Jevreji

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Jevreji
יְהוּדִים‬ (Yehudim)
Davidova zvijezda, zajednički simbol jevrejskog naroda
Ukupna populacija
14,6—17,8 miliona

Prošireno stanovništvo (uključuje potpuno ili djelimično jevrejsko porijeklo):
20,7 miliona[1]


Mapa jevrejske dijaspore u svetu (broj Jevreja po državama)
  Izrael
  + 1.000.000
  + 100.000
  + 10.000
  + 1.000
(2022)
Regioni sa značajnom populacijom
 Izrael6.558.000—6.958.000[1]
 Sjedinjene Države5.700.000–10.000.000[1]
 Francuska453.000–600.000[1]
 Kanada391.000–550.000[1]
 Ujedinjeno Kraljevstvo290.000–370.000[1]
 Argentina180.000–330.000[1]
 Rusija172.000–440.000[1]
 Njemačka116.000–225.000[1]
 Australija113.000–140.000[1]
 Brazil93.000–150.000[1]
 Južna Afrika69.000–80.000[1]
 Ukrajina50.000–140.000[1]
 Mađarska47.000–100.000[1]
 Meksiko40.000–50.000[1]
 Holandija30.000–52.000[1]
 Belgija29.000–40.000[1]
 Italija28.000–41.000[1]
  Švajcarska19.000–25.000[1]
 Čile18.000–26.000[1]
 Urugvaj17.000–25.000[1]
 Švedska15,000–25,000[1]
 Turska15.000–21.000[1]
Jezici
  • pretežno:[2]
  • istorijski:
  • liturgijski:
Religija
judaizam
Srodne etničke grupe
Dio serije o judaizmu
Judaizam
Davidova zvezda Deset zapovesti Menora
Pokreti
Filozofija
Svete knjige
Zakon
Sveti gradovi / mesta
Važne ličnosti
Religijske uloge
Kultura i obrazovanje
Verski predmeti
Molitve
Veći praznici
Druge religije
Srodne teme

Jevreji (hebr. יְהוּדִים — „Jehudim”) pripadnici su etnoreligijske grupe i nacije, koja potiče od Izraelita i Hebreja iz istorijskog Izraela i Judeje. Jevrejski etnicitet, nacionalnost i religija snažno su međusobno povezani, judaizam je etnička religija Jevreja, ali poštovanje religija varira od strogog pridržavanja do potpunog nepridržavanja.

Jevreji su nastali kao etnička i religijska grupa na Srednjem istoku tokom 2. milenijuma prije n. e, u dijelu Levanta poznat kao Zemlja Izrael. Stela Merneptaha po svoj prilici potvrđuje postojanje naroda Izraela negdje u Hananu još u 13. vijeku prije n. e. (kasno bronzano doba). Izraeliti, kao izdanak hananskog stanovništva, utvrdili su svoje držalje pojavim kraljevina Izrael i Judeja. Neki smatraju da su se hananski starosjedioci Izraeliti spojili sa nomadskim grupama poznatim kao ’Hebreji’. Iako malo koji izvor detaljno spominje periode izgnanstva, iskustvo života u dijaspori, od vavilonskog ropstva i izgnanstva do rimske okupacije i izgnanstva, kao i istorijski odnosi između Jevreja i njihove domovine nakon toga, postali su glavna karakteristika jevrejske istorije, identiteta i sjećanja.

U narednim milenijumima, zajednice jevrejske dijaspore spojile su se u tri glavne etničke cjeline prema mjestu gdje su se njihovi preci naselili: Aškenazi (srednja i istočne Evropa), Sefardi (u početku Pirinejsko poluostrvo) i Mizrahi (Srednji istok i sjeverna Afrika). Pred Drugi svjetski rat, jevrejsko stanovništvo u svijetu dostiglo je maksimum od 16,7 miliona, predstavljajući oko 0,7% svjetskog stanovništva u to vrijeme. Približno 6 miliona Jevreja sistematski je ubijeno tokom Holokausta. Od tada se stanovništvo polako ponovo povećavalo, a Bermanova jevrejska banka podataka procijenila da broj Jevreja iznosi 14,6—17,8 miliona, što je manje od 0,2% ukupnog svjetskog stanovništva.[a]

Država Izrael jedina je država u kojoj Jevreji čine većinu stanovništva. Ona se definiše kao jevrejska i demokratska država u Osnovnim zakonima, naročito u dijelu o ljudskom dostojanstvu i slobodi, koji se zasniva na Deklaraciji o nezavisnosti iz 1948. godine. Izraelski Zakon o povratku dodjeljuje pravo državljanstva Jerejima koji su izrazili želju da se nastane u Izraelu.

Jevreji su značajno uticali i doprineli razvoju i rastu ljudskog napretka u mnogim oblastima, kako istorijski tako i u moderno doba, uključujući; nauku i tehnologiju,[10] filozofiju,[11] etiku,[12] književnost,[10] upravljanje,[10] biznis,[10] umetnost, muzika, komedija, pozorište,[13] bioskop, arhitekturu,[10] hranu, medicinu,[14][15] i religiju. Jevreji su pisali Bibliju,[16][17] osnovali hrišćanstvo[18] i imali indirektan, ali dubok uticaj na islam.[19] Na ovaj način, Jevreji su takođe igrali značajnu ulogu u razvoju zapadne kulture.[20][21]

Etimologija[uredi | uredi izvor]

Srpska riječ „Jevrej” vodi porijeklo od grčke riječi Ἑβραῖος Hebraîos,[22] koja je u grčki došla preko aramejskog עברי 'ibrāy, a koje su sve na kraju izvedene iz biblijske hebrejski riječi עברי Ivri, jednog od nekoliko naziva izraelitskog (jevrejskog i samarićanskog) naroda (Hebreji). Vjeruje se da je ime zasnovano na semitskog korijenu עבר (ʕ-b-r), što znači „iza”, „s druge strane”, „preko”;[23] tumačenje izraza generalno daju približno značenje „s druge strane [rijeke/pustinje]”, tj. egzonim za stanovnike zemlje Izraela/Judeje, vjerovatno iz perspektive Mesopotamije, Fenikije ili Transjordanije (s tim da se rijeka može odnositi na Eufrat, Jordan ili Litani; ili možda na sjeverni dio Arabijske pustinje između Vavilonije i Hanana).[24][b]

Hebrejska riječi za „Jevreja” jeste יְהוּדִי Yehudi (množina יְהוּדִים Yehudim).[26] Endonimi na ostalim jevrejskim jezicima uključuju ladino ג׳ודיו Djudio (množina ג׳ודיוס Djudios), a na jidišu ייִד Yid (množina ייִדן Yidn).

