Википедија:Sjajni članci/Maj
Izabrane godišnjice za maj [uredi | uredi izvor]
IČ-Klima Afrike
Klima Afrike je formirana na osnovu njenog geografskog položaja, raščlanjenosti reljefa, zatim uticaja opšte cirkulacije atmosfere i kretanja morskih struja. Smatra se „žarkim“ kontinentom, zato što veći deo njene površine leži u okviru izoterme od 20° S. Najviše temperature zabeležene su u severnom delu, u pustinji Sahari i prelaze 40 stepeni Celzijusa. Budući da ekvator preseca Afriku skoro po sredini, u severnom i južnom delu razvili su se pretežno ravnomerno ekvatorijalni, subekvatorijalni, tropski i suptropski klimat.
Savremene klimatske odlike afričkog kontinenta, formirale su se tokom paleogena i neogena, pa se današnji raspored i karakteristike malo razlikuju od tadašnjih. Najviša izmerena temperatura u Africi iznosila je +57,8° S (Azizija, Libija), a najniža —24 (Efran, Maroko). Najviše padavina zabeleženo je u mestu Debundža u Kamerunu (preko 10.000 milimetara), a najmanje u Sudanu, mesto Vadi Halfa, samo 2,5 mm.
→ {{IČ-Klima Afrike}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Junkers Ju 87
Junkers Ju 87 „štuka“ (nem. Sturzkampfflugzeug) nemački je borbeni avion, dvosed, bombarder, iz perioda Drugog svetskog rata. Osnovna namena mu je bila dejstvo vazduh—tlo, taktičkim postupkom bombardovanja, direktnog obrušavanja na cilj. Razvijen je i proizvođen za potrebe Luftvafea, prema zahtevima nacističke doktrine ratovanja blickrig. Bio je specifičan i po izgledu krila, dvostrukog („lomljenog“) ugla diedra.
Pri napadu u obrušavanju, Ju 87 je pravio veliku buku vazdušnom sirenom, sa nadimkom „Trube Jerihona“. To je imalo dopunski psihološki efekat zastrašivanja. U toku obrušavanja, otvarale su mu se aerodinamičke kočnice povećavajući otpor, u funkciji potrebe za ograničenjem brzine, za lakše i bezbednije „vađenje“ iz toga režima leta, na maloj visini. Pri „vađenju“ iz obrušavanja, izvlačila bi mu se zakrilca, generišući moment propinjanja, sa prirastom normalnog ubrzanja na vrednost od 6g, automatski, bez komande pilota. Kada se „nos“ aviona podigne iznad horizonta, uvlačile su se aerodinamičke kočnice, pilot je tada dodavao gas motoru i avion se penjao na bezbednu visinu, sa uvučenim zakrilcima. Na ovaj način je bio obezbeđen let za slučaj kada pilot izgubi svest, pri velikim opterećenjima, usled velikog normalnog ubrzanja u manevru „vađenja“ iz obrušavanja, pošto nije imao anti-g odelo, kiseoničku opremu i kabinu pod pritiskom, te nije bio ni zaštićen.
→ {{IČ-Junkers Ju 87}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Istorija Evropske unije
Istorija Evropske unije predstavlja vremenski period koji počinje 1952. godine osnivanjem prve velike evropske nadnacionalne ekonomske zajednice — Evropske zajednice za ugalj i čelik. U Evropi su 1958. osnovane još dve nadnacionalne zajednice — Evropska ekonomska zajednica i Evropska zajednica za atomsku energiju, koje su se 1967. godine zajedno sa Evropskom zajednicom za ugalj i čelik ujedinile u Evropske zajednice. Godine 1993, Evropska ekonomska zajednica je, postavši jedan od tri stuba Evropske unije, ušla u njen sastav kao Evropska zajednica, a deset godina kasnije, istekom Ugovora iz Pariza, i funkcije Evropske zajednice za ugalj i čelik su postale deo nadležnosti Evropske zajednice, a samim tim i EU. Evropska zajednica za atomsku energiju je nastavila da postoji kao samostalna nadnacionalna organizacija.
