Partizanska spomenica 1941.

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Partizanska spomenica 1941.
Dodeljuje  SFR Jugoslavija
Tipspomen-medalja
Dodeljuje sejugoslovenskim državljanima
Dodeljuje se zaučešće u Narodnooslobodilačkoj borbi od 1941.
Ratni periodNarodnooslobodilačka borba
Statusne dodeljuje se više
Ustanovljen14. septembar 1944.
Zadnje odlikovanje1963.
Ukupno odlikovanih27.629[1]

Partizanska spomenica 1941. (mkd. Партизанска споменица 1941.; sloven. Partizanski spominski znak 1941.) bila je odlikovanje Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (spomen-medalja) i znak državnog priznanja organizatorima narodnog ustanka i prvoborcima Narodnooslobodilačke borbe za velike zasluge stečene na delu oslobođenja naših naroda.[a] Ustanovljena je 14. septembra 1944. odlukom Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) kao Spomenica 1941, a Zakonom o ordenima i medaljama DFJ iz juna 1945. preimenovana je u Partizansku spomenicu 1941.

Izdavalo ju je Ministarstvo narodne odbrane, a dodeljivana je partizanskim prvoborcima, tj. borcima i rukovodiocima Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) koji su stupili u Narodnooslobodilačku borbu (NOB) tokom 1941. godine. Pravo na spomenicu su imali samo preživeli prvoborci, dok je porodicama poginulih boraca dodeljivana Spomenica palih boraca. Do 1963, kada je završen posao oko dodele, ukupno je dodeljeno 27.629 Partizanskih spomenica 1941.[1] Njeni nosioci su ostvarivali određena prava (zdravstvena zaštita, dodatak uz penziju, besplatna vožnja, godišnji odmor i dr.), koja su regulisana Zakonom o pravima nosilaca Partizanske spomenice 1941.[3]

Izrađivana je od srebra sa pozlaćenim delovima, a nosi se na levoj strani, na džepu bluze ili kaputa. Uz Partizansku spomenicu 1941. izdavana je i Knjižica nosioca Partizanske spomenice 1941, koja je bila dokaz prava nošenja i korišćenja predviđenih povlastica.[3]

Istorijat[uredi | uredi izvor]

Ustanovljenje Spomenice 1941.[uredi | uredi izvor]

Prva odlikovanja u Narodnooslobodilačkom ratu ustanovio je Vrhovni štab NOV i POJ 15. avgusta 1943, kada su ustanovljeni — Orden narodnog heroja, Orden narodnog oslobođenja, Orden partizanske zvezde u tri reda, Orden bratstva i jedinstva, Orden za hrabrost i Medalja za hrabrost.[4][5] Idejna rešenja prvih odlikovanja, kao i grba Nove Jugoslavije, izradio je u jesen 1943. Đorđe Andrejević Kun (1904—1964), akademski slikar iz Beograda. Tada je nastala ideja o Spomenici 1941. — spomen-medalji koja bi bila dodeljivana svim učesnicima Narodnooslobodilačkog rata od početka ustanka 1941. godine. Na osnovu Kunovih skica, Antun Augustinčić (1900—1979), vajar iz Zagreba, izradio je plastično rešenje za sva odlikovanja, uključujući i Spomenicu 1941, koja su aprila 1944. odneta u Sovjetski Savez, gde je u Moskovskoj kovnici novca (rus. Московский монетный двор) otpočela njihova izrada. Prva pošiljka gotovih odlikovanja, koja je sadržala 15.000 Spomenica 1941, poslata je septembra 1944. avionom na ostrvo Vis, koji je tada bio sedište slobodne teritorije Jugoslavije.[5]

Po prijemu prvih Spomenica 1941, Povereništvo narodne odbrane Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) je 14. septembra 1944. donelo odluku o uspostavljanju Spomenice 1941:[6][7]

Skulptura Poziv na ustanak, rad Vojina Bakića i uvećana Partizanska spomenica 1941. sa tekstom partizanske zakletve u Vojnom muzeju u Beogradu

Pravo na Spomenicu 1941, prema odluci Povereništva narodne odbrane NKOJ imali su:[6]

  1. Svi borci i vojni i politički rukovodioci koji su stupili 1941. u partizanske odrede i ostali do tada u Narodnooslobodilačkoj vojsci i partizanskim odredima Jugoslavije.
  2. Svi oni koji su 1941. započeli s partizanskom delatnošću i na bilo koji način organizovano i neprekidno radili za partizanski pokret na okupiranoj teritoriji, a kasnije iz bilo kakvih razloga napustili okupiranu teritoriju i stupili u partizanske odrede odnosno Narodnooslobodilačku vojsku.
  3. Svi oni koji su stupili u partizanske odrede 1941. kao borci ili rukovodioci, pa povučeni i ostavljeni ili poslati na rad u pozadinu neprijatelja, to jest na okupiranu teritoriju — svejedno nalazili se na okupiranoj ili slobodnoj teritoriji ili u jedinicama Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda.
  4. Svi oni koji su stupili u partizanske odrede 1941, pa u toku svog rada i borbe bili zarobljeni, uhapšeni ili osuđeni, a tada su se ponovo nalazili u Narodnooslobodilačkoj vojsci ili na radu u pozadini — ukoliko je njihovo držanje pred neprijateljem bilo časno i partizanski dostojno.