Identitet[uredi | uredi izvor]

Judaizam ima neke karakteristike nacije,[27][28][29][30][31][32] etničke pripadnosti, religije i kulture,[33][34][35] što čini da se definicija toga ko je Jevrejin neznatno razlikuje u zavisnosti od toga da li se koristi verski ili nacionalni pristup identitetu.[36][ bolji izvor potreban Generalno, u savremenoj sekularnoj upotrebi, Jevreji uključuju tri grupe: ljude koji su rođeni u jevrejskoj porodici bez obzira na to da li su verujuću ili ne, one koji imaju neko jevrejsko poreklo ili lozu (ponekad uključujući i one koji nemaju isključivo jevrejsko matrilinearnog poreklo) i ljudi bez ikakvog jevrejskog porekla ili loze koji su se formalno preobratili u judaizam i stoga su sledbenici religije.[37]

Istorijske definicije jevrejskog identiteta tradicionalno su se zasnivale na halahijskim definicijama matrilinearnog porekla i halahičkim konverzijama. Ove definicije o tome ko je Jevrejin datiraju još od kodifikacije usmene Tore u vavilonski Talmud, oko 200. godine nove ere. Popularna teorija je da je silovanje jevrejskih žena u zatočeništvu dovelo do toga da se zakon o jevrejskom identitetu vezuje za nasleđe po majčinoj liniji, iako naučnici osporavaju ovu teoriju pozivajući se na talmudsko uspostavljanje zakona iz perioda pre egzila.[38] Drugi argument je da su rabini promenili zakon o patrilinearnom poreklu u matrilinearno zbog rasprostranjenog silovanja jevrejskih žena od strane rimskih vojnika.[39] Od antireligijskog pokreta Haskala kasnog 18. i 19. veka, halahička tumačenja jevrejskog identiteta su dovedena u pitanje.[40] Rabin Rivon Krigijer tvrdi da je jevrejsko poreklo ranije zastupalo patrilinearno poreklo i da je zakon o matrilinearnom poreklu vuče korene u rimskom pravnom sistemu.[41]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Istorija Jevreja
Mapa Hanana

Prema jevrejskoj Bibliji, svi Izraelićani potiču od Avrama, Isaka i Jakova. Avram je rođen u sumerskom gradu Ur Kasdim, i preselio se sa svojom porodicom u Hanan (koji se često naziva i Erec Izrael). Aristotel je verovao da su Jevreji došli iz Indije, gde su bili poznati kao Kalani.[42] Genetske studije Jevreja pokazuju da većina Jevreja na svetu imaju zajedničko genetsko poreklo koje potiče iz Srednjeg istoka, i da oni najviše zajedničkog sa narodima Plodnog polumeseca.[43][44][45] Međutim, prema arheološkim izvorima, izraelitska kultura nije zauzela ovu oblast, već je izrasla iz hananske kulture.[46][47][48][49]

Biblijska tradicija[uredi | uredi izvor]

Prema podacima iz Jevrejske Biblije, Jevreji potiču od drevnih naroda koji su naselili oblast Hanan između istočne obale Sredozemnog mora i reke Jordan. Drevni jevrejski tekstovi ih opisuju kao decu Izrailjovu, potomke zajednčkih predaka, među kojima su Avram, njegov sin Isak i Isakov sin Jakov. Oni su prvo živeli u okolini grada Ura u Mesopotamiji; otud ih doveo u Hanan patrijarh Avram. Religijski tekstovi nagoveštavaju da su nomadska putovanja Jevreja skoncentrisala oko Hebrona u prvim vekovima 2. milenijuma p. n. e. Decu Izrailjovu su činila dvanaest plemena, svako nazvano po jednom od Jakovovih dvanaest sinova: Ruven, Levi, Juda, Isahar, Simon, Zevulon, Dan, Josif, Naftali, Gad, Aser i Venijamin.

Mojsije sa Kamenim tablicama (Rembrant, 1659).

Religijski tekstovi govore priču o Jakovu i njegovih dvanaest sinova, koji su napustili Hanan nakon velike gladi i naselili se u oblast Gosen u severnom Egiptu, po nagovoru Jakovovog sina Josifa koji je postao faraonov vezir. Dok su bili u Egiptu za njihove potomke se govori da ih egipatski faraon pretvorio u roblje, iako nema nezavisnih dokaza da se ovo ikada desilo. Dalje prema legendi, nakon 400 godina ropstva, Jehova, bog Izraela, je poslao proroka Mojsija iz plemena Levi da izvuče Izraelićane iz okova. Prema Bibliji, Jevreji su napustili Egipat zahvaljujući brojnim čudima (legenda poznata kao Egzodus) i predvođeni patrijarsima (Mojsije, Aron, Isus Navin) lutali dugo po Sinajskom poluostrvu i Arapskoj pustinji, zatim osvojili svoju domovinu Hanan i podelili se među svojih 12 plemena.

Međutim, arheologija pokazuje sasvim drugačiju priču o poreklu Jevreja, po kome oni nisu morali da napuštaju Levant. Arheološki dokazi koji pokazuju da je kolevka Izraela Hanan, a ne Egipat, su mnogobrojni i ne ostavljaju mesta za biblijske događaje.[50]

Usled čestih ratova sa starosedeocima Jevreji su prvo birali sudije, kojim su poveravali komandu nad vojskom; kasnije su se ujedinili i počeli da biraju careve; ujedinjenom jevr. državom vladali su Saul, David, i Solomon. Za njihove vladavine Jevreji su konačno potukli stare hananske narode i najopasnije neprijatelje Filistejce i proširili državu na jug do Crvenog mora, a na sever do reke Eufrat.