Od svog nastanka, pa do današnjih dana, Evropska unija je rasla i razvijala se. Ono što je počelo kao šestočlana organizacija za slobodnu trgovinu industrijskim sirovinama, razvilo se u jedinstvenu uniju unutar čijih 28 država članica je omogućeno slobodno kretanje ljudi, roba, usluga i kapitala. Njeni građani se služe zajedničkom valutom, a članice ostvaruju jako blisku saradnju u pravnim, policijskim, odbrambenim i spoljnopolitičkim pitanjima. Od zajednice koja je izgradila Evropu iz pepela nakon Drugog svetskog rata, prerasla je u uniju sa preko 510 miliona stanovnika, sa najvišim bruto društvenim proizvodom na svetu.
→ {{IČ-Istorija Evropske unije}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Jovan Vladimir
Jovan Vladimir (Duklja, oko 990 — Prespa, 22. maj 1016) bio je vladar Duklje i Srbije od oko 1000. do 1016. godine, najistaknutije srpske kneževine tog doba. Njegova vladavina odvijala se tokom dugotrajnog rata između Vizantije i Samuilovog carstva. Bio je u bliskim odnosima sa Vizantijom, što mu nije pomoglo da sačuva svoju zemlju od cara Samuila. Ovaj je osvojio Duklju 1009. ili 1010, a kneza Vladimira utamničio u Prespi, prestonici svog carstva u zapadnoj Makedoniji. Prema Ljetopisu Popa Dukljanina, Samuilova kćerka Teodora Kosara je zavoljevši zarobljenog kneza molila oca da je uda za njega. Car je dao Kosaru za ženu Vladimiru, a zatim svog novopečenog zeta vratio na dukljanski presto da vlada kao njegov vazal.
Vladimir je bio poznat kao pobožan, pravedan i miroljubiv vladar. Nije se uključivao u veliki rat, koji je kulminirao 1014. vizantijskom pobjedom nad Samuilom. Car je nedugo nakon toga preminuo, a po naređenju njegovog sinovca Jovana Vladislava, koji je preuzeo vlast nad carstvom 1015, Vladimir je ubijen 22. maja 1016. Odrubljena mu je glava ispred jedne crkve u Prespi, gdje je i sahranjen. Nedugo potom priznat je za sveca i mučenika, sa praznikom 22. maja; on je prvi srpski svetac i do danas je očuvan njegov kult.
→ {{IČ-Jovan Vladimir}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Gordost i predrasuda (TV serija iz 1995)
Gordost i predrasuda (engl. Pride and Prejudice) britanska je televizijska serija od šest epizoda snimljena 1995. godine. Po žanru je to kostimirana drama, adaptacija istoimenog romana Džejn Ostin iz 1813. godine. Seriju je režirao Endru Dejvis, a u glavnim ulogama se pojavljuju Dženifer Ili, koja tumači lik Elizabet Benet i Kolin Fert, koji tumači lik gospodina Darsija. Serija, čiji je izvršni producent bila Su Bertvisel, realizovana je u saradnji britanske televizijske mreže Bi-Bi-Si i američke televizijske mreže A&E netvork i premijerno prikazana 1995. i 1996.
„Gordost i predrasuda“ je prostorno i vremenski smeštena u Englesku sa početka devetnaestog veka. Priča govori o pet neudatih kćerki gospodina i gospođe Benet nakon što se dobrostojeći i još uvek neoženjeni gospodin Bingli, zajedno sa svojim prijateljem, gospodinom Darsijem, doseljava u njihovo susedstvo. Dok Bingliju odmah počinje da privlači pažnju najstarija kćerka gospodina Beneta, Džejn, dotle Darsi sa velikim poteškoćama pokušava da se navikne na novi život i okolinu, provodeći većinu svog vremena u neprestanom nadmudrivanju sa Benetovom drugom po starosti kćerkom, Elizabet.
→ {{IČ-Gordost i predrasuda (TV serija iz 1995)}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Lužički Srbi
Lužički Srbi (glsrp. Serbja — „Serbja”, dlsrp. Serby — „Serbi”, njem. Sorben — „Sorbi”), poznati i kao Lužičani, Vendi (njem. Wenden) ili Vindi (njem. Winden), zapadnoslovenski su narod.