Pored odredbe o pravu na dodelu Spomenice 1941, odluka je sadržala i odredbu o tome kome se ne može dodeliti — onima koji su u međuvremenu svojevoljno napustili Narodnooslobodilačku vojsku ili prilazili na stranu ma koje neprijateljske vojske, bez obzira na to što su stupili 1941. i što su se tada nalazili u redovima Narodnooslobodilačke vojske.[6]

Ratna dodela Spomenice 1941.[uredi | uredi izvor]

Istog dana, kada je Povereništvo narodne odbrane Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije donelo odluku o ustanovljenju Spomenice 1941, Personalno odeljenje Vrhovnog štaba NOV i POJ je nižim štabovima uputilo Direktivu za dodelu Spomenice 1941, u kome se između ostalog kaže:[6]

Kako bi Spomenice 1941. bile što pre dodeljene prvoborcima Narodnooslobodilačke borbe, Vrhovni štab je ukupno 12.430[b] primeraka spomenice uputio glavnim štabovima za Vojvodinu, Sloveniju, Srbiju i Hrvatsku, Operativnom štabu za Kosovo i Metohiju, Štabu Mornarice NOVJ, Štabu Baze u Bariju, štabovima korpusa i divizija, s tim što je svaki štab bio dužan da nakon podele, sve preostale Spomenice 1941. vrati Vrhovnom štabu, kako bi na vreme bile poslate tamo gde nedostaju.[6]

Potpukovnik JA Milan Basta sa odlikovanjima: Spomenica 1941. (na džepu), Orden za hrabrost (desno) i Orden partizanske zvezde trećeg reda (levo)
Pregled podela Spomenice 1941. u septembru 1944.
Štab Broj spomenica Udeo
Glavni štab NOV i PO Slovenije 600 4,8%
Glavni štab NOV i PO Hrvatske 4.000 32,1%
Glavni štab NOV i PO Srbije 1.000 8%
Glavni štab NOV i PO Makedonije 300 2,4%
Glavni štab NOV i PO Vojvodine 500 4%
Štab 1. proleterskog korpusa i zapadna Srbija 1.100 8,8%
Štab 2. udarnog korpusa 900 7,2%
Štab 3. bosanskog korpusa 500 4%
Štab 5. bosanskog korpusa 1.200 9,6%
Štab 12. vojvođanskog korpusa 400 3,2%
Štab 8. dalmatinskog korpusa 800 6,4%
Štab 26. dalmatinske divizije 250 2%
Štab Mornarice NOVJ 80 0,6%
Štab Baze u Bariju 500 4%
Operativni štab NOV i PO Kosova i Metohije 100 0,8%
Štab 19. severnodalmatinske divizije 200 1,6%
Ukupno 12.430

Prvi Zakon od odlikovanjima i Zakon o Partizanskoj spomenci 1941.[uredi | uredi izvor]

Zakonom o ordenima i medaljama Demokratske Federativne Jugoslavije koji je 9. juna 1945. usvojilo Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) potvrđena su sva odlikovanja koja je do tada ustanovio Vrhovni štab NOV i POJ, uključuju i Partizansku spomenicu 1941. Ovaj Zakon je odlikovanja Demokratske Federativne Jugoslavije (DFJ) definisao kao znak priznanja i nagrade za osobite zasluge učinjene narodima Jugoslavije u ratu i miru i za izgradnju DFJ, koje je dodeljivalo Predsedništvo AVNOJ-a.[v] Važnosnim redom odlikovanja DFJ, koji je definisan ovim Zakonom, Partizanska spomenica 1941. je kao spomen-medalja stavljena na poslednje 19 mesto.[9] Mesec dana nakon donošenja Zakona, 15. jula 1945. predsednik Privremene vlade DFJ i ministar narodne odbrane maršal Jugoslavije Josip Broz Tito doneo je odluku o ustanovljenju Partizanske spomenice 1941. i o pravima njenih nosilaca, kojim su dodatno definisani kriterijumi dodeljivanje spomenice i prava koja su sticana njenim dobijanjem. Pravo dodeljivanja Partizanske spomenice 1941. dato je Ministarstvu narodne odbrane, a ustanovljen je novi model spomenice, koji je izradio vajar Antun Augustinčić.[10] Tada je odlučeno da se prilikom zamene spomenica izvrši revizija svih dodeljenih spomenica, pošto je za dodeljivanje trebalo priložiti dokaze.[11]