Stari vek[uredi | uredi izvor]

Posle Solomonove smrti jevrejska država podelila se na 2 dela: Izrailj s prestonicom u Samariji, i Judeju s prestonicom u Jerusalimu. Samariju je uništio asirski kralj Sargon II (722. p. n. e.). Deset plemena koja su živjela u sjevernom izraelskom kraljevstvu, nestalo je. Poraženi od asirskog kralja Shalmanesera V., oni su odvedeni u gornju Mesopotamiju i Medeju, današnja Sirija i Irak. Deset plemena nikada se nije vratilo. Oni će se, po vjerovanju, jednoga dana vratiti u Svetu zemlju, ali ne dok ne pređu strašnu rijeku Sambayton kojom će ih Bog zaštititi. Judeju je zauzeo vavilonski kralj Nabukodonosor II (587. p. n. e.) i odveo Jevreje u Vavilonsko ropstvo; iz ropstva ih pustio persijski kralj Kir Veliki, ali je celu Palestinu pretvorio u persijsku satrapiju.

Tokom starog veka kao i dalje kroz istoriju, jedna od oznaka pripadnosti jevrejskom identitetu bila je obrezanost muškaraca.[51]

Posle toga Jevreji su bili pod vlašću Persijanaca, Aleksandra Velikog, Seleukida, Egipćana i Rimljana (od 63. p. n. e.).

Sredinom 1. veka digli su pobunu koju je ugušio rimski car Tit; usled nove pobune (130—135), koju je predvodio Bar-Kohba, rimski car Hadrijan opustošio je zemlju, podigao Jupiterov hram umesto Jahveovog hrama i zabranio pristup u Jerusalim Jevrejima, koji su onda raseljeni po svim rimskim provincijama.

Srednji vek[uredi | uredi izvor]

U 5. veku raspada se Rimsko carstvo, ali Jevreji ne uspevaju usled burnih istorijskih prilika da se vrate u Palestinu. Većina Jevreja nalazi se u to doba u zapadnoj Evropi, pa zato od tada evropski Jevreji preuzimaju vođstvo među Jevrejima sve do sredine 20. veka.

U srednjem veku najtolerantniji prema Jevrejima bili su Arapi. Dolaskom Arapa u Španiju (711) nastao je za Jevreje politički i kulturni preporod, naročito od 10. do 12. veka. Počev od 12. veka, jačanjem uticaja Rimokatoličke crkve, pogoršava se položaj španskih Jevreja, a sa proterivanjem Arapa sa Pirinejskog poluostrva (pad Granade 1452) i zavođenjem inkvizicije (1480) njihov položaj postaje neodrživ. Bežeći iz Španije i Portugalije, Jevreji nalaze utočište u Osmanskom carstvu i u zemljama pod turskom uticajnom sferom. Ova grana Jevreja dobiće naziv Sefardi (hebr. Španci).

Karlo Veliki je pozvao mediteranske Jevreje da nasele nemačke teritorije (oko 800), pa je došlo do stalnog naseljavanja. Ova grana Jevreja dobiće naziv Aškenazi (hebr. Nemci).

U srednjovekovnoj Evropi netrpeljivost prema Jevrejima bila je velika. Jevreji su bili omrznuti među većinskim hrišćanskim stanovništvom zbog posebne vere i kulture. Kako je Rimokatolička crkva zabranjivala hrišćanima davanje zajmova pod kamatu, Jevreji tako postaju jedini pozajmljivači novca, što ih još dodatno omražava među stanovništvom.

Novi vek[uredi | uredi izvor]

Izolacija Jevreja postaje naročito teška u doba reformacije i katoličke reakcije, kada je papa Pavle IV propisao 1555. godine bulu da Jevreji u Papskoj državi moraju stanovati u getu, tj. u odeljenim delovima gradova.[52] Sve do polovine 18. veka kulturni i politički položaj Jevreja ne razlikuje se mnogo od onoga u srednjem veku. U katoličkim zemljama Jevreji žive u getoima pod budnom paskom inkvizicije.

Aškenazi se postepeno pomeraju na istok prelazeći u Poljsku, pogotovo nakon Luterovih nastojanja da protera Jevreje iz nemačkih država. Do 1600. Poljska je postala mesto najmasovnijeg jevrejskog naseljavanja. I Aškenazi i Sefardi u ovo vreme se bave trgovinom, budući da nisu mogli posedovati zemlju; a vremenom nastaje među Aškenazima jevrejska buržoazija (mahom bankari).

Francuskom revolucijom počinje novi period u istoriji Jevreja. Godine 1791. francuski Jevreji su izjednačeni u građanskim pravima sa ostalim građanima. Od tada Jevreji se bore za slobodu veroispovesti i građansku ravnopravnost.

Tokom 19. veka Jevreji će izboriti građansku ravnopravnost u svim evropskim zemljama osim u Portugaliji (tek 1910) i Ruskoj Imperiji.

Deobama Poljske u drugoj polovini 18. veka, veliki broj poljskih Jevreja nalazi se u granicama Rusije. Tako se do pogroma, krajem 19. veka, unutar granica Rusije nalazilo dve trećine evropskih Jevreja, tj. oko 5.000,000. Pogromi Jevreja dešavali su se u Rusiji 1881—1882, 1891, 1906—1907. Oni su prouzrokovali jače emigriranje Jevreja u SAD, Palestinu i Argentinu. Useljavanje u Ameriku iz Evrope pojačavalo se posle svakog većeg progona u Evropi. U SAD Jevreji uživaju veće slobode nego u Evropi, i to im docnije omogućava da u privredi, javnom i kulturnom životu SAD igraju značajnu ulogu. U Velikoj Britaniji početkom 20. veka Jevreji takođe stiču znatan uticaj.

