Logori u Sremu pod upravom NDH
Logori u Sremu pod upravom Nezavisne Države Hrvatske (NDH) bili su deo jedinstvenog sistema koncentracionih logora nacističke Nemačke na prostoru okupirane Jugoslavije. Tokom Drugog svetskog rata na prostoru Srema radila su dva logora; sabirni logor u Sremskoj Mitrovici i ozloglašeni koncentracioni logor Sajmište, koji je bio oslonac nemačkih represivne mreže ne samo na ovom podruju, nego i na prostorima NDH i celog evropskog Jugoistoka.
Koncentracioni i sabirni logori NDH, uključujući i ove u Sremu, po metodama mučenja koje su primenjivane i načinu na koji su zatočenici usmrćivani, prevazišli su i najozloglašenije nacističke logore širom Evrope. Međutim u organizovanju ustaških koncentracionih logora učestvovali su Nemci. Oni su takođe učestovali i u ubijanju velikog broja Jevreja sa teritorije NDH i Srbije, i u odvođenju zatočenika iz ovih logora u nacističke logore van Jugoslavije, prvenstveno u logor u Aušvicu.
Preduslovi[uredi | uredi izvor]
Osnivanju i teritorijalnoj raspodeli logora na prostoru NDH, prethodila je podela Jugoslavije i Srbije, koja se zasnivala na stvaranju novostvorenih kvislinških tvorevina na prostoru ratom zahvaćene Evrope. Tako je Srem ušao u sastav novostvorene kvislinške države - Nezavisne Države Hrvatske (NDH), u kojoj je postavljen nemački opunomoćeni general kao vojni savetnik i veza između nemačkih oružanih snaga i oružanih snaga Nezavisne Države Hrvatske;[1]
Pacifikacija i eksploatacija, dva glavna cilja nemačkog okupatora, mogla su da se ostvare samo osnivanjem razgranatog i sveobuhvatnog sistema prinude u novoosnovanim logorima širom Evrope uz veliko angaovanje vojnih i policijskih snaga. Ovakav stav okupatora nametnuo je definisanje nove tipologije zatočeničkih logora u okupiranoj Jugoslaviji, i određivanje njihovog mesta u celom nemačkom sistemu logora, kako u samom Rajhu tako i u okupiranim zemljama. U tom smislu, nemačke logore u Sremu treba posmatra kroz celokupni sistem nemakih koncentracionih i radnih logora u Rajhu i okupiranim zemljama, kao jedan podsistem, koji je na teritoriji NDH imao svoje logore nižeg i višeg ranga, ali uvek sa ciljem prikupljanja i daljeg upućivanja zatočenika radi korišćenja njihove radne snage, izuzev onih predviđenih za streljanje u odmazdama. To je uslovilo i sve veće povezivanja nemačkih logora u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, sa nemačkim logorima na njenoj teritoriji.[2]
Osnivanje logora širom Nezavisne Države Hrvatske, imalo je cilj što lakše i temeljitije sprovođenje torture nad srpskim narodom i sprovođenja planskog i sistematskog genocida nad Jevrejima i Romima. Ustaše su u Sremu počev od 1941. godine, prvo formirali logore u kojima su bili zatočeni Jevreji i zarobljeni pripadnici Jugoslovenske vojske, a potom i pripadnici komunističkog i četničkog pokreta i njihovi simpatizeri. Siste osnivanja logora imao je primarno za cilj konačno rešenje jevrejskog pitanja u Srbiji i NDH i zasnivao se na nacističkoj ideologiji - fizičkom uništenju u koncentracionim logorima, kojom je trebalo da se ostvari nacističko-rasistička teorija o „čistoći arijevske rase” ali i „teorija o čistoći hrvatske,[3] nacije” likvidiranjem Jevreja Roma i za režim NDH neprihvatljivih Srba.[4]
Tokom 1942. godine, uporedo sa premeštanjem težišta ustanka u Jugoslaviji na hrvatsko državno područje, odnosno na srpsko ustaničko područje u NDH, jačalo je i nemačko vojno prisustvo. Uoči velikih vojnih operacija u zimu 1943. (operacije „Vajs”), predviđajući veliki broj zarobljenika, Nemci su odlučili da u NDH preuzmu pod svoju upravu pojedine logore i iz njih upućuju zatočenike na prisilni rad bez posredovanja hrvatskih vlasti. Tako su od 17. januara 1943. nemake snage preuzele kontrolu nad logorima u Sisku i Osjeku. Odatle su zatočenici upućivani u logor na Beogradskom sajmištu, a iz njega u druge logore u Nemačkoj i u okupiranim zemljama.[5]
Izuzev sabirališta za zarobljenike u zonama vojnih operacija, nemačke vojne snage su do početka 1943. imale svoje logore u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, radi dobijanja prinudne radne snage iz ustaških koncentracionih logora. Kako su Nemci bili upućeni na aranžmane sa hrvatskim vlastima, deo radno sposobnih zatočenika preuziman je direktno iz hrvatskih logora, dok je deo upućivan u logor na Sajmištu, odakle su raspoređivani u druge logore. Tako je zbog razvoja prilika u okupiranoj Jugoslaviji, logor na Sajmištu za nemačke faktore dobijao sve veći značaj.[6]
Osnivanjem prvih koncentracionih logora u NDH rukovodio je Eugen Kvaternik, a u izboru mesta za logore, kao i u davanju sugestija po pitanju njihove organizacije, učestvovali su i organi Gestapoa, u prvom redu SS-pukovnik Hans Helm. Od ustaških rukovodilaca učestvovali su u organizovanju koncentracionih logora Andrija Artuković, Mijo Babić, Vjekoslav Luburić i dr.