Preci Lužičana su se doselili u današnju Nemačku u 6. veku. Lužički Srbi se u pisanim izvorima pominju prvi put 631. godine. Predstavljaju ostatak germanizovanih Polapsko-baltičkih Slovena. Od 10. veka se nalaze pod nemačkom vlašću. U srednjem veku su bili narod sa nepotpunom društvenom strukturom. Tokom 19. veka došlo je do „nacionalnog preporoda”. U 20. veku su u dva navrata pokušali da se otcepe od Nemačke.
Lužičani su podeljeni u dve etnografske grupe: Gornjolužičke Srbe, nastanjene u Gornjoj Lužici (pokrajina Saksonija), i Donjolužičke Srbe, nastanjene u Donjoj Lužici (pokrajina Brandenburg). Kulturno središte Gornjolužičkih Srba je grad Budišin, a donjolužičkih grad Kočebuz. Na teritoriji „Lužičkosrpske oblasti” važe zakoni pokrajina Saksonije i Brandenburga, koji doprinose očuvanju lužičkosrpskog jezika i kulture Lužičkih Srba. Interese Lužičkih Srba štiti politički nezavisna organizacija lužičkosrpskog naroda i lužičkosrpskih udruženja „Domovina — Savez Lužičkih Srba”, osnovana 1912. godine. Naučna disciplina koja se bavi izučavanjem lužičkosrpskih jezika i kulture Lužičkih Srba naziva se sorabistika. Procenjuje se da ih ima sada oko 60.000. Žive samo u Nemačkoj, u kraju koji je poznat kao Lužica. Najveća gustina naseljenosti se nalazi na zapadnoj periferiji katoličkih okruga gornjolužičke govorne teritorije. Lužičani su jedna od četiri zvanično priznate nacionalne manjine u zemlji. Uopšteno pripadaju srednjoevropskoj grupi evropeidne rase. Svi Lužički Srbi su dvojezični: nemački je glavni jezik, dok je upotreba gornjolužičkosrpskog i donjolužičkosrpskog jezika ograničena. Prema veroispovesti su katolici i protestanti.
→ {{IČ-Lužički Srbi}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Pesma Evrovizije
Pesma Evrovizije (engl. Eurovision Song Contest, franc. Concours Eurovision de la Chanson), prvi put održana 1956. godine, godišnji je festival zabavne muzike takmičarskog karaktera sa velikim brojem zemalja obuhvaćenim televizijskim prenosom, u kojem učestvuju izvođači iz brojnih zemalja čiji su nacionalni televizijski emiteri aktivni članovi Evropske unije za radiodifuziju. Svaka nacionalna televizija-učesnik takmičenja bira (nacionalnim izborom otvorenog ili zatvorenog tipa, internim izborom ili drugačije) pesmu koja se kao predstavnik svoje zemlje izvodi uživo u direktnom televizijskom prenosu i zatim dodeljuje poene po njima najboljim pesmama, čijim se sabiranjem određuje pobednik takmičenja.
Ime festivala vezano je za televizijsku distributivnu mrežu Evrovizija (naziv pod kojim se danas najčešće podrazumeva sama Pesma Evrovizije) Evropske unije za radiodifuziju koja pokriva potencijalnih milijardu gledalaca. Takmičenje je održano svake godine od 1956. godine, i jedan je od televizijskih programa sa najdužom tradicijom u svetu, kao i najgledaniji ne-sportski program na svetu, čije se procene gledanosti širom sveta procenjuju na između 100 i 600 miliona. Osim u Evropi, ovaj program je putem radija i televizije prenošen i širom sveta, u zemljama kao što su Australija, Vijetnam, Egipat, Indija, Jordan, Južna Afrika, Južna Koreja, Kanada, Novi Zeland, Sjedinjene Države, Kina i Hongkong. Takmičenje je tradicionalno poznato po šablonskoj, lagano orkestriranoj, pevljivoj pop muzici poznatoj i kao šlager. Međutim, na Pesmi Evrovizije je izveden i veliki broj pesama najraznovrsnijih žanrova, uključujući i snažne balade, etno muziku, latino, plesne, haus, rep/hip-hop, rok, hevi metal, džez, operske i ambijentalne/instrumentalne numere. Evropska radiodifuzna unija je organizacija potpuno odvojena od Evropske unije.
