Samuilovo carstvo

Za drugu upotrebu, pogledajte članak Bugarsko carstvo.

Samuilovo carstvo
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkan
Prestonica		Prespa, Ohrid
Društvo
Službeni jezik		staroslovenski
Religija		pravoslavlje
Politika
Oblik države		carstvo
— Car		Samuilo
Istorija
Istorijsko doba		srednji vek
— Osnivanje		976.
— Ukidanje		1018.
Zemlje prethodnice i naslednice
Prethodnice:		Naslednice:
	Vizantija	Vizantija

Samuilovo carstvo (ponekad Makedonsko, Makedonsko-slovensko, Zapadnobugarsko ili Bugarsko carstvo) je istoriografski naziv za srednjovekovnu južnoslovensku državu, koja je proistekla iz ustanka Komitopula (sinova kneza Nikole) protiv vizantijske vlasti, koji je izbio 976. godine. Svoj vrhunac dostigla je za vreme vladavine cara Samuila. Posle poraza na Belasici i Samuilove smrti (1014), njegov sinovac Jovan Vladislav je ubistvima uže Samuilove porodice preuzeo vlast. Vizantija je nakon toga uspela da pobedi ustanike i da nakon smrti Vladislava prilikom odbrane Drača (1018) pobednički uđe u Ohrid i sruši Samuilovo carstvo.

Državne tradicije Samuilovog carstva su nakratko obnavljane u dva navrata, za vreme kasnijih slovenskih ustanaka protiv vizantijske vlasti:

• 1040. — pod Petrom Deljanom
• 1072. — pod Đorđem Vojtehom (odnosno Konstantinom Bodinom)

Sporovi oko toga da li je Samuilova država bila ne samo južnoslovenska u opštem sislu, već i makedonska, odnosno bugarska ili zapadnobugarska (u užem smislu), vode se počevši od 19. veka, prvenstveno u regionalnim istoriografijama, a isti sporovi su često imali i političke konotacije, kako u novijoj prošlosti tako i u sadašnjosti.

Ustanak Komitopula

Glavni članak: Ustanak Komitopula

Vizantinci su nakon osvajanja bugarskog carstva, 971. godine, zaveli okrutnu upravu u Makedoniji zbog čega je 976. godine buknuo ustanak protiv Vizantije. Na čelu ustanka našla su se četiri sina vojvode-komite Nikole – komitopuli: David, Aron, Mojsije i Samuilo. Tokom pobune u borbi su poginuli David (ubili su ga makedonski Vlasi na planinama između Prespe i Kostura) i Mojsije (prilikom napada na Ser), dok su Aron i Samuilo uspeli da proteraju Vizantince iz Makedonije. Među braćom je došlo do neslaganja oko nastavka delovanja jer je Aron bio za postizanje sporazuma sa carem Vasilijem II, dok je Samuilo bio za nezavisnost države, koje se okončalo Aronovom smrću po Samuilovoj naredbi. Podizanje pobune čiji je cilj bilo stvaranje slovenskog carstva pozivajući se na tradicije Prvog bugarskog carstva privukla je 979. godine ustanku nekadašnje bugarske prinčeve Borisa i Romana koji su živeli u Carigradu. Tokom puta Boris je ubijen, jer su ga Bugari zbog grčke odeće zamenili za Vizantinca, međutim Roman je stigao do Vidina, ali nije naišao na oduševljenje naroda. Samuilo mu nije predao vlast iako je on na nju polagao pravo, tako da se Roman najverovatnije morao zadovoljiti položajem namesnika u Skoplju.

