u britanskoj Severnoj Americi. Ovi manuskripti iz kasnog 18. i ranog 19. veka, pokazuju da je slovo s postepeno zamenjivalo p, tako razvijajući blisku varijantu simbola „$”. Ovaj novi simbol je korišćen kako bi se označavao i američki dolar kada je valuta usvojena 1785. godine od strane Sjedinjenih Američkih Država.[13][14][15][16][17]

Usvajanje od strane Sjedinjenih Država[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Američki dolar

Do vremena Američke revolucije, španski dolari dobili su na značaju jer su podržavali papirni novac izdavan i odobravan od strane pojedinih kolonija i Kontinentalnog kongresa.[7] Od ukupno njih trinaest, španski dolar je bio čak i zakonsko platežno sredstvo u jednoj koloniji — Virdžiniji.

2. aprila 1792. godine, sekretar Ministarstva finansija SAD Aleksandar Hamilton izneo je pred Kongres preciznu količinu srebra pronađenog u kovanicama španskog samlevenog dolara koji se koristio u uobičajenoj upotrebi u državama. Kao rezultat usledilo je definisanje pojma američki dolar[18] kao jedinice čistog srebra težine od. mase 371 4⁄16 zrna (24,057 grama), ili 416 zrna standardnog srebra (standardno srebro je definisano kao 1.485 delova finog srebra naspram 179 delova legurnog).[19] Određeno je da bi „poredbeni novac” (engl. money of account) za SAD trebalo da bude izražen u onim istim „dolarima” ili njihovim delovima. Dodatno, sve niže apoenovane kovanice bile su definisane kao postoci kovanice dolara, tako da pola dolara sadržava duplo manje srebra od jednog dolara, četvrtina dolara četiri puta manje itd.

U aktu usvojenom januara 1837. godine, udeo legure u dolaru (količina prisutnog ne-srebrnog metala) određen je da bude 15%. Ostale kovanice sadržale su istu količinu čistog srebra kao i pre, ali im je ukupna težina smanjena (na 412,25 zrna). 21. februara 1853. godine, količina srebra u kovanicama nižih vrednosti je smanjena, što je uticalo na to da njihovi apoeni više ne sadrže isti udeo srebra kao i kod kovanica dolara.

Razni akti su usvajani i posle prethodno pomenutog, a isti su uticali na količinu i tipove metala u kovanici američkog dolara, tako da danas — u stvari — ne postoji zakonom određena definicija pojma dolar u statutu Sjedinjenih Američkih Država.[20][21][22] Trenutno, najbliže što se može doći do definicije u SAD je rečenica iz Kodeksa Sjedinjenih Američkih Država (naslov 31, sekcija 5116, paragraf b, podsekcija 2):

Sekretar [Blagajne] bi trebalo da prodaje srebro pod uslovima koje smatra da su prikladni za najmanje 1,292929292 dolara fine trojske unce.

Međutim, ustavno značenje dolara je ostalo nepromenjeno tokom svih proteklih godina (v. Ustav Sjedinjenih Američkih Država).

Srebro je većinom uklonjeno iz američkog kovanog novca do 1965. godine te je dolar postao „slobodnoplutajuća valuta dekreta” (engl. free-floating fiat currency), bez definicija određenih udelom pravog zlata ili srebra. Kovačnica SAD i dalje pravi srebrne kovanice u apoenima od jednog dolara, ali oni nisu namenjeni za opštu upotrebu.

Upotreba u Ujedinjenom Kraljevstvu[uredi | uredi izvor]

Postoji mnogo delova u dramama Vilijama Šekspira u kojima se pominje dolar kao novac. Kovanice poznate pod imenom „čkaljski dolari” (engl. thistle dollars) bile su upotrebi u Škotskoj tokom 16. i 17. veka,[23] a upotreba engleske reči — i možda čak upotreba i same kovanice — počela je na Univerzitetu St. Endruz. Ovo podržava i povezana sintagma iz dela Magbet — „deset hiljada dolara” (akt I, scena II) (anahronizam jer je pravi kralj Magbet od Škotske, na kojem se drama i bazira, živeo u 11. veku).