→ {{IČ-Pesma Evrovizije}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Suva planina
.jpg)
Suva planina je planina u jugoistočnoj Srbiji duga 45 km, a široka 15 km, koja u geološkom i geografskom smislu pripada karpatsko-balkanskoj grupi planina na samoj granici sa starijom Srpsko-makedonskom masom. Prostire se pravcem severozapad—jugoistok u visinskim zonama od 250 m do 1.810 m i počinje istočno od Niške Banje, a završava se jugozapadno od Babušnice u Lužničkoj kotlini kroz koju protiče reka Lužnica.
Sa severozapadne i severne strane Suva planina se graniči rekom Nišavom, sa istočne strane Koritničkom a sa jugoistočne i južne strane Lužničkom rekom. Prema zapadu planina se postepeno spušta u Zaplanjsku kotlinu, a prema tokovima Nišave i Lužničke reke i okolnim duboko spuštenim kotlinama, najčešće strmo, ponegde okomito. Kako su kotline, površi i okolne planine znatno niže od Suve planine, ona je jasno izdvojena i istaknuta od drugih geografskih celina i vidljiva sa svih strana i sa velike daljine. Obronci Suve planine pripadaju opštinama: Niška Banja, Gadžin Han, Bela Palanka, Babušnica i Vlasotince.
Suva planina je masiv sa izuzetnim pojavnim oblicima kraškog reljefa, riznica sedimenata različite starosti bogatih fosilnom florom, jedinstvena fitocenoza i šumski ekosistem, u okviru kojeg je izdvojeno 1.261 taksona, i evidentirano 128 endemičnih vrsta flore, 58 vrsta lišajeva, 139 vrsta ptica itd. Zato je prema nacionalnom zakonodavstvu, proglašena za područje sa statusom rezervata prirode i objektom geonasleđa Srbije. Od ukupno 31.860 ha površine zaštićenog područja Specijalnog rezervata prirode „Suva planina”, 18.176 ha je prvog (4,5%), drugog (8,5%) i trećeg stepena zaštite (87%).
→ {{IČ-Suva planina}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Novak Đoković
→ {{IČ-Novak Đoković}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Điro d’Italija
Điro d’Italija (ital. Giro d'Italia) je etapna biciklistička trka, jedna od tri grand tur trke, smatra se drugom najprestižnijom trkom u svetu, nakon Tur de Fransa. Obično se održava u maju, u Italiji, a nekada prolazi kroz susedne države. Trka je prvi put održana 1909. sa ciljem da se poveća prodaja časopisa Gazeta delo sport (ital. La Gazzetta dello Sport); ipak, trenutno je organizuje kompanija RCS Sport (ital. RCS Sport). Trka nije održavana samo za vreme Prvog i Drugog svetskog rata. Prvobitno je učešće bilo dozvoljeno samo Italijanima, a nakon što je stekao popularnost, Điro je proširen i učešće je dozvoljeno vozačima širom sveta. Điro je trka u sklopu svetske biciklističke unije UCI i timovi koji učestvuju su vorld tur timovi, sa izuzetkom timova koji dobiju specijalnu pozivnicu organizatora. Zajedno sa Tur de Fransom i Vuelta a Espanjom, Điro čini najprestižnije biciklističke trke, grand tur. Điro se obično održava sredinom maja i početkom juna. Ruta se menja svake godine, ali format trke ostaje isti, voze se najmanje dva hronometra, a ide se kroz Alpe i Dolomite. Kao i druga dva grand tura, Điro u novijoj istoriji ima 21 etapu, uz dva dana odmora.
Sve etape su određene vremenom, tako da se vremena vozača sabiraju i vozač sa najmanjim vremenom je lider generalnog plasmana i trke i nosi roze majicu. Pored generalnog plasmana, koji privlači najviše pažnje jer označava i pobednika trke, na Điru se nalaze i druge klasifikacije: klasifikacija po poenima za sprintere, brdska klasifikacija za brdaše, klasifikacija za najboljeg mladog vozača za vozače do 25 godina, klasifikacija za najagresivnijeg vozača i timska klasifikacija. Pored njih, na Điru ima i drugih manjih klasifikacija i nagrada. Etapne pobede takođe donose veliki prestiž i novčane nagrade.