Partizanska spomenica 1941. u kutiji

Zakonom o Partizanskoj spomenici 1941. koji je 25. maja 1946. donela Narodna skupština FNRJ dopunjene su i precizirane odredbe o Partizanskoj spomenici 1941, koja je članom 1. ovog Zakona utvrđena kao — znak državnog priznanja organizatorima narodnog ustanka i prvoborcima Narodnooslobodilačke borbe za velike zasluge stečene na delu oslobođenja naših naroda. Na osnovu ovog Zakona, kao i Pravilnika za izvršavanje Zakona o Partizanskoj spomenici 1941, donetog jula 1946, pravo na dobijanje Partizanske spomenice 1941, uz podnošenje dokaza, imala su sledeća lica:[2][12]

  1. koja su u partizanske odrede stupila 1941. godine i nalazila se neprekidno u redovima Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, odnosno Jugoslovenske armije do kraja rata;
  2. koja su 1941. stupila u partizanske odrede, a potom po zadatku dobijenom od rukovodstva Narodnooslobodilačkog pokreta upućeni na dužnosti van vojske na oslobođenoj ili okupiranoj teritoriji, gde su neprekidno aktivno i organizovano radili za Narodnooslobodilački pokret, bilo da su kasnije opet stupili u redove Jugoslovenske armije ili ostali na poslovima izvan vojske do kraja rata
  3. koja su 1941. dobila posebne zadatke za rad u pozadini neprijatelja i vršeći te zadatke ostali u pozadini neprijatelja u aktivnom i organizovanom radu do kraja rata ili stupili u redove Jugoslovenske armije
  4. koja su navedena u tačkama 1, 2. i 3. ovog člana koji su boreći se ili izvršavajući zadatke bili uhapšeni ili internirani bez svoje volje i krivice i u nemogućnosti da to na ma koji način izbegnu, pa su u zatvoru ili internaciji aktivno nastavili borbu, posle čega su ponovno stupili u redove Jugoslovenske armije ili su po zadatku dobijenom od rukovodstva Narodnooslobodilačkog pokreta nastavili aktivno i organizovano rad izvan vojske do kraja rata.

Zakonom je takođe definisano i koja lica ne ostvaruju pravo na Partizansku spomenicu 1941:[2]

  1. koji su prekidali Narodnooslobodilačku borbu svojevoljnim napuštanjem partizanskih odreda, Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, odnosno Jugoslovenske armije, bilo da su se vratili kućama, dezertirali ili se predali neprijatelju, bez obzira što su stupili u partizanske odrede 1941. godine
  2. koji su svojom krivicom zarobljeni ili se nedostojno držali u zatvoru, internaciji i pred neprijateljem uopšte, bez obzira što su pre toga ili kasnije stupili u jedinice Jugoslovenske armije ili aktivno radili za Narodnooslobodilački pokret

Zakon i Pravilnik su definisali prava nosilaca Partizanske spomenice 1941, koja su bila sledeća:[2][12]

  1. lečenje o državnom trošku u svim zdravstvenim i higijenskim ustanovama koje se nalaze u rukama države ili javnopravnih tela
  2. godišnji odmor od mesec dana o državnom trošku u svim državnim sanatorijumima, banjama, letovalištima, zimskim domovima i sličnim ustanovama
  3. prvenstvo u dobijanju stipendija i drugih povlastica za školovanje
  4. popust od 50% za putovanje železnicom, brodovima, autobusima i vazdušnim saobraćajem u državnoj režiji
  5. pogreb o državnom trošku
  6. pravo na dobijanje besplatnih lekova u državnim apotekama na osnovu recepata koje po konstatovanoj bolesti izdaju lekari nadležnih državnih zdravstvenih ustanova[g]

Partizansku spomenicu 1941, prema Zakonu o Partizanskoj spomenci 1941. iz maja i Pravilniku o korišćenju Zakona iz jula 1946, dodeljivao je ministar narodne odbrane, koji je bio dužan da svakom nosiocu izda knjižicu sa ličnom fotografijom, koja je služila kao dokaz o pravu korišćenja. Ministarstvo narodne odbrane obavezano je da do 1. januara 1947. izvrši zamenu prvog modela Spomenice 1941. i izvrši reviziju svih dotada izdatih spomenica, u skladu sa odredbama Zakona. Zakon i Pravilnik su definisali nošenje Partizanske spomenice 1941. na gornjem levom džepu vojne bluze, odnosno na istovetnom mestu na civilnom odelu. Takođe, bespravno nošenje Partizanske spomenice 1941. okarakterisano je kao krivično delo.[2][12]

Posleratna dodela Partizanskih spomenica 1941.[uredi | uredi izvor]