20. vek[uredi | uredi izvor]

Jevrejska deca sa svojim učiteljem u Samarkandu. Fotografija Prokudin-Gorskoga sa početka 20. veka.

Pred kraj Prvog svetskog rata (1917) Jevrejima je garantovala Velika Britanija, na osnovu minimalnog cionističkog programa, Balforovom deklaracijom osnivanje jevrejskog nacionalnog zavičaja u Palestini, a Društvo naroda je to 1922. godine potvrdilo unutar britanske mandatne oblasti.

Na osnovu rasnog antisemitizma, koji je između dva svetska rata u Nemačkoj ozakonjen Nirnberškim zakonima, Hitler i vrhovi NSDAP-a posle izbijanja Drugog svetskog rata donose plan o biološkom uništenju Jevreja i drugih „inferiornih rasa”. Taj plan sprovodio se u nekoliko faza na teritoriji čitave okupirane Evrope.

Ubijeno je oko šest miliona Jevreja. Masovno stradanje jevrejskog naroda od strane Hitlerove Nemačke nazvano je holokaustom.

Godine 1948. osnovana je na većem delu britanskog mandatskog područja u Palestini država Izrael, u koju se uselilo nekoliko stotina hiljada Jevreja iz svih krajeva sveta. Useljavanje je bilo praćeno krvavim sukobima između Jevreja i Arapa. Do danas, uprkos mnogim mirovnim inicijativama i pregovorima, nije došlo do trajnog mira između Jevreja i Arapa.

Religija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Judaizam
Menora — simbol judaizma.

Koreni jevrejske religije ili judaizma potiču još iz nomadskog perioda, kada su Jevreji obožavali razne prirodne pojave. Već tada jedan od glavnih jevrejskih bogova bio je Jahve, bog vetra, oluje i vatre. Docnije, Mojsijevim normiranjem jevrejska vera postaje izrazito monoteistička.

Osnove vere sadržane su u Tori. Jahve je postao jedini jevrejski bog, koji je u isto vreme zaštitnik naroda. Jevreji su izabrani narod, nosilac ideje o spasitelju sveta (mesija) koji će doći iz jevrejskog naroda. Odlike vere su: strog moral zasnovan na Deset božjih zapovesti, prinošenje životinjskih žrtava, teokratija, strog formalizam. Verski centar je jerusalimski hram u kome se jedino mogu vršiti bogosluženja.

Nakon uništenja jerusalimskog hrama prestaje bogosluženje, a verski centri postaju sinagoge. Ulogu sveštenstva preuzimaju rabini a verski obredi sastoje se iz molitava i čitanja Tore. Pored Tore, veliku važnost ima Talmud — srednjovekovna zbirka rasprava koje su vodili rabini o jevrejskom pravu, etici, običajima i istoriji.

Jevrejska i hrišćanska vera imaju zajedničko učenje o poniznosti vezano za Stari zavet. U ličnosti Mojsija, koji je vodio izraelski narod iz ropstva u Egiptu u Obećanu zemlju, poniznost je znak Božje snage i namene, a ne slabosti. Biblija kaže: „Mojsije je bio vrlo skroman čovek, najskromniji čovek na zemlji.”[53] Mojsije je podjednako slavljen od strane jevrejskih i hrišćanskih vernika.

Deo Jevreja protivi se abortusu, a deo ga podržava.[54]

Pismo[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Hebrejsko pismo

Hebrejski alfabet je pismo od 22 slova kojim se piše hebrejski jezik. Široko je rasprostranjen i među jevrejskom dijasporom, tako da se još nekoliko jezika, kao što su jidiš i ladino, piše ovim pismom. Piše se zdesna ulevo. Isprva su sva jevrejska slova konsonantska, a vokalni znakove su uveli rabini u 8. veku.

Starojevrejsko pismo nije identično sa današnjim. Ono vodi poreklo od mesopotamskog klinastog pisma. Najstariji pisani su starojevrejskim pismom potiču između 11. i 10. veka p. n. e.

Jezik[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Hebrejski jezik

Hebrejski jezik (ivrit) je semitski jezik kojim govori oko 6 miliona ljudi, uglavnom u Izraelu gde je službeni jezik.

Do 20. veka hebrejski jezik je bio mrtav jezik. Stvaranjem države Izrael 1948. godine dolazi do uskrsnuća hebrejskog jezika. Danas pod hebrejskim jezikom ili ivritom podrazumevamo onaj koji je nastao radom jevrejskih lingvista, koji su nastojali da ponovo uvedu u život starojevrejske i aramejske reči gde god je moguće, čuvajući stare forme u gramatičkom i sintaktičkom pogledu, uvodeći nove forme i nove reči samo kada je to bilo neizbežno. Izgovor ivrita je sefardski izgovor starojevrejskog pisma.

Književnost[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Jevrejska književnost

Jevrejska književnost obuhvata vreme od 3000 godina, pisana na hebrejskom i jezicima naroda pod čijom su vlašću i uticajem Jevreji živeli.

Najstariji i najvažniji spomenik jevrejske književnosti je Biblija. Nastala je stolećima, tek u 8. veku p. n. e. dobija završni oblik. Biblija sadrži mnoge legende, istorijske podatke, filozofske, moralno-religiozne poglede, pobožne (psalmi), pa čak i ljubavne pesme („Pesma nad pesmama”), pa otuda predstavlja važan izvor za proučavanje antičke jevrejske istorije.

U helenističkom periodu hebrejski jezik postaje mrtav jezik, a Jevreji stvaraju mahom na grčkom jeziku. U tom periodu nastaje „Septuaginta”, kolektivno delo koje predstavlja prevod hebrejske Biblije na grčki jezik. U jevrejsku književnost mogu se svrstati i dela jevrejskih filozofa i istoričara; Filona iz Aleksandrije i istorijska dela Josifa Flavija, budući da su ona izvorno pisana na grčkom jeziku. Oba dela su važan izvor za poznavanje istorije Jevreja iz helenističkog perioda.