Samuilova osvajanja

Samuilo, rekonstrukcija

Samuilo je krenuo da proširuje svoje zemlje koristeći se unutrašnjim sukobima u Vizantiji i njenom zauzetošću na drugim stranama, prvenstveno pobunama u Maloj Aziji (pobuna Varde Sklira). Već 979. godine prodire u Tesaliju i neuspešno opseda Larisu, međutim grad već 983. godine uspeva da zauzme, preselivši tamošnje Slovene u Makedoniju. Širenje slovenskog ustanka primoralo je mladog cara Vasilija II da 986. godine krene na Sofiju, koja je tada bila najistočniji Samuilov posed. Međutim, Vizantinci nisu otpočeli opsadu grada već su zadovoljili blokadom koju su posle tri nedelje morali da podignu zbog nedostatka hrane i povuku se ka Carigradu. Tokom povlačenja slovenska vojska ih je, predvođena samim Samuilom, sačekala u klancima Trojanovih vrata (bitka kod Trojanovih vrata) i razbivši 17.08. 986. godine u potpunosti vizantijsku vojsku. Posledica ovog poraza bilo je izbijanje građanskog rata u Vizantiji koji je paralisao svaki pokušaj da se ustanak uguši. Vasilije je nakon tri godine sukoba uz pomoć Rusa uspeo da povrati kontrolu nad Carstvom, ali je za to vreme Samuilo je napravio pohod na zapad zauzevši skoro sve srpske zemlje (Duklju, Travuniju, Bosnu, Rašku), da bi 989. godine zauzeo Ber i Srpčište (Srbicu). Prilikom zauzimanja Duklje zarobljava Jovana Vladimira, ali ga vrlo brzo vraća na dukljanski presto kao muža svoje ćerke Kosare i svog zeta. Već naredne godine Samuilo osvaja Epir i dračku temu, pripojivši svojoj državi i sam Drač, koji mu je najverovatnije predao njegov tast i upravnik grada Jovan Hrisilije.

Njegovoj državi pripojeni su: Epir, Tesalija, Duklja, Raška, Bosna, Travunija, Srem, današnja Albanija i Podunavska Bugarska. Samuilo se nakon toga proglasio za cara, pozivajući se na titulu Simeona Velikog.

Crkveno uređenje

Tlocrt Samuilove bezilike na prespanskom ostrvu Svetog Ahilija

Uporedo sa izgradnjom države, Samuilo je pristupio i preuređenju crkvenih odnosa na oslobođenim područjima. Pored brojnih eparhija koje su ranije pripadale staroj Bugarskoj patrijaršiji iz vremena careva Simeona i Petra, nova Samuilova država je postepenim širenjem obuhvatila i neke eparhije koje su pripadale susednim vizantijskim mitropolijama, kao što su Dračka ili Solunska. Nakon raznih promena i premeštanja crkvenog središta (iz Dorostola i Serdike u Voden i Moglen), Samuilo je krajem 10. veka radi stvaranja objedinjene crkvene vlasti uredio novo crkveno središte u Prespi, gde je na ostrvu Svetog Ahilija podigao veliki saborni (katedralni) hram, kao središte prespanskog arhiepiskopa. Delimično sačuvani natpis iz pomenutog hrama svaedoči da je Prespanska arhiepiskopija oko 1000. godine obuhvatala osamnaest eparhija, od kojih se u pomenutom natpisu danas raspoznaju nazivi samo devet: Vidin, Glavinica, Ber, Bitolj, Velbužd, Selasfor (Devol), Skoplje, Serdika i Edesa (Voden). Tokom vremena, uporedo sa porastom značaja Ohrida kao centra političke vlasti, u taj grad je tokom poznijih godina Samuilove vladavine preneto i sedište arhiepiskopije, koja se takođe smatrala i patrijaršijom.

Početak propasti

Vojska Nićifora Urana pobeđuje Bugare

Samuilo 996. godine kreće u novi pohod potukavši Vizantince pod Solunom, posle čega se još više osnažuje i 997. godine prodire do Korinta i Peloponeza. Međutim na povratku kod Sperhija Vizantinci predvođeni Nićiforom Uranom u noćnom napadu nanose strahovit poraz Slovenima. U borbama je sam Samuilo teško ranjen i jedva je uspeo da se spase sa sinom, dok je u borbi zarobljeno oko 12 000 njegovih vojnika. Iste godine Uran pokreće prvu uspešnu ofanzivu na Samuilovu državu i gotovo nesmetano pljačka i pleni skoro tri meseca.