Godine 1804, britanskih pet šilinga ili kruna ponekad su se nazivali „dolar”. To je bila, u stvari, kovanica osam španskih reala (poznatih „komada osam”), čiji je original bio poznat pod imenom „španski dolar”. Veliki broj ovih kovanica je ukraden u toku Napoleonovih ratova, zbog čega su i bili ponovno korišćeni od strane Banke Engleske. Ostali su u upotrebi do 1811. godine. Tokom Drugog svetskog rata, kada je američki dolar postao (približno) vredan pet šilinga, pola krune (2s 6d) dobilo je nadimak „pola dolara” od strane američkog osoblja zaposlenog u UK.

Upotreba u drugim zemljama[uredi | uredi izvor]

Kineska potražnja za srebrom u 19. i ranom 20. veku dovela je nekoliko zemalja, naročito Ujedinjeno Kraljevstvo, Sjedinjene Države i Japan, do toga da moraju kovati dolare za trgovinu (engl. trade dollars), koji su često bili nešto drugačije težine ako se uporede sa domaćim kovanicama. Srebrni dolari koji su stizali u Kinu (bilo španski, za trgovinu ili neki drugi) neretko su dobijali kineski pečat sa slovima njihovog jezika (pojava poznata kao „čop marking” (engl. chop marking)), čime se naznačavalo da je pojedina kovanica analizirana od strane dobro poznatog trgovca i da se može smatrati originalnom.

Druge nacionalne valute koje su različite varijante valute dolar[uredi | uredi izvor]

Kovanica od jednog dolara Novog Zelanda
Novčanica od 500 starih zimbabveanskih dolara, prvih dolara ove zemlje
Novčanica od 100 milijardi dolara u Zimbabveu, specijalno uvedena kao agro-ček tokom hiperinflacije

Pre 1873. godine, srebrni dolar je bio u upotrebi u mnogim delovima sveta, sa vrednošću povezanom sa britanskom nezavisnom zlatnom kovanicom kao 1 $ ≈ 4s 2d (или ≈ 21p). Zbog odluke Nemačkog carstva da zaustavi kovanje kovanica srebrnog talera 1871. godine, u svetlu Francusko-pruskog rata, cena srebra na svetskom tržištu počela je da opada.[24] Ovo je rezultovalo nastankom američkog Akta o kovanom novcu (engl. Coinage Act) 1873. godine kojim su se Sjedinjene Države počele defakto koristiti zlatnim standardom. Kanada i Njufaundlend su već koristili zlato kao svoj standard, pa je rezultat bio da je valuta dolara u Severnoj Americi imala veću vrednost u odnosu na srebrne dolare koji su se koristili bilo gde drugde, a naročito na područjima Latinske Amerike i Dalekog istoka. Do 1900. godine, vrednost srebrnih dolara je pala na 50 posto vrednosti zlatnih dolara. Posle uvođenja zabrane zlatnog standarda od strane Kanade u 1931. godini, kanadski dolar je počeo da se udaljava od pariteta američkog dolara. Imao je katkad i isti paritet, ali od potpisivanja Bretonvudskog sporazuma kojim su uvedeni fiksni devizni kursevi (1944. godina), kanadski dolar je počeo da dobija na vrednosti u odnosu na američki dolar. Srebrni dolari Latinske Amerike i Jugoistočne Azije počeli su tada da se međusobno razlikuju u vrednosti, što se dešavalo tokom celog 20. veka. Strejts dolar (engl. Straits dollar) je usvojio tečajni zlatni standard 1906. godine nakon što je bio primoran na podizanje vrednosti u odnosu na druge srebrne dolare u regionu. Stoga je do 1935. godine, kada su Kina i Hongkong ukinuli srebrni standard, strejts dolar bio vredan ≈ 2s 4d (или ≈ 11,5p) sterlinga, dok je hongkonški dolar bio vredan samo ≈ 1s 3d sterlinga (ili ≈ 6p).