Partizansku spomenicu 1941. dodeljivao je ministar narodne odbrane,[d] odnosno Ministarstvo narodne odbrane, koje je ovaj posao poverilo Personalnoj upravi Jugoslovenske armije, koja je vodila postupke i pripremala odluke za ministra. Prilikom rešavanja predloga za Partizansku spomenicu 1941. Personalna uprava se oslanjala na mišljenja i predloge sreskih, okružnih i pokrajinskih komiteta KPJ, kao i centralnih komiteta republičkih komunističkih partija. Prijave su u velikoj meri pozitivno rešavane, ali se dešavalo i da ministarstvo donese negativnu odluku, iako su komiteti davali pozitivno mišljenje. Personalna uprava je povremeno ukazivala na nedoslednosti u primeni Zakona o Partizanskoj spomenici 1941. organizujući sastanke sa osobama zaduženim za njihovu dodelu.[14]

Dodela spomenice je nekoliko puta prekidana — januara 1947, februara 1951, marta 1952. i aprila 1955. godine. Prema Pravilniku o korišćenju Zakona o Partizanskoj spomenici 1941. iz jula 1946. rok za zamenu starih spomenica i izdavanje novih bio je 1. januar 1947, ali ovaj posao do tada nije bio završen, a u međuvremenu su stigle i nove prijave. Tada je odlučeno da se spomenice privremeno ne dodeljuju, a novi rok za dodelu je pomeren na februar 1951. godine. Usled većeg broja novih zahteva, posebno onih boraca koji su stupili u partizane 1941, a bili su angažovani u pozadini, rad na dodeli spomenica nije završen do predviđenog roka, pa je za novi rok određen mart 1952. godine.[15]

Prikaz dodele Partizanskih spomenica 1941. po narodnim republikama do januara 1951.[15]
narodna republika muškarci žene ukupno
Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina NR Bosna i Hercegovina 5.260 28,8% 227 1,2% 5.487 30,1%
Socijalistička Republika Makedonija NR Makedonija 165 0,9% 38 0,2% 203 1,1%
Socijalistička Republika Slovenija NR Slovenija 919 5% 165 0,9% 1.084 5,9%
Socijalistička Republika Srbija NR Srbija 1.878 10,3% 235 1,2% 2.113 11,6%
Socijalistička Republika Hrvatska NR Hrvatska 6.760 37,1% 556 3% 7.316 40,1%
Socijalistička Republika Crna Gora NR Crna Gora 1.654 9% 364 1,9% 2.018 11%
Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija FNR Jugoslavija 16.636 91,3% 1.585 8,7% 18.221[đ]

O dodeli Partizanskih spomenica 1941. raspravljala je januara 1951. Kontrolna komisija Centralnog komiteta KP Jugoslavije. Prema statistici do tada dodeljenih spomenica (18.221) najveći broj dobili su prvoborci iz NR Hrvatske (40,1%) i NR Bosne i Hercegovine (30,1%). Kontrolna komisija tada je konstatovala određene nepravilnosti u dodeli u ove dve republike, s obzirom da se u „Hrvatskoj daje predlog za Partizansku spomenicu 1941. skoro svakom odborniku Narodnooslobodilačkog odbora”, kao i da se spomenice dodeljuju onima koji na to nisu imali pravo. Tada je zaključeno je da nije preporučljivo oduzimati spomenice, ali da u slučajevima očiglednih grešaka to treba učiniti.[16]

Narednih godina bilo je sve više novih prijava za dodelu Partizanskih spomenica 1941, pa je početkom 1955. bilo oko 1.500 prijava. Tada je doneta odluka da se ovi zahtevi pošalju na proveru republičkim centralnim komitetima i njihovim kontrolnim komisijama, koji su potom prihvatili samo 711 prijava. Uprkos tome, Centralni komitet KPJ je krajem 1955. odlučio da se od 711 prihvati samo 270 zahteva. Ovime su ostale prijave odbijene, a rad na dodeli Partizanske spomenice 1941. završen. Ovaj potez CK KPJ izazvao je nezadovoljstvo među podnosiocima zahteva, što je dovelo do toga da se veliki broj njih počeo obraćati najvišim državnim i političkim instancama, zbog čega se u decembru 1956. o ovom problemu raspravljalo na sastanku Organizaciono-političkog sekretarijata Centralnog komiteta SKJ, koji je, zajedno sa Državnim sekretarijatom za narodnu odbranu (DSNO), doneo odluku da se okončaju poslovi oko dodele spomenica, ali da se prethodno sve prijave, za koje nije doneta proceduralna odluka, ponovo razmotre, bez obzira kada su podnete.[17]

Orden narodnog heroja i Partizanska spomenica 1941. bili su jedina odlikovanja SFRJ koja su povlačila materijalne beneficije za odlikovane