Koncentracioni logor Staro sajmište u Zemunu[uredi | uredi izvor]
Logor na starom Sajmište, ili prevedeno sa nemačkog Jevrejski logor Zemun (nem. Semlin Judenlager), nalazio se na levoj obali reke Save, naspram Savskog mosta, na mestu Starog sajmišta, na teritoriji koja je ušla u sastav Nezavisne Države Hrvatske, i na kojoj je Sajmište označavalo njenu najistočniju tačku.[7]. Na zahtev Hrvata Nemci su tu teritoriju ustupila i na njoj dozvolila uspostavljanje logora[8], pod uslovom hrvatske vlade ”...da u logoru ne bude srpskih stražara ili policajaca i da se logor snabdeva i finansira iz Beograda.”
U početku je logor bio samo za srpske Jevreje i to prvenstveni žene, decu i starce. Svakodnevno od 8. decembra 1941. do početka maja 1942. godine, jevrejska deca, žene i starci ubijani su na putu od logora do pripremljenih masovnih raka u selu Jajinci i za samo pet meseci u logoru je stradalo preko šest hiljada Jevreja. Kada je maja 1942. dovršeno uništavanje Jevreja,a Srbija proglašena za nem. Judenrein – očišćenu od Jevreja, logor je počeo da prima i druge taoce: komuniste, partizane,četnike kao i civile uhvaćene na području ratnih dejstava od maja 1942. do jula 1944. godine.[9]
Nakon što je Vermaht streljao u znak odmazde 4.000 do 5.000 muškaraca Jevreja[10], nemačka administracija je u jesen 1941. počela da traži lokaciju na koju bi bili premešteni preostali Jevreji, žene, deca i stari, koji su zbog pola, godina ili fizičkog stanja bili pošteđeni streljanja. Prvobitno, plan je bio da se do predviđene deportacije na „prihvatilište na istoku“, Jevreji smeste u logor blizu Sremske Mitrovice, ali se shvatilo da je lokacija nepodesna, jer je zemljište podložno poplavama, te se od tog plana odustalo.
Nemačka vojna uprava odlučila je 23. oktobra 1941[11], da za tu namenu preuredi Beogradsko sajmište i njegove paviljone, napuštene nakon bombardovanja 6. aprila. Kako se lokacija nalazila nedaleko od Zemuna, logor je nazvan Judenlager Semlin, odnosno Jevrejski logor Zemun.[12]. Adaptaciju prostora je izvela nemačka građevinska organizacija Tot, a radove su izvodila grupa od 200-300 Jevreja iz logora Topovske šupe, koji su kasnije internirani u logor Sajmište, dok je logor na Autokomandi likvidiran[9].
Upravu nad logorom je imao nemački SS do maja 1944. Posle toga komandu nad logorom preuzele su ustaše[13].
Kroz Prihvatni logor Zemun, kako mu je glasio novi naziv, prošlo je oko trideset dve hiljade ljudi, a ubijeno oko jedanaest hiljada. Logor na Starom beogradskom sajmištu bio je najveći nemački logor ne samo u okupiranoj Srbiji, već i na evropskom Jugoistoku. U savezničkom bombardovanju 1944. godine, oštećeni su i porušeni mnogi logorski/sajamski paviljoni, nakon čega je logor rasformiran.