→ {{IČ-Điro d’Italija}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-HK Partizan
.jpg)
HK Partizan je srpski hokejaški klub iz Beograda. Klub je deo sportskog društva Partizan. Svoje domaće utakmice igra u Ledenoj dvorani Pionir, kapaciteta 2.000 mesta.
Partizan je osvojio 20 titula šampiona države, 3 kupa, dva puta je bio prvak Slohokej lige i jednom je osvojio Balkansku ligu što ga čini najtrofejnijim klubom u Srbiji. Trenutno se takmiče u Hokejaškoj ligi Srbije.
Hokejaški klub kao deo JSD Partizan osnovan je 1948. godine, a na njihovom prvom nastupu na državnom prvenstvu su osvojili svoju prvu titulu. Prvenstvo je odigrano kao trodnevni turnir koji je održan od 26. do 29. februara 1948. godine u Ljubljani. Partizan je titulu prvaka osvojio pobedom nad Enotnostom iz Ljubljane i Tekstilcem iz Varaždina.
U periodu između 1951. i 1955, Partizan je bio daleko najjači hokejaški tim u zemlji i osvojio je 5 uzastopnih titula prvaka. Crno-beli su u tom periodu pobedilu u 19 uzastopnih utakmice sa gol razlikom 142:23. Partizan je prvenstvo 1953. godine završio bez primljenog gola. Sastav Partizana je u tom periodu bila reprezentacija u malom. Igrali su dr Zlatko Kovačević, Milan Jovanović, Nikola Stanimirović, Luce Žitnik, Gentar Ladocki, Josip Brelić, Alfred David, Boris Renaud, Mićo Dušanović i Blažo Piperski.
→ {{IČ-HK Partizan}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Pad Carigrada (1453)
Pad Carigrada, poznato i kao pad Konstantinopolja (grč. Άλωση της Κωνσταντινούπολης, osm. tur. فتح قسطنطنیه, tur. Kostantinopolis Kuşatması) ili osvajanje Istanbula (tur. İstanbul'un fethi), opsada je prijestonice Istočnog rimskog carstva Konstantinopolja (Carigrad), koju je sprovodila vojska osmanskog sultana Mehmeda II od 6. aprila do 29. maja 1453. godine. Pad Carigrada označio je uništenje Istočnog rimskog carstva, koje je poznato i kao Vizantija.
Vizantija je 1453. svedena teritorijalno na Peloponez, nekoliko ostrva u Egejskom i Mramornom moru i predgrađe Carigrada, a više nije mogla da izdrži rastuću moć Osmanskog sultanata. Sa početkom od Bajazita I, osmanski sultani su više puta opsjedali i blokirali Carigrad (1393—1394, 1394—1402, 1411. i 1422). Nisu uspjeli da zauzmu grad, ali su stekli kontrolu nad većim dijelom Balkana. Posljednja opsada počela je u aprilu 1453. godine. Uprkos brojnim apelima Romeja prema Zapadu, samo je mali italijanski kontingent stigao u pomoć caru Konstantinu. Zajedno sa 5.000 Romeja, ukupan broj branilaca Carigrada dostigao je 7 ili 8 hiljada vojnika. Osmanska vojska ih je znatno nadmašila: Mehmed II je imao oko 70 hiljada vojnika i preko 120 brodova. Poslije dvomjesečnog otpora, Carigrad je pao 29. maja 1453. godine. Posljednji vizantijski car, Konstantin XI je poginuo u borbi. Mehmed II je ušao u osvojeni i opljačkani grad, a u znak sjećanja na zauzimanje dobio je nadimak Fatih (od arap. فاتح — „osvajač”), a Carigrad je učinio novom prijestonicom svoje države.
Pad Carigrada je duboko uticao na cio svijet, naročito na zapadu Evropu. Padom Carigrada, „drugog Rima”, nastao je koncept kontinuiteta — Treći Rim. Mnogi istoričari, uključujući Žula Mišlea, vjerovali su da pad Carigrada predstavlja kraj srednjeg vijeka i početak renesanse. Međutim, ovo gledište sve više osporavaju savremeni istoričari, koji na pad Carigrada gledaju samo kao na kraj Rimskog carstva.
→ {{IČ-Pad Carigrada (1453)}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)