Samuilo 1001. godine pokreće ofanzivu ka Hadrijanopolju i Carigradu, ali u taj sukob okončava 1004. godine njegovim porazom, mada su njegove trupe preko Filipolja stigle do Hadrijanopolja. Posledica toga je vizantijsko zauzimanje skoro polovine njegove zemlje. Dok je Samuilo nadirao ka Hadrijanopolju, Vasilije je 1002. godine zauzeo sever današnje Grčke. Samuilov zet Dobromir predaje Ber bez borbe dobivši zauzvrat titulu antipata. Vojskovođa Dimitrije Tihonas predaje Kolindron, pod uslovom da on i njegove trupe dobiju slobodan prolaz ka središtu Samuilovog carstva. Sledeće na udaru bilo je Srpčište koje junački branio vojvoda Nikolica, ali je grad na kraju ipak pao u Vasilijeve ruke, a Nikolica u zarobljeništvo. Vasilije je tako ovladao celom Tesalijom, a na povratku u Solun zauzima Voden povrativši tako kontrolu nad celokupnom Egejskom Makedonijom. Vasilije se potom okreće severu države i, dok Samuilo na Veliku Gospojinu 1003. godine upada i pljačka Hadrijanopolj, zauzima Vidin i kreće na Skoplje. Samuilo (koji se posle upada u Hadrijanopolj brzo povukao ka Makedoniji) je pokušao da na Vardaru zaustavi Vasilijev prodor, međutim vizantijski car odnosi još jednu veliku pobedu. Nakon toga Vasilije ulazi u Skoplje koje mu je predao namesnik grada i bugarski princ Roman. Car je na povratku pokušao da osvoji i Pernik na Strumi, ali mu to ne polazi za rukom, a Samuilo 1004. godine pokreće svoju poslednju ofanzivu i biva pod Solunom poražen. Veliki Vasilijevi uspesi uverili su mnoge da je on sigurni pobednik, tako da su mu 1005. godine Drač predali Samuilov zet Ašot i tast Jovan Hrisilije, isti onaj koji 15 godina ranije grad predao Samuilu kada je delovalo da će on biti pobednik u ratu.

Poslednji neuspesi u borbama doveli su do promene u Samuilovoj taktici. Umesto dotadašnjih ofanziva, on je počeo da utvrđuju je središte svoje države Pelagonijsku ravnicu i prilaze njoj, spremajući se za odsudnu odbranu. U klisuri Strumice koju tvore Belasica i Ogražden on je podigao jaku utvrdu onemogućivši na taj način prilaz Pelagoniji u šta se početkom 1014. godine uverio i sam Vasilije II koji je tuda pokušao da se probije. Iskusni Vasilije je tada naredio Nićiforu Skifijasu, strategu makedonske teme, da pokuša da preko Belasice zaobiđe Samuilove položaje, što je ovaj i učinio. Tako su se Samuilove trupe našle između čekića i nakovnja i 29.07. 1014. godine vizantijska vojska, pod komandom cara Vasilija II do nogu ih je potukla u bici na Belasici. Samuilo je uspeo da se spase i skloni u Prilep, dok je Vasilije neuspešno pokušao da zauzme Strumicu koja je odolela njegovoj opsadi. Zarobljeni na Belasici, njih oko 15 000 (broj je pretjeran), je po carevoj naredbi oslepljeno, dok je svakom stotom ili hiljaditom ostavljeno po jedno oko da bi mogao da vodi ostale. Zbog ove surovosti car Vasilije II je dobio nadimak Bugaroubica. Kada je Samuilo video svoju okovanu i oslepljenu vojsku umro je na mestu od srčane kapi 6. oktobra 1014. godine.

Propast države

Samuilova tvrđava u Ohridu

Samuila nasleđuje njegov sin Gavrilo Radomir, ali je država koju je preuzeo već stajala na staklenim nogama. U nastavku ofanzive Vasilije je ovladao Štipom i Prilepom, Melnik mu se sam predao, dok je Bitolj (u kome se nalazio Radomirov dvorac) spalio, nakon čega se vraća da prezimi u Solunu. U aprilu naredne godine Vasilije ponovo osvaja Voden, koji se u međuvremenu odmetnuo od njegove vlasti. Nakon toga Radomir šalje poslanika caru preko koga nudi zaključenje mira i svoju lojalnost, ali Vasilije odbija njegovu ponudu i pokreće novu ofanzivu udarivši na moglenski kraj. Žestok otpor koji je u Moglenu Konstantinu Diogenu i Nićiforu Sfijakisu pružio vojvoda Ivac primorao je samog Vasilija da dođe pod grad i tek je tada nakon strahovitih borbi grad zauzet, a malo zatim zauzeta je i Notija. O žestini borbi najbolje govore činjenice da je tvrđava nakon toga spaljena i razrušena, a mesno stanovništvo preseljeno čak na drugi kraj carstva u Jermeniju, u okolinu Vaspurakana.

Posle ovih poraza na dolazi do promene vlasti u nekadašnjoj Samuilovoj državi, verovatno tokom septembra 1015. godine. Samuilov sinovac Jovan Vladislav (sin Arona koji je po Samuilovoj naredbi ubijen) u lovu nedaleko od jezera Petriska ubija svog brata i cara Gavrila Radomira i preuzima vlast. Da bi obezbedio svoju vlast Vladislav ubija i njegovu ženu, a njihovog sina oslepljuje. Ima indicija da je ovo učinjeno uz podršku Vizantije, jer je Vasilije sa novim vladarom zaključio mir, međutim neprijateljstva su uskoro ponovo obnovljena.