Većina Nemaca odgovornih za rad logora nakon rata je uhapšeno i izvedeno pred sud. Nekoliko njih je izručeno Jugoslaviji i pogubljeno. Komandant logora Herbert Andorfer i njegov zamenik Edgar Enge uhapšeni su tokom 1960ih nakon mnogo godina skrivanja. Obojici su u Zapadnoj Nemačkoj i Austriji izrečene kratke kazne, mada Engeova kazna nikada nije ispoštovana zbog njegovih godina i lošeg zdravlja.
Sabirni logor u Sremskoj Mitrovici[uredi | uredi izvor]
Logor u Sremskoj Mitrovici, osnovale su ustaše jula 1941. i u njega internirale Jevreje koji su stalno živeli u Rumi (oko 250) i jevrejske izbeglice iz zapadne Evrope (oko 200). Posle nekoliko dana kućama su pušten Jevreji stalno nastanjeni u Rumi, nakon što su platili iznos od 200.000 dinara, dok su jevrejske izbeglice odvedene u logore u Staroj Gradiški i Jasenovcu (muškarci), i logor u Loborgradu (žene i deca).
Međutim, ubrzo su Jevreji, stalno nastanjeni u Rumi, odvedeni ponovo u logor (jula 1942.) i odatle premešteni u vinkovački logor, a nakon tri nedelje i u logore u Jasenovcu i Aušvicu.[14]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ M. Peršen, Ustaški logori, Zagreb 1966.
- ^ Evelyn Le Chene, “Yugoslavs in Nazi concentration camps”, in: The Third Reich and Yugoslavia 1933-1945, Belgrade 1977.
- ^ M. Peršen, Ustaški logori, Zagreb 1966, r. 23.
- ^ P Vukelić, Okupaciona vlast i sistem nacionalne diskriminacile u Sremu za vreme NDH, Zbornik za dru- štvene nauke Matice srpske, sv. 35, Novi Sad 1963, str. 107, 113, 116, 117.
- ^ Fikreta Jelić-Butić, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941-1945, Zagreb 1977.
- ^ Eugen Kogon, Država SS-a. Sistem njemačkih koncentracionih logora, Zagreb 1982.
- ^ Staro Sajmište, Jovan Bajford, 2011. 34. strana
- ^ Glišić 1970, str. 151.
- ^ a b Koljanin 1991.
- ^ Hilberg 2003.
- ^ Glišić 1970, str. 143.
- ^ http://www.semlin.info/ Istraživački projekat Sajmište, Pristupljeno 9. 4. 2013.
- ^ Staro Sajmište, Jovan Bajford, 2011. strana 144.
- ^ Dokumenat u Istorijskom arhivu PK SK Vojvodine, k-472, elaborat o domaćim Nemcima za srez rumski, str. 33.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Glišić, Venceslav (1970). Teror i zločin nacističke Nemačke u Srbiji 1941—1944. Beograd. Arhivirano iz originala 22. 01. 2019. g. Pristupljeno 14. 12. 2016.
- Browning, Christopher R. (1985). Fateful months: essays on the emergence of the final solution. Holmes & Meier. ISBN 978-0-8419-0967-0.
- Istorijski arhiv grada Beograda (svedočanstva preživelih logoraša)
- Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu (nemačka dokumenta, dokumenta Izbegličke Vlade i dokumenta NDH)
- Milan Koljanin, Nemački logor na Sajmištu 1941—1944, Institu za savremenu istoriju, Beograd, 1991.
- Dr Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije 1941—1945, Žrtve genocida i učesnici narodnooslobodilačkog rata, Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. februar 2021) Beograd, 1980.
- Valter Manošek: HOLOKAUST U SRBIJI Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. april 2015), Službeni list SRJ, Beograd 2007.
- Zdenko Levntal, Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji, Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 1957.
- Hilberg, Raul (2003). The Destruction of the European Jews. Yale University Press. ISBN 978-0-300-09592-0.
- Browning, Christopher R. (2007) [2004]. The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939-March 1942. U of Nebraska Press. ISBN 978-0-8032-0392-1.
- Milan Koljanin „Represija kao sistem – Logori u okupiranoj Srbiji 1941-1945.” Institut za savremenu istoriju, Beograd, Hereticus, 1/2007.