U kasnoj antici i ranom srednjem veku najvažnije delo jevrejske književnosti je Talmud, a značajna je i verska poezija koja je naročito negovana do 8. veka.

Klasično doba jevrejske književnosti, zvano i „Zlatnim dobom” je srednjovekovna jevrejska literatura (10-12. v.). U vezi s arapskom kulturom razvili su se do zavidne visine svi oblici literarnog stvaranja. Najveći pesnici su Gabirol, Moše ibn Ezra i Jehuda Halevi, a najznačajniji pisac je Moše ben Majmon (Majmonides).

Za kasni srednji vek i rani novi vek značajna su dela koja stvaraju komentatori Talmuda Jozef Karo, Menase ben Izrael (16. vrk) i dr.

Novojevrejska književnost počinje s evropskim racionalizmom.

Jevreji u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Spomenik jevrejskim žrtvama nacističkog genocida u Beogradu.
Tabla sa spomenika jevrejskim žrtvama u Beogradu

Jevreji u svetu[uredi | uredi izvor]

Uvek prisutne asimilacijske tendencije u lokalno društvo, te dvojnost samih Jevreja kao verske i narodne zajednice, dovode do oprečnih procena o ukupnom broju Jevreja. Prema jednoj statistici oni čine oko 0,2% svetskog stanovništva — 13 miliona, a prema drugoj širom sveta živi oko 15 miliona Jevreja.

Država jevrejsko stanovništvo
SAD 5.671.000
Izrael (1) 5.300.000
Evropa < 2.000.000
Francuska 600.000
ZND-države (2) 400.000
time Rusija (2) 230.000
time Ukrajina (3) 105.000
Ujedinjeno Kraljevstvo (3) 267.000
Nemačka (4) 108.000
Turska (3) 30.000
Italija 30.000
Kanada 371.000
Argentina 250.000
Brazil 130.000
Južna Afrika 106.000
Australija 100.000
Azija (bez Izraela, Rusije i Turske) 50.000
Meksiko 45.000-50.000
Iran 20.405
ukupno oko 14.000.000

Primedbe:

1 oko 76% stanovništva Izraela
2 područje bivšeg Sovjetskog Saveza; ruski popis iz 2002, druge procene govore od preko 1 Mio
3 popis 2001
4 nemački statistički zavod iz 2006, za 2005

Po popisu u Republici Srbiji iz 2002. godine, u Srbiji žive 1.158 Jevreja. Druge procene govore od oko 3.000 Jevreja u Srbiji.

Genetičko poreklo Jevreja[uredi | uredi izvor]

Velik razvoj moderne populacione genetike tokom 90-ih godina 20. veka, kao i veliko interesovanje za poreklo Jevreja, rezultovao je sprovođenjem velikog broja genetičkih studija jevrejskog stanovništva raštrkanog po celom svetu. Ove studije omogućile su razjašnjavanje istorijskih nedoumica, ali i tendencioznih antisemititskih tvrdnji o poreklu Jevreja. Studije populacione genetike pokazale su da jevrejski narod najvećim delom (aškenaski Jevreji, sefardski Jevreji, Jevreji koji su tokom dijaspore živeli u bliskoistočnim zemljama i zemljama severne Afrike, Mizrahi Jevreji, vode poreklo od drevnog bliskoistočnog izraelskog stanovništva[55] Genetička studija linije muškog porekla, Y-DNK, koja se nasleđuje po očinskoj liniji, sprovedena tokom 2000. godine od strane velike grupe međunarodnih stručnjaka i objavljena u izdanju američke nacionalne akademije nauka, pokazala je da jevrejske zajednice u Evropi, Severnoj Africi, Bliskom istoku i Americi imaju zajedničko bliskoistočno genetičko poreklo. Studija je obuhvatila 1329 osoba iz 29 različitih država[56] Druga velika studija objavljena iste godine, utvrdila je da oko 70% jevrejskog stanovništva u Izraelu vodi direktno genetičko poreklo od starosedelačkog stanovništva, koje je hiljadama godina živelo na tom prostoru.[57] Studije majčinske mitohondrijalne DNK, sprovedene tokom 2006. godine od strane Behara i saradnika, pokazale su da aškenaski Jevreji vode poreklo od 150 bliskoistočnih žena.[58] Velika transgenomska studija autosomalne DNK sprovedena pod pokroviteljstvom njujorškog koledža „Albert Ajnštajn” tokom 2010. godine, isključila je bilo kakvu značajnu genetičku kontribuciju turkijskog hazarskog naroda u formiranju današnjih aškenaskih Jevreja, (što je često potencirano u antisemitskim krugovima) i slično prethodnim genetičkim studijama potvrdila zajedničko bliskoistočno poreklo Jevreja.[59] Iako je prelaska u Judaizam kroz vekove bilo, s obzirom na verska ograničenja bilo ih je malo, te je u okviru genetičke studije Behara i saradnika 2004. godine, ukupni genetički input evropske populacije u formiranju aškenaske jevrejske zajednice izračunat na 12,8%.[60]

Doprinosi[uredi | uredi izvor]