Vasilije ovog puta prodire do samog Ohrida, ali ga napadi vojvode Ivca na njegovu pozadinu primoravaju da se vrati. Ivac se pred carem povukao u planine, nakon čega se on bacio na zauzimanje preostalih zapadnih delova Samuilovog carstva, zauzevši tvrđave Termicu (nedaleko od Banjskog kraj Strumice) i Bojanu (pored današnje Sofije).

Jovan Vladislav (tvorac čuvenog Bitoljskog natpisa) je u cilju osiguravanja svoje vlasti, na prevaru dovukao u Prespu srpskog kneza i Samuilovog zeta Jovana Vladimira, gde je, prema njegovoj hagiografiji, ubijen na crkvenom pragu po njegovoj naredbi 22.05. 1016. godine. Krajem leta Vasilije je ponovo pokušao da osvoji Pernik, ali se posle tromesečne (88 dana) opsade povukao neobavljena posla, jer je hrabra odbrana predvođena vojvodom Krakrom pružila junačku odbranu. Tokom proleća 1017. godine Vasilije zauzima Višegrad, Ber, Ostrovo i Molisk, a potom i Setinu. U borbama oko Setine, pokazalo se koliko su se tamošnji Sloveni plašili Vasilija, jer su na samu njegovu pojavu pobegli iz skoro dobijene bitke protiv Vizantinaca predvođenih Konstantinom Diogenom.

Početkom 1018. godine Jovan Vladislav se odlučuje da krene u ofanzivu i sa svojim trupama napada Drač, ali je tokom borbi oko grada poginuo. Vasilije je ovo odmah iskoristio i u martu iste godine kreće na ostatke nekada moćne države. Pred cara je u Seru izašao veći broj velikaša i vojvoda i predao mu svoje oblasti izrazivši pokornost. Car im je zauzvrat dozvolio da zadrže svoje oblasti, a nekima je dodelio i titule patricija. Među tim velikašima bili su i:

• Vojvoda Krakra, koji mu je predao neosvojivi Pernik i dobio titulu patricija
• Vojvoda Dragomuž, koji mu je predao Strumicu i dobio titulu patricija
• Vojvoda Bogdan, koji mu je predao unutrašnje gradove

Vasilije posle toga pobednički ulazi u Ohrid i od Vladislavove udovice preuzima vlast od čime je Samuilovo carstvo i zvanično prestalo da postoji.

Iako je Vasilije II ušao u Ohrid, iako mu se veći deo velikaša i vojvoda predao deo njih ipak nije položio oružje i pokušao je da nastavi borbu. (Vidi: Borbe Samuilovih vojvoda nakon 1018. godine).

Car Presijam II

Vladislavova udovica Marije je izjavila Vasiliju pokornost, a sa njom je pred Vasilija izašao deo njene dece i Radomirovih potomaka. Međutim tri njena najstarija sina, koja su već stasala za borbu nisu bila u Strumici. Presijam, Alusijan i Aron su se povukli na planinu Tomor sa nešto ljudi. Tamo je Presijam kao najstariji proglašen za cara Presijama II i otpočeli su sa pripremama za nastavak oružane borbe.

Međutim uskoro se pokazalo da su izgledi za bilo kakav ozbiljan uspeh nikakve, a verovatno im je i od majke stigla poruka da im Vasilije ništa ne zamera i da ih ne čeka utamničenje. Tako su prinčevi, kada je Vasilije ponovo došao u Makedoniju i iz Devola pozvao odmetnute vojskovođe da se predaju, obećavši opštu amnestiju i zadržavanje starih poseda, odlučili da prekinu pripreme za otpor i predaju se Vasiliju na milost. Car ih je u Devolu lepo primio, dodelivši Presijamu titulu magistra (lat. magistros), posle čega su se sa ostalim članovima njihove uže i šire porodice preselili u Carigrad. Tamo su živeli kao i ostalo vizantijsko plemstvo, a Alusijan je čak dogurao do položaja stratega u temi Jermeniji sa sedištem u Teodosijopolju.