Ovom odlukom ponovo je počeo rad na dodeli Partizanskih spomenica 1941. Odluka i način sprovođenja odluke upućen je centralnim komitetima republičkih organizacija Saveza komunista i rukovodstvima vojnih jedinica. Centralni komiteti su na ovom poslu angažovali niže komitete, koji su organizovali skupove prvoboraca, na kojima je raspravljano oko spornih prijava. Na ovaj način je povećan aparat koji je bio odgovoran za rešavanje spornih zahteva. Od 1957. do septembra 1961. za ovaj posao bio je zadužen 81 službenik, a pri Personalnoj upravi Državnog sekretarijata za narodni odbranu je formirana posebna komisija, koja je bila sastavljena od predstavnika DSNO i predstavnika republičkih Centralnih komiteta, koji su bili sekretari Kontrolnih komisija ovih komiteta. Zadatak ove komisije bio je priprema konačnih rešenja za DSNO.[17]

Ponovnu mogućnost podnošenja zahteva za spomenicu, neki podnosioci su shvatili kao proširenje kriterijuma koji su bili do tada, pa je 1957. podneto više prijava nego ranije. Prema nekim podacima novih prijava bilo je 33.606, od čega ponovo najviše iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine (75%). Kako je pored toga, u DSNO već bilo 11.488 nerešenih zahteva, ukupan broj zahteva se popeo na 45.094. Među novim prijavama bila je i 81 prijava lica rođenih 1928. i kasnije. U periodu od 1946. do 1951. licima sličnog godišta dodeljeno je 19[e] spomenica, ali od 1951. takve prijave nisu prihvatane, zbog interne odluke Centralnog komiteta SKJ da su te osobe bile premlade 1941. da bi njihov rad za Narodnooslobodilačku borbu mogao biti osnova za dobijanje Partizanske spomenice 1941. Nezadovoljni podnosioci su uprkos tome zahtevali da se njihove prijave rešavaju u skladu sa Zakonom o Partizanskoj spomenici 1941, koji nije sadržao takva ograničenja.[17]

Godine 1961. doneta je odluka da se Partizanska spomenica 1941. dodeli svim predratnim članovima KPJ i partijskim rukovodiocima, sa stalnim partijskim stažom, koji su otišli ​​u inostranstvo pre ustanka 1941. godine. To su bili — učesnici Španskog građanskog rata (41); lica internirana nakon okupacije Jugoslavije (uglavnom u logorima u Norveškoj), kao politički nesigurna (310); lica koje je partijsko rukovodstvo pre ustanka poslalo u inostranstvo (10); članovi KPJ koji su kao zarobljeni pripadnici Jugoslovenske vojske nastavili partijski rad u ovim okolnostima (64). Ovakvih lica bilo je ukupno 425. Takođe, 1961. je odlučeno da se spomenica dodeli grupi od 91 Makedonca, koji su bili prisilno mobilisani u bugarsku vojsku, ali su aktivno radili za Narodnooslobodilački pokret, bez obzira na to da li su se po napuštanju bugarske vojske priključili jedinicama NOVJ ili su po naređenju rukovodstva NOP, nastavili sa organizovanim i aktivnim radom u pozadini neprijatelja.[18]

Od ukupno 45.094 prijava (koje su prema dopuni Zakona o Partizanskoj spomenici 1941 iz 1957. trebale da budu rešene do 31. decembra 1957) do 1. septembra 1962. negativno je rešena 41.291 (91,6%), a pozitivno 3.803 (8,5%). U periodu od 1959. do 1963. na prvostepena rešenja izjavljeno je ukupno 14.406 žalbi, od čega je 263 usvojeno, a podneta su i 183 zahteva za ponavljanje postupka, koji su pozitivno rešeni. Tokom 1963. Partizanske spomenice 1941. vraćene su 169 licu, kojima su prethodno oduzete. Ukupan broj Partizanskih spomenica 1941. dodeljen u periodu od septembra 1944. do 1963. bio je 27.629.[1]

Kasniji zakoni o pravima nosilaca Partizanske spomenice 1941.[uredi | uredi izvor]

Savezna narodna skupština usvojila je 14. novembra 1955. novi Zakon o odlikovanjima, kojim Partizanska spomenica 1941, kao spomen-medalja nije uvrštena u spisak odlikovanja FNR Jugoslavije.[19] Godinu i po kasnije, 28. marta 1956. Savezno veće Savezne narodne skupštine donelo je Zakon o pravima nosilaca Partizanske spomenice 1941,[20] a 17. oktobra iste godine i Zakon o dopuni zakona o Partizanskoj spomenici 1941,[21] kojim su dodatno regulisana prava nosilaca ove spomen-medalje.[3] Državni sekretarijat za narodnu odbranu doneo je 21. novembra 1957. Pravilnik za izvršenje Zakona o Partizanskoj spomenici 1941. kojim su jasnije definisana pravila za njenu dodelu, a koja su doneta još zakonom iz 1946. godine. U članu dva Pravilnika je navedeno:

Drugi model Partizanske spomenice 1941. izrađivao se u dve varijante — sa kačenjem na šraf (levo) i kačenjem na iglu (desno)