Pripadni jevrejske zajednice su igrali značajnu ulogu u razvoju zapadne kulture,[61][21] unapređujući mnoge oblasti intelektualnog rada, nauke i tehnologije,[62] kako kroz istoriju tako i u moderno doba,[63] uključujući i uticaj kroz diskretne trendove u jevrejskoj filozofiji, jevrejsku etiku[12] i jevrejsku književnost,[62] kao i specifične trendove u jevrejskoj kulturi, uključujući jevrejsku umetnost, jevrejsku muziku, jevrejski humor, jevrejsko pozorište, jevrejsku kuhinju i jevrejsku medicinu.[14][15] Jevreji su osnovali različite jevrejske političke pokrete,[62] i jevrejske verske pokrete, i, iako je autorstvo hebrejske Biblije i delova Novog zaveta,[64][65] obezbedilo osnovu za hrišćanstvo,[66] i islam.[67] Više od 20 procenata[68][69][70][71][72][73] Nobelovih nagrada dodeljeno je pojedincima jevrejskog porekla.[74]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Međutim, teško je odrediti tačan ukupan broj Jevreja. Pored problema sa popisnom metodologijom, sporovi među zagovornicima halahičnih, sekularnih, političkih faktora i identifikacije predaka u vezi s tim ko je Jevrej, mogu znatno uticati na brojku u zavisnosti od izvora.
  2. ^ Uporediti sa izrazom habiru ili akadskim kognatom ebru, zbog identičnog značenja.[25]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć Dashefsky, Arnold; Della Pergola, Sergio; Sheskin, Ira, ur. (2018). World Jewish Population (PDF) (Izveštaj). Berman Jewish DataBank. Pristupljeno 22. 6. 2019. 
  2. ^ „Links”. Beth Hatefutsoth. Arhivirano iz originala 26. 3. 2009. g. Pristupljeno 2. 4. 2012. 
  3. ^ Kiaris, Hippokratis (2012). Genes, Polymorphisms and the Making of Societies: How Genetic Behavioral Traits Influence Human Cultures. Universal Publishers. str. 21. ISBN 978-1-61233-093-8. 
  4. ^ a b v g Shen, Peidong; Lavi, Tal; Kivisild, Toomas; Chou, Vivian; Sengun, Deniz; Gefel, Dov; Shpirer, Issac; Woolf, Eilon; Hillel, Jossi; Feldman, Marcus W.; Oefner, Peter J. (septembar 2004). „Reconstruction of patrilineages and matrilineages of Samaritans and other Israeli populations from Y-Chromosome and mitochondrial DNA sequence Variation”. Human Mutation. 24 (3): 248—260. PMID 15300852. S2CID 1571356. doi:10.1002/humu.20077. 
  5. ^ a b Ridolfo, Jim (2015). Digital Samaritans: Rhetorical Delivery and Engagement in the Digital Humanities. University of Michigan Press. str. 69. ISBN 978-0-472-07280-4. 
  6. ^ Wade, Nicholas (9. 6. 2010). „Studies Show Jews' Genetic Similarity”. The New York Times. 
  7. ^ Nebel, Almut; Filon, Dvora; Weiss, Deborah A.; Weale, Michael; Faerman, Marina; Oppenheim, Ariella; Thomas, Mark G. (decembar 2000). „High-resolution Y chromosome haplotypes of Israeli and Palestinian Arabs reveal geographic substructure and substantial overlap with haplotypes of Jews”. Human Genetics. 107 (6): 630—641. PMID 11153918. S2CID 8136092. doi:10.1007/s004390000426. 
  8. ^ a b „Jews Are The Genetic Brothers Of Palestinians, Syrians, And Lebanese”. Sciencedaily.com. 9. 5. 2000. Pristupljeno 12. 4. 2013. 
  9. ^ Atzmon, Gil; Hao, Li; Pe'er, Itsik; Velez, Christopher; Pearlman, Alexander; Palamara, Pier Francesco; Morrow, Bernice; Friedman, Eitan; Oddoux, Carole; Burns, Edward; Ostrer, Harry (jun 2010). „Abraham's Children in the Genome Era: Major Jewish Diaspora Populations Comprise Distinct Genetic Clusters with Shared Middle Eastern Ancestry”. The American Journal of Human Genetics. 86 (6): 850—859. PMC 3032072 Slobodan pristup. PMID 20560205. doi:10.1016/j.ajhg.2010.04.015. 
  10. ^ a b v g d Jonathan Daly (2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization. A&C Black. str. 21—. ISBN 978-1-4411-1851-6. 
  11. ^ „Maimonides – Internet Encyclopedia of Philosophy”. utm.edu. Pristupljeno 26. 8. 2015. 
  12. ^ a b Sekine, Seizo (20. 1. 2005). A Comparative Study of the Origins of Ethical Thought: Hellenism and Hebraism. Sheed & Ward. ISBN 978-1-4616-7459-7. 
  13. ^ „Broadway Musicals: A Jewish Legacy”. DC Theatre Scene. 
  14. ^ a b Rabin, Roni Caryn (14. 5. 2012). „Tracing the Path of Jewish Medical Pioneers”. The New York Times (na jeziku: engleski). ISSN 0362-4331. Pristupljeno 20. 8. 2022. 
  15. ^ a b Shatzmiller, Joseph.
  16. ^ Max I. Dimont (2004). Jews, God, and History. Penguin Publishing Group. str. 102—. ISBN 978-1-101-14225-7. 
  17. ^ Julie Galambush (2011). The Reluctant Parting: How the New Testament's Jewish Writers Created a Christian Book. HarperCollins. str. 3—. ISBN 978-0-06-210475-5. 
  18. ^ John M. G. Barclay; John Philip McMurdo Sweet (1996). Early Christian Thought in Its Jewish Context. Cambridge University Press. str. 20—. ISBN 978-0-521-46285-3. 
  19. ^ Dr. Andrea C. Paterson (2009). Three Monotheistic Faiths – Judaism, Christianity, Islam: An Analysis and Brief History. AuthorHouse. str. 41—. ISBN 978-1-4520-3049-4. 
  20. ^ Cambridge University Historical Series, An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects, p. 40: "Hebraism, like Hellenism, has been an all-important factor in the development of Western Civilization; Judaism, as the precursor of Christianity, has indirectly had much to do with shaping the ideals and morality of Western nations since the Christian era."
  21. ^ a b „Judaism – The Judaic tradition | Britannica”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 20. 8. 2022. „Judaism has played a significant role in the development of Western culture because of its unique relationship with Christianity, the dominant religious force in the West” 