Termin dolar je takođe usvojen i u nekoliko drugih zemalja za valute koje ne dele zajedničku istoriju sa drugim dolarima. Mnoge od ovih valuta usvojile su ime nakon prelaska sa £sd-baziranih sistema na decimalizovane monetarne sisteme. Primeri ovakvih zemalja uključuju australijski dolar, novozelandski dolar, jamajkanski dolar, dolar Kajmanskih Ostrva, fidžijski dolar, namibijski dolar, rodezijski dolar, zimbabveanski dolar te dolar Solomonovih Ostrva.

Ekonomije koje koriste dolar[uredi | uredi izvor]

Država Valuta ISO 4217 kod Datum uspostavljanja Prethodna valuta
 Antigva i Barbuda istočnokaripski dolar XCD 1965. zapadnoindijski dolar
 Australija i njene teritorije australijski dolar AUD 14. februar 1966. australijska funta (1910—1966)
funta sterling (1825—1910)
 Bahame bahamski dolar BSD 1966. bahamska funta
 Barbados barbadoski dolar BBD 1935.
 Belize belizejski dolar zajedno sa američkim dolarom BZD / USD 1973. britanskohonduraski dolar
 Bermuda bermudski dolar BMD 1970. funta sterling
 Brunej brunejski dolar

(pored singapurskog dolara)

BND

(SGD)

1967. malajsko-bornejski dolar
 Kanada kanadski dolar CAD 1858. kanadska funta (1841—1858)
španski dolar (pre 1841)
njufaundlendski dolar (pre 1949. u Dominionu Njufaundlenda)
 Kajmanska Ostrva dolar Kajmanskih Ostrva KYD 1972. jamajkanski dolar
 Dominika istočnokaripski dolar XCD 1965. zapadnoindijski dolar
 Istočni Timor američki dolar USD
 Ekvador američki dolar USD 2001. ekvadorski sukre
 El Salvador američki dolar USD 1. januar 2001. salvadorski kolon
 Fidži fidžijski dolar FJD 1969. fidžijska funta
 Grenada istočnokaripski dolar XCD 1965. zapadnoindijski dolar
 Gvajana gvajanski dolar GYD 1839. istočnokaripski dolar
 Hongkong hongkonški dolar HKD 1863. rupija, real (španski / kolonijalni španski: meksički)
Kineski novac
 Jamajka jamajkanski dolar JMD 1969. jamajkanska funta
 Kiribati kiribatski dolar zajedno sa australijskim dolarom KID / AUD 1979. australijski dolar
 Liberija liberijski dolar LRD 1847. američki dolar
 Maršalska Ostrva američki dolar USD
 Federalne Države Mikronezije američki dolar USD
 Namibija namibijski dolar zajedno sa južnoafričkim random NAD 1993. južnoafrički rand
 Nauru australijski dolar AUD
 Novi Zeland i njegove teritorije novozelandski dolar NZD 1967. novozelandska funta
 Palau američki dolar USD
 Sent Kits i Nevis istočnokaripski dolar XCD
 Sent Lucija istočnokaripski dolar XCD
 Sent Vinsent i Grenadini istočnokaripski dolar XCD
 Singapur singapurski dolar SGD 1967. australijska funta
 Solomonova Ostrva dolar Solomonovih Ostrva SBD 1977. australijska funta
 Surinam surinamski dolar SRD 2004. surinamski gilder
 Republika Kina novi tajvanski dolar TWD 1949. stari tajvanski dolar
 Trinidad i Tobago dolar Trinidada i Tobaga TTD 1964. zapadnoindijski dolar
 Tuvalu tuvaluanski dolar zajedno sa australijskim dolarom N/D / AUD
 Sjedinjene Države i njene teritorije američki dolar USD 1792. španski dolar, kolonijalni skripti
 Zimbabve američki dolar[25] USD 2014. zimbabveanski dolar

Druge teritorije koje koriste dolar[uredi | uredi izvor]

Države koje nezvanično prihvataju dolar[uredi | uredi izvor]