Nakon duže pauze, Veće naroda i Socijalno-zdravstveno veće Savezne skupštine su 15. decembra 1972. doneli novi Zakon o osnovnim pravima nosilaca Partizanske spomenice 1941. kojim su nosioci Partizanske spomenice 1941. imali — pravo na zdravstvenu zaštitu i novčane naknade u vezi sa ostvarivanjem zdravstvene zaštite, pravo na banjsko i klimatsko lečenje; pravo na dodatak uz penziju; pravo na stalno mesečno novčano primanje; pravo na godišnje novčano primanje za oporavak; pravo na besplatnu i povlašćenu vožnju sredstvima javnog saobraćaja i pravo na godišnji odmor. Takođe, članovi porodice[ž] nosioca Partizanske spomenice 1941. ostvarivali su pravo na zdravstvenu zaštitu, a nakon njegove smrti ostvarivali su i osnovna prava na — zdravstvenu zaštitu, dodatak uz penziju, stalno mesečno novčano primanje, naknadu troškova sahrane.[23][3]

Zakon o osnovnim pravima nosilaca Partizanske spomenice 1941. dopunjavan je i menjan — 13. jula 1973, 20. jula 1976, 9. juna i 8. decembra 1981, 14. maja i 27. decembra 1985, 25. jula 1989, 11. aprila i 26. jula 1990. godine. Sve dopune i izmene zakona odnosile su se isključivo na članove zakona koji su regulisali pravo na dodatak uz penziju, pravo na stalno mesečno novčano primanje, kao i pravo na godišnje primanje za oporavak, a usklađivane su istovremeno sa izmenama Zakona o vojnim invalidima i Zakona o osnovnim pravima lica odlikovanih Ordenom narodnog heroja.

Nakon raspada SFR Jugoslavije, nosioci Partizanske spomenice 1941. nastavili su da koriste stečene povlastice i u novonastalim državama. U Saveznoj Republici Jugoslaviji njihova prava bila su regulisana Zakonom o osnovnim pravima boraca, vojnih invalida i porodica palih boraca, koji je 12. maja 1998. donela Savezna skupština i koji je u Republici Srbiji važio do donošenja Zakona o pravima boraca, vojnih invalida, civilnih invalida rata i članova njihovih porodica, koji je 29. februara 2020. usvojila Narodna skupština Republike Srbije.

Izgled Partizanske spomenice 1941.[uredi | uredi izvor]

Postojala su dva modela Partizanske spomenice 1941. Prvi su izradili Đorđe Andrejević Kun, slikar iz Beograda i Antun Augustinčić, vajar iz Zagreba. Skica za prvi model nastala je u jesen 1943, zajedno sa skicama prvih odlikovanja NOVJ i grba Nove Jugoslavije, a izrađivana je tokom 1944. u Sovjetskom Savezu, u Moskovskoj kovnici novca (rus. Московский монетный двор).[34] Prvi model Partizanske spomenice, odnosno Spomenice 1941, sastoji se od crveno emajlirane izdužene zvezde petokrake, na kojoj leži ovalni medaljon. U medaljonu je prikazan borac sa telom „en face” , u zamahu u levo, sa glavom okrenutom unazad, u profilu. Borac u desnoj ruci drži razvijenu zastavu na kratkom koplju. Uz levi donji rub medaljona, između koplja zastave i desne noge borca, nalazi se ukoso pisana godina „1941”. Medaljon je obrubljen lovorovim vencem. Između krakova zvezde nalaze se ukrštene sekire i puška, od čega su vidljivi samo gornji i donji delovi.[8][34] Ovaj model pravljen je od bronze, sa, kao napomenuto, emajliranim kracima crvene zvezde. Dimenzije prvog modela su 40 x 37 mm.[34] Opisujući primerak u Povijesnom muzeju Hrvatske, istraživač Boris Prister navodi da su metalni delovi iste urađeni od loše posrebrene bronze.[8]

Drugi model Partizanske spomenice 1941. ustanovljen je Zakonom o Partizanskoj spomenici 1941. iz maja 1946,[35] a opisan je u tački 2 ovog zakona. Sastoji se iz dve petokrake zvezde, čiji se kraci međusobno ukrštaju. Manja petokraka zvezda je pozlaćena, sa glatkim površinama i ispupčenim rubom. Vrh ove zvezde okrenut je dole, a u njemu se nalazi godina „1941”. Veća petokraka zvezda je od srebra i njeni kraci su u obliku zrakova, koji polaze od centra zvezde, a nalaze se između krakova manje zvezde. Na većoj zvezdi se nalazi figura borca u platiniranom srebru. Borac, prikazan u snažnom pokretu udesno, drži u levoj ruci zastavu, telom „en face”, glave okrenute unazad, u profilu, a desnom rukom poziva narod na borbu.[8][34] Revers spomenice je gladak, sa vijkom i maticom za prikapčanje na levu stranu grudi.[36] Autor drugog modela spomenice bio je vajar Antun Augustinčić.[10] Izrađivana je u Industriji i kovnici „Orešković Marko” (IKOM) u Zagrebu, od srebra, sa pozlaćenim delovima. Dimenzije drugog modela su 46 x 47 mm.[34][36][2]