  22. ^ Viličić, Sonja; Stojanović, Dragana; Mihajlović, Đenka; Mevorah, Vera (2015). „Poreklo naziva Jevreja”. Portreti i sećanja jevrejske zajednice u Srbiji pre Holokausta: priručnik za nastavnike i nastavnice (na jeziku: srpski). Beograd: Savez jevrejskih opština Srbije. str. 13. Arhivirano iz originala 07. 05. 2021. g. Pristupljeno 1. 3. 2021. „Naziv Jevrejin potiče od hebrejske reči Ivri (ever na hebrejskom znači obala, prečanin, došljak), kasnije prenete u grčki jezik u obliku Ebraioi nakon čega dolaskom Jevreja preko Soluna reč dobija svoj slovenizirani oblik Jevreji.” 
  23. ^ „Strong's Hebrew: 5676. עֵ֫בֶר (eber) -- region across or beyond, side”. biblehub.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 1. 3. 2021. 
  24. ^ „עבריים”. lib.cet.ac.il (na jeziku: hebrejski). Pristupljeno 1. 3. 2021. 
  25. ^ Muss-Arnolt, William (1905). A Concise Dictionary of the Assyrian Languages (na jeziku: engleski). Reuther & Reichard. str. 9. Pristupljeno 1. 3. 2021. 
  26. ^ Grintz, Yehoshua M. (2007). „Jew”. Ur.: Fred Skolnik. Encyclopaedia Judaica. 11 (2d izd.). Farmington Hills, Mich.: Thomson Gale. str. 253. ISBN 978-0-02-865928-2. 
  27. ^ M. Nicholson (2002). International Relations: A Concise Introduction. NYU Press. str. 19—. ISBN 978-0-8147-5822-9. 
  28. ^ Jacob Neusner (1991). An Introduction to Judaism: A Textbook and ReaderNeophodna slobodna registracija. Westminster John Knox Press. str. 375–. ISBN 978-0-664-25348-6. 
  29. ^ Alan Dowty (1998). The Jewish State: A Century Later, Updated With a New Preface. University of California Press. str. 3—. ISBN 978-0-520-92706-3. 
  30. ^ Brandeis, Louis (25. 4. 1915). „The Jewish Problem: How To Solve It”. University of Louisville School of Law. Pristupljeno 2. 4. 2012. „Jews are a distinctive nationality of which every Jew, whatever his country, his station or shade of belief, is necessarily a member” 
  31. ^ Palmer, Edward Henry (2002) [First published 1874]. A History of the Jewish Nation: From the Earliest Times to the Present Day. Gorgias Press. ISBN 978-1-931956-69-7. OCLC 51578088. Pristupljeno 2. 4. 2012. 
  32. ^ Einstein, Albert (21. 6. 1921). „How I Became a Zionist” (PDF). Einstein Papers Project. Princeton University Press. Arhivirano iz originala (PDF) 5. 11. 2015. g. Pristupljeno 5. 4. 2012. „The Jewish nation is a living fact” 
  33. ^ David M. Gordis; Zachary I. Heller (2012). Jewish Secularity: The Search for Roots and the Challenges of Relevant Meaning. University Press of America. str. 1—. ISBN 978-0-7618-5793-8. 
  34. ^ Seth Daniel Kunin (2000). Themes and Issues in Judaism. A&C Black. str. 1—. ISBN 978-0-304-33758-3. 
  35. ^ Paul R. Mendes-Flohr (1991). Divided Passions: Jewish Intellectuals and the Experience of Modernity. Wayne State University Press. str. 421—. ISBN 0-8143-2030-9. 
  36. ^ Weiner, Rebecca (2007). „Who is a Jew?”. Jewish Virtual Library. Pristupljeno 6. 10. 2007. 
  37. ^ Fowler, Jeaneane D. (1997). World Religions: An Introduction for Students. Sussex Academic Press. str. 7. ISBN 1-898723-48-6. 
  38. ^ Emma Klein (2016). Lost Jews: The Struggle for Identity Today. Springer. str. 6—. ISBN 978-1-349-24319-8. 
  39. ^ Robin May Schott (2010). Birth, Death, and Femininity: Philosophies of Embodiment. Indiana University Press. str. 67—. ISBN 978-0-253-00482-6. 
  40. ^ Dosick (2007), pp. 56–57.
  41. ^ Emma Klein (2016). Lost Jews: The Struggle for Identity Today. Springer. str. 6—. ISBN 978-1-349-24319-8. 
  42. ^ Josephus, Flavius. Contra Apionem, I.176-183. Pristupljeno 6/16/2012 from http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=J.+Ap.+1.176&fromdoc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0215.
  43. ^ Diamond, Jared (1993). „Who are the Jews?” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 21. 07. 2011. g. Pristupljeno 08. 11. 2010.  Natural History 102:11 (November 1993): 12-19.
  44. ^ „Jewish and Middle Eastern non-Jewish populations share a common pool of Y-chromosome biallelic haplotypes”. Arhivirano iz originala 01. 04. 2020. g. Pristupljeno 11. 10. 2012. 
  45. ^ Wade, Nicholas (09. 05. 2000). „Y Chromosome Bears Witness to Story of the Jewish Diaspora”. The New York Times. Pristupljeno 10. 10. 2012. 
  46. ^ Tubb 1998, str. 13–14.
  47. ^ Evans 1989, str. 43.
  48. ^ Smith 2002, str. 6–7.
  49. ^ Rendsberg 2008, str. 3–5.
  50. ^ Dever 2002, str. 99.
  51. ^ Niehoff, Maren R. (2003). „Circumcision as a Marker of Identity: Philo, Origen and the Rabbis on Gen 17: 1—14”. Jewish Studies Quarterly. 10 (2): 89—123. ISSN 0944-5706. JSTOR 40753326. doi:10.1628/0944570033029176. 
  52. ^ Crowe, David. The Holocaust: Roots, History, and Aftermath. Westview Press. str. 36. ISBN 978-0-7867-3242-5. [mrtva veza]
  53. ^ Knjiga Brojeva 12:3
  54. ^ Ljudima prijatelj, časopis, broj 3 (146), Osijek 2009.
  55. ^ „Y Chromosome Bears Witness to Story of the Jewish Diaspora — New York Times”. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  56. ^ „Jewish and Middle Eastern non-Jewish populations share a common pool of Y-chromosome biallelic haplotypes” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 08. 01. 2012. g. Pristupljeno 28. 3. 2013. 