Otpor vojvode Ivca

Glavni članak: Vojvoda Ivac

Jedan od onih koji nisu položili oružje bio je i jedan od najboljih, uz vojvodu Krakru, Samuilovih vojskovođa vojvoda Ivac. On je u gradu Proništu, na planini Vrhotu, počeo da okuplja protivnike kapitulacije i da organizuje jedinice za otpor vizantijskoj okupaciji. Vasilije, koji je, zbog nastavka pružanja pojedinačnog otpora, morao da lično dođe u Makedoniju pozvao je i Ivca, kao i prinčeve, da se preda. Svestan Vasilijeve snage, Ivac se upustio u pregovore sa carem ne bi li dobio na vremenu, poput Vukana vek i po kasnije. Pregovori o predaji su trajali skoro dva meseca, kada je Jevstahije Dafnomil, novi upravnik Ohrida smislio kako da na prevaru zarobi Ivca i okonča pregovore koji su i samim Vizantincima, očigledno izgledali kao Ivčev pokušaj da dobije na vremenu.

Dafnomil je odlučio da sa dve sluge ode Ivcu na krsnu slavu Veliku Gospojinu. Ivac se veoma iznenadio kada je na svojim vratima zatekao vizantijskog upravnika Ohrida, ali ga je primio i ugostio, kako to drevni slavski običaju nalažu (Na krsnu slavu je dobrodošao svak.). Posle završetka crkvene službe, zamoli Dafnomil da sa Ivcem porazgovara nešto u četiri oka. Kada su ostali nasamo Vizantinac se baci na njega i u borbi ga, kao fizički snažniji, savlada. Potom ga je, uz pomoć svojih slugu, svezao i oslepeo, nakon čega ga je pravo sa slave odveo pred Vasilija. Ivac je potom utamničen, dok je Dafnomil za uslugu koju je učinio Carstvu, nagrađen upravom nad Dračem.

Ostali pokušaji otpora u Makedoniji

Vojvoda Gavra je pokušao da nastavi borbu uz pomoć Elemaga Francisa, koji je bio Vasilijev zapovednik Bera. Međutim na carskom dvoru se doznalo za te pregovore, posle čega je Gavra zarobljen i oslepljen, dok je Francis uspeo da se opravda pred carem i zadrži svoj položaj.

Posle pada Srbice, vojvoda Nikolica je oslobođen kao sin vizantijskog velikaša. Međutim, on je po svom oslobođenju nastavio borbu protiv Vizantije tokom koje je nekoliko puta pokušao da oslobodi Srbicu, ali bez uspeha. Nakon sloma Makedonskog carstva početkom 1018. godine, on je nastavio sa borbom, ali se na kraju predao Vizantincima kada je shvatio da otpor uzaludan. On je nakon toga okovan i sproveden u Solun gde je zatočen.

Tako je krajem 1018. godine Vasilije II slomio sve vrste otpora u Makedoniji.

Pad Srema

Teritorija kojom je vladao Sermon.

Glavni članak: Sermon

U današnjem Sremu, kao poslednji slobodni Samuilov vojvoda vladao je Sermon. Tadašnji upravnik Beograda i Sermonov sused Konstantin Diogen (otac kasnijeg cara Romana Diogena) pozvao ga je da se susretnu na sred reke Save radi jednog ličnog dogovora, a pratnju je trebalo da im sačinjavaju tri sluge. Tokom sastanka Sermon je ubijen, nakon čega je Diogen sa vojskom krenuo na Sirmijum (današnju Sremsku Mitrovicu). Kada je Diogen sa vojskom stigao do grada Sermonova udovica je, poput Vladislavove udovica koja je predala Makedonsko carstvo, bez borbe predala Sermonovu zemlju Vizantincima, čime je 1019. godine konačno ugušen ustanak komitopula.