Iste godine kada je izradio drugi model Partizanske spomenice, Augustinčić je specijalno za Josipa Broza Tita, maršala Jugoslavije, izradio Maršalski znak. U centru znaka se nalazi grb FNRJ, a oko njega su motivi iz Narodnooslobodilačkog rata. U gornjem delu znaka, iznad grba, nalazi se figura borca sa zastavom istovetna borcu sa Partizanske spomenice (jedina razlika je u položaju desne ruke).

Izgled prvog i drugog modela Partizanske spomenice 1941.
Spomenica 1941. prvi model (1944—1945) Partizanska spomenica 1941. drugi model (1945—1963)
Zamenica Partizanske spomenice 1941.

U kulturi druge Jugoslavije[uredi | uredi izvor]

Mozaik „Partizanska spomenica 1941.” na Trgu partizana u Užicu

Partizanska spomenica 1941, kao i njeni nosioci, zauzimali su visokom mesto u kulturi Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, poput onoga koje je u Kraljevini Jugoslaviji zauzimala Spomenica za vernost otadžbini 1915, odnosno Albanska spomenica. Iako kao spomen-medalja, čija je dodela završena 1963, Partizanska spomenica 1941. više nije svrstavana u važnosni red odlikovanja SFRJ, ona je u javnosti zauzimala visoko mesto, odmah posle Ordena narodnog heroja, a razlog toga je u činjenici da su njeni nosioci, jedini uz narodne heroje, dobijali određene materijalne povlastice, a kolokvijalno su nazivani — prvoborci i spomeničari. Kao istaknuti borci i organizatori ustanka, ali i članovi Saveza udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata (SUBNOR), jedne od nekoliko društveno-političkih organizacija u SFRJ, pozivani su na razne svečanosti i manifestacije od polaganja pionirske zakletve do otvaranja opštinske i gradske infrastrukture. Takođe, njihovo prisustvo bilo je neizostavni deo manifestacija obeležavanja datuma iz Narodnooslobodilačkog rata.

Po istaknutim nosiocima Partizanske spomenice 1941. imenovane su ulice, trgovi, osnovne škole, pionirski odredi, omladinske radne brigade, preduzeća i dr, a neretko su im podizani spomenici ili spomen-ploče. Na mnogim grobljima, formirane su zasebne aleje u kojima su sahranjivani.[37] Nekoliko ulica u Srbiji nosi naziv Ulica prvoboraca, a među njima su ulice u Arilju, Beogradu i Vranju.[38]

Povodom dvadesetogodišnjice ustanka u Jugoslaviji, 1961. na fasadi zgrade na Trgu partizana u Titovom Užicu, koje je u jesen 1941. bilo centar slobodne teritorije, slikar Marinko Benzon izradio je monumentalni mozaik „Partizanska spomenica 1941”. Kako u vreme proslave i otvaranja Trga partizana, jula 1961, mozaik još uvek nije bio gotov, na njegovo mesto je postavljeno platno na naslikanom Partizanskom spomenicom, dok je mozaik završen nekoliko meseci kasnije.[39][40]

Spomenica palih boraca i žrtava fašističkog terora[uredi | uredi izvor]

Spomenica za večnu uspomenu na žrtve fašističkog terora izdata od Prezidijuma Narodne skupštine NR Srbije

Za razliku od Partizanske spomenice 1941. koja se dodeljivala samo živim borcima, učesnicima Narodnooslobodilačkog rata od 1941, porodicama palih boraca i žrtava fašističkog terora dodeljivane su posebne spomenice — Spomenica palih boraca u Narodnooslobodilačkom ratu i Spomenica žrtava fašističkog terora okupatora i njihovih slugu. Obe Spomenice ustanovljene su 29. novembra 1950, na predlog Saveza boraca Narodnooslobodilačkog rata (SUBNOR).[41][42]

Dodeljivane su porodicama ili rodbini palih boraca, odnosno žrtava fašističkog terora. Spomenicu palih boraca izdavalo je Ministarstvo narodne odbrane FNRJ, dok je Spomenica žrtva fašističkog teora dodeljivana prema teritorijalnom principu i dodeljivao je Prezidijum Narodne skupštine one republike sa čije teritorije je bila žrtva fašističkog terora.[43][42]

Spomenica palih boraca u gornjem delu ima sliku grba FNRJ, koji se nalazi između zastave FNRJ i zastave KPJ, dok se na sredini nalazi ime palog borca i tekst:

Spomenica žrtava fašističkog terora u gornjem delu ima grb narodne republike, koja je izdavala Spomenicu, dok se na sredini nalazio ime žrtve i tekst:

Na pozadini Spomenice žrtava fašističkog terora nalazi se slika skulpture „Poziv na ustanak”, vajara Vojina Bakića.