  57. ^ Nebel, A.; Filon, D.; Weiss, D. A.; Weale, M.; Faerman, M.; Oppenheim, A.; Thomas, M. G. (2000). „High-resolution Y chromosome haplotypes of Israeli and Palestinian Arabs reveal geographic substructure and substantial overlap with haplotypes of Jews — Springer”. Human Genetics. 107 (6): 630—641. PMID 11153918. S2CID 8136092. doi:10.1007/s004390000426.  , Pristupljeno 28. 3. 2013.
  58. ^ USA (2006). „The Matrilineal Ancestry of Ashkenazi Jewry: Portrait of a Recent Founder Event”. American Journal of Human Genetics. Ncbi.nlm.nih.gov. 78 (3): 487—497. PMC 1380291 Slobodan pristup. PMID 16404693. doi:10.1086/500307. 
  59. ^ USA (2010). „Abraham's Children in the Genome Era: Major Jewish Diaspora Populations Comprise Distinct Genetic Clusters with Shared Middle Eastern Ancestry”. American Journal of Human Genetics. Ncbi.nlm.nih.gov. 86 (6): 850—859. PMC 3032072 Slobodan pristup. PMID 20560205. doi:10.1016/j.ajhg.2010.04.015. 
  60. ^ „Arhivirana kopija” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 10. 11. 2011. g. Pristupljeno 29. 11. 2011. 
  61. ^ Cambridge University Historical Series, An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects, p. 40: "Hebraism, like Hellenism, has been an all-important factor in the development of Western Civilization; Judaism, as the precursor of Christianity, has indirectly had much to do with shaping the ideals and morality of Western nations since the Christian era."
  62. ^ a b v Jonathan Daly (2013). The Rise of Western Power: A Comparative History of Western Civilization. A&C Black. str. 21—. ISBN 978-1-4411-1851-6. 
  63. ^ Schwartz, Richard H. (2001). Judaism and Global Survival. New York: Lantern Books. str. 153. ISBN 1-930051-87-5. 
  64. ^ Max I. Dimont (2004). Jews, God, and History. Penguin Publishing Group. str. 102—. ISBN 978-1-101-14225-7. 
  65. ^ Julie Galambush (2011). The Reluctant Parting: How the New Testament's Jewish Writers Created a Christian Book. HarperCollins. str. 3—. ISBN 978-0-06-210475-5. 
  66. ^ John M. G. Barclay; John Philip McMurdo Sweet (1996). Early Christian Thought in Its Jewish Context. Cambridge University Press. str. 20—. ISBN 978-0-521-46285-3. 
  67. ^ Dr. Andrea C. Paterson (2009). Three Monotheistic Faiths – Judaism, Christianity, Islam: An Analysis and Brief History. AuthorHouse. str. 41—. ISBN 978-1-4520-3049-4. 
  68. ^ Shalev, Baruch (2005). 100 Years of Nobel Prizes. str. 57. „A striking fact... is the high number of Laureates of the Jewish faith—over 20% of the total Nobel Prizes (138); including: 17% in Chemistry, 26% in Medicine and Physics, 40% in Economics and 11% in Peace and Literature each. These numbers are especially startling in light of the fact that only some 14 million people (0.2% of the world's population) are Jewish.” 
  69. ^ Dobbs, Stephen Mark (12. 10. 2001). „As the Nobel Prize marks centennial, Jews constitute 1/5 of laureates”. J. The Jewish News of Northern California. Pristupljeno 3. 4. 2012. „Throughout the 20th century, Jews, more so than any other minority, ethnic or cultural group, have been recipients of the Nobel Prize—perhaps the most distinguished award for human endeavor in the six fields for which it is given. Remarkably, Jews constitute almost one-fifth of all Nobel laureates. This, in a world in which Jews number just a fraction of 1 percent of the population.” 
  70. ^ „Jewish Nobel Prize Winners”. Arhivirano iz originala 19. 10. 2017. g. Pristupljeno 25. 11. 2011. 
  71. ^ Ted Falcon; David Blatner (2001). „28”. Judaism for dummies. John Wiley & Sons. „Similarly, because Jews make up less than a quarter of one percent of the world's population, it's surprising that over 20 percent of Nobel prizes have been awarded to Jews or people of Jewish descent.” 
  72. ^ Lawrence E. Harrison (2008). The Central Liberal Truth: How Politics Can Change a Culture and Save It. Oxford University Press. str. 102. „That achievement is symbolized by the fact that 15 to 20 percent of Nobel Prizes have been won by Jews, who represent two tenths of one percent of the world's population.” 
  73. ^ Jonathan B. Krasner; Jonathan D. Sarna (2006). The History of the Jewish People: Ancient Israel to 1880s America. Behrman House, Inc. str. 1. „These accomplishments account for 20 percent of the Nobel Prizes awarded since 1901. What a feat for a people who make up only .2 percent of the world's population!” 
  74. ^ „Jewish Nobel Prize Winners”. Jinfo.org. Pristupljeno 16. 3. 2016. „At least 194 Jews and people of half- or three-quarters-Jewish ancestry have been awarded the Nobel Prize, accounting for 22% of all individual recipients worldwide between 1901 and 2015, and constituting 36% of all US recipients during the same period. In the scientific research fields of Chemistry, Economics, Physics, and Physiology/Medicine, the corresponding world and US percentages are 26% and 38%, respectively. Among women laureates in the four research fields, the Jewish percentages (world and US) are 33% and 50%, respectively. Of organizations awarded the Nobel Peace Prize, 22% were founded principally by Jews or by people of half-Jewish descent. Since the turn of the century (i.e., since the year 2000), Jews have been awarded 25% of all Nobel Prizes and 28% of those in the scientific research fields.” 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Jevreji na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јевреји&oldid=27705251”