Makedonsko ili nastavak Prvog bugarskog carstva

• U istorijama na Balkanu postoji sukob oko Samuilove etničke pripadnosti, odnosno oko toga da li je njegovo carstvo treba nazivati Makedonskim ili ga smatrati nastavkom Prvog bugarskog carstva.
• Bugarski naučnici svoju tezu temelje na činjenicama da se Samuilo proglasio za cara i nastavljača tradicija Simeona Velikog, kao i na činjenici da je Vasilije II dobio nadimak Bugaroubica. Osim toga u korist ove teze je i činjenica da je sam Samuilov nećak, car Jovan Vladislav u Bitoljskom natpisu izjavio da je samodržac Bugarski, car Bugara, bugarskog roda. Ovu tezu, takođe podržava i deo svetskih i srpskih istoričara (Srđan Pirivatrić i drugi).
• Sa druge strane treba imati u vidu da se za neku titulu u srednjem veku morali pozivati na stare tradicije ili na neka osvajanja, što je u ovom slučaju bila Simeonova (čiji je potčinjeni Samuilov otac bio) carski venac. Kasnije je za cara, nastavljača Samuilovih tradicija, proglašen Konstantin Bodin prilikom pobune 1072. godine koja izbija pod vođstvom Đorđa Vojteha.
• Primera radi car Dušan se proglasio za cara (nastavljača vizantijskih tradicija) kada je zauzeo treći grad po snazi u Vizantiji Ser, a Solun (koji je bio drugi po snazi posle Carigrada) držao pod opsadom, pritom držeći Epir, Tesaliju i južnu Trakiju.
• Vasilije II nazvan je Bugaroubica jer se Samuilo proglasio za bugarskog cara, dok je termin Makedonac tek mnogo kasnije počinje koristiti za taj deo Južnih Slovena. Treba imati u vidu da Grci i dan danas ne koriste taj termin.
• Stara srpska istoriografija, opet, redovno navodi Samuilovo carstvo kao Carstvo Makedonskih Slovena, i proučava je zajedno sa drugim srpskim zemljama srednjega veka: Raškom, Dukljom, Travunijom, Zahumljem, Paganijom, Bosnom, Dubrovnikom i Srpskom despotovinom u današnjoj Vojvodini, što bi trebalo da implicira suštinski srpski karakter Makedonaca. (Vladimir Ćorović, „Istorija Srba“).
• Prema Srđan Pirivatrić: "... nesumnjiv je bugarski karakter države. Očigledan je u vladarskoj instituciji, preuzetoj od carstva srušenog 971. godine, isto tako i u crkvenoj, koja e u ponovnom uspostavljanju bugarskog carstva odigrala neophodnu ulogu. Pomenute se i dve protobugarske institucije, kavhan i ičirgu boila, koje pokazuju bugarsku tradiciju i na nižim instancama od vrhovnih, crkvenih i vladarskih. Najzad, i Bitoljski natpis pokazuje da je Jovan Vladislav sebe smatrao za Bugarina, a svoje podanike za Bugare."

Spisak careva

• Samuilo (997—1014)
• Gavrilo Radomir (1014—1015)
• Jovan Vladislav (1015—1018)
• Petar Deljan (1040—1041)
• Konstantin Bodin kao Petar III (1072)

Vidi još

• Slovenski ustanci protiv Vizantije
  • Ustanak Petra Deljana
  • Slovenski ustanak u Pomoravlju 1072.
• Borbe Samuilovih vojvoda nakon 1018. godine
• Samuilova tvrđava

Literatura

• Angeličin-Žura, Goce (2008). „Nov arheološki nalaz u Ohridu: Da li je otkriven katedralni hram Samuilove patrijaršije?” (PDF). Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti. 36: 9—18. 
• Dragojlović, Dragoljub (1991). „Archevéché d'Ohrid dans la hiérarchie des grandes églises chrétiennes”. Balcanica. 22: 43—55. 
• Živković, Tibor (2003). „Pohod bugarskog cara Samuila na Dalmaciju” (PDF). Istorijski časopis. 49 (2002): 9—25. 
• Kazhdan, Alexander P., ur. (1991). The Oxford dictionary of Byzantium. New York [u.a.]: Oxford Univ. Press. ISBN 978-0-19-504652-6. 
• Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut. 
• Komatina, Predrag (2012). „Pojam Bugarske u XI i XII veku i teritorija Ohridske arhiepiskopije” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 1. Beograd: Vizantološki institut. str. 41—56. 
• Ljubinković, Radivoje (1969). „Prilog proučavanju Samuilove autokefalne crkve”. Starinar. 19: 125—139. 
• Maksimović, Ljubomir (1981). „Trijumf Vizantije početkom XI veka”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 170—179. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Panov, Mitko B. (2019). The Blinded State: Historiographic Debates about Samuel Cometopoulos and His State (10th-11th Century). Leiden-Boston: Brill. 
• Pirivatrić, Srđan (1997). Samuilova država: Obim i karakter. Beograd: Vizantološki institut. 
• Stojkovski, Boris (2012). „Samuilovo carstvo i Ugarska” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 1. Beograd: Vizantološki institut. str. 65—76. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 

Spoljašnje veze

• Mapa Samuilovog carstva