Države i regioni koji su prethodno koristili dolar[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference i napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Why Is The Dollar Sign A Letter S?”. Observation Deck. Arhivirano iz originala 18. 10. 2016. g. Pristupljeno 17. 10. 2016. 
  2. ^ Taxation in Colonial America. Pristupljeno 6. 10. 2014. 
  3. ^ „Dutch Colonial — Lion Dollar”. Pristupljeno 6. 10. 2014. 
  4. ^ a b „etymologiebank.nl”. Pristupljeno 6. 10. 2014. 
  5. ^ „Lion Dollar – Introduction”. Pristupljeno 6. 10. 2014. 
  6. ^ a b Taxation in Colonial America. Pristupljeno 6. 10. 2014. 
  7. ^ a b Julian, R. W. (2007). „All About the Dollar”. Numismatist: 41. 
  8. ^ Cross, Bill (2012). Dollar Default: How the Federal Reserve and the Government Betrayed Your Trust. str. 17—18. ISBN 978-1-4752-6108-0. 
  9. ^ National Geographic. 6. (2002). str. 1. »Ask Us«.
  10. ^ The First Modern Economy. Pristupljeno 6. 10. 2014. 
  11. ^ Kinnaird, Lawrence (1976). „The Western Fringe of Revolution”. The Western Historical Quarterly. 7 (3): 253—270. JSTOR 967081. doi:10.2307/967081. 
  12. ^ „Origin of Dollar Sign is Traced to Mexico”, Popular Science, 116 (2): 59, 1930, ISSN 0161-7370 
  13. ^ Cajori, Florian (1993) [1928]. A History of Mathematical Notations (2 izd.). Courier Corporation. str. 15—29. ISBN 978-0-486-67766-8. 
  14. ^ Aiton, Arthur S.; Wheeler, Benjamin W. (1931). „The First American Mint”. The Hispanic American Historical Review. 11 (2): 198—215. JSTOR 2506275. doi:10.2307/2506275. 
  15. ^ Nussbaum, Arthur (1957). A History of the Dollar. New York: Columbia University Press. str. 56. 
  16. ^ Riesco Terrero, Ángel (1983). „Diccionario de abreviaturas hispanas de los siglos XIII al XVIII: Con un apendice de expresiones y formulas juridico-diplomaticas de uso corriente”. Salamanca: Imprenta Varona, 350. ISBN 978-84-300-9090-7.
  17. ^ „'What is the origin of the $ sign?' in FAQ Library”. Bureau of Engraving and Printing. Arhivirano iz originala 5. 5. 2015. g. Pristupljeno 15. 12. 2016. 
  18. ^ Act of April 2, A.D. 1792 of the Senate and House of Representatives of the United States of America in Congress assembled, Section 9.
  19. ^ Section 13 of the Act.
  20. ^ United States Statutes at Large. 
  21. ^ Yeoman, R. S. (2015). A Guide Book of United States Coins. 
  22. ^ Ewart, James E. Money – Ye shall have honest weights and measures. 
  23. ^ Grueber, Herbert Appold (1. 1. 1999). Handbook of the Coins of Great Britain and Ireland in the British Museum: With Preface by Barclay Vincent Head. Adegi Graphics LLC. str. 190—. ISBN 978-1-4021-1090-0. 
  24. ^ „Monetary Madhouse, Charles Savoie, 2005”. Silver-investor.com. Arhivirano iz originala 27. 02. 2012. g. Pristupljeno 25. 3. 2012. 
  25. ^ Pored zimbabveanskog dolara (ukinutog na neodređeno vreme od 12. aprila 2009. godine), koriste se i evro, funta sterling, južnoafrički rand, bocvanska pula, australijski dolar, kineski jen, indijska rupija i japanski jen. Američki dolar je usvojen kao zvanična valuta za sve vladine transakcije.
  26. ^ Wojtanik, Andrew (2005). Afghanistan to Zimbabwe. Washington, DC: National Geographic Society. str. 147. 
  27. ^ Iako se zove panamska balboa, američki dolar je u upotrebi kao zvanična valuta pošto novčanica balboe nema (postoje samo kovanice koje su iste veličine, težine i vrednosti kao i njihovi pandani američkog dolara).
  28. ^ Usvojen za sve zvanične vladine transakcije.
  29. ^ Hungwe, Brian (6. 2. 2014). „Zimbabwe's multi-currency confusion”. Harare: BBC News. Pristupljeno 7. 11. 2016. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Dolar na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Долар&oldid=27438589”