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Partizanska spomenica 1941. u Vojnom muzeju u Beogradu
    Partizanska spomenica 1941. u Vojnom muzeju u Beogradu
  • Partizanska spomenica 1941. u Vojnom muzeju u Beogradu
    Partizanska spomenica 1941. u Vojnom muzeju u Beogradu
  • Partizanska spomenica 1941. u spomen-sobi Spomen kompleksa u Beloj Crkvi
    Partizanska spomenica 1941. u spomen-sobi Spomen kompleksa u Beloj Crkvi
  • Partizanska spomenica 1941. dodeljena Josipu Brozu Titu 1945. godine, izložena u Muzeju Jugoslavije u Beogradu
    Partizanska spomenica 1941. dodeljena Josipu Brozu Titu 1945. godine, izložena u Muzeju Jugoslavije u Beogradu
  • Partizanska spomenica 1941. Josipa Broza Tita izložena u Muzeju Jugoslavije u Beogradu, izbliza
    Partizanska spomenica 1941. Josipa Broza Tita izložena u Muzeju Jugoslavije u Beogradu, izbliza
  • Minijatura Partizanske spomenice 1941. na uniformi Josipa Broza Tita, Muzej Jugoslavije u Beogradu
    Minijatura Partizanske spomenice 1941. na uniformi Josipa Broza Tita, Muzej Jugoslavije u Beogradu
  • Drveni eksponat u Muzeju Jugoslavije inspirisan Partizanskom spomenicom 1941.
    Drveni eksponat u Muzeju Jugoslavije inspirisan Partizanskom spomenicom 1941.
  • Drveni eksponat u Muzeju Jugoslavije inspirisan Partizanskom spomenicom 1941.
    Drveni eksponat u Muzeju Jugoslavije inspirisan Partizanskom spomenicom 1941.
  • Detalj Maršalskog znaka, sa figurom borca istom kao na Partizanskoj spomenici 1941.
    Detalj Maršalskog znaka, sa figurom borca istom kao na Partizanskoj spomenici 1941.

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Član 1. Zakona o Partizanskoj spomenici 1941. od 5. maja 1946.[2]
  2. ^ 44% od ukupnog broja dodeljenih Partizanskih spomenica 1941. do 1963.
  3. ^ Predsedništvo AVNOJ-a je 10. avgusta 1945. preraslo u Predsedništvo Privremene narodne skupštine, a 31. januara 1946. u Prezidijum Narodne skupštine FNRJ
  4. ^ Ovu odredbu usvojio je naknadno Prezidijum Narodne skupštine FNRJ 4. decembra 1946.[13]
  5. ^ U periodu od 1944. do 1963, dok je trajala dodela Partizanskih spomenica 1941. funkciju ministra narodne odbrane obavljali su maršal Josip Broz Tito, do 1953. i general Ivan Gošnjak, od 1953.
  6. ^ 66% od ukupnog broja dodeljenih Partizanskih spomenica 1941.
  7. ^ U Bosni i Hercegovini šest spomenica; u Crnoj Gori, Hrvatskoj i Srbiji četiri i Sloveniji jedna.[18]
  8. ^ Članovi porodice nosioca Spomenice, u smislu ovog zakona, bili su — bračni drug, deca i roditelji.[23]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v Grbec 2010, str. 40.
  2. ^ a b v g d đ e S. list 43/46 1946, str. 494.
  3. ^ a b v g Vojna enciklopedija 6 1973, str. 561.
  4. ^ Kovačević 1984, str. 131.
  5. ^ a b Grbec 2010, str. 25.
  6. ^ a b v g d đ e Tito 23 1982, str. 133.
  7. ^ Prister 1984, str. 132–133.
  8. ^ a b v g Prister 1984, str. 133.
  9. ^ a b S. list 40/45 1945, str. 345.
  10. ^ a b Vujčić 2007, str. 8.
  11. ^ Grbec 2010, str. 30.
  12. ^ a b v g S. list 62/46 1946, str. 744.
  13. ^ a b S. list 99/46 1946, str. 1273.
  14. ^ Grbec 2010, str. 35.
  15. ^ a b Grbec 2010, str. 36.
  16. ^ Grbec 2010, str. 37.
  17. ^ a b v Grbec 2010, str. 38.
  18. ^ a b Grbec 2010, str. 39.
  19. ^ S. list 55/55 1955, str. 821—824.
  20. ^ a b S. list 15/56 1956, str. 233—234.
  21. ^ a b S. list 44/57 1957, str. 751.
  22. ^ a b S. list 50/57 1957, str. 841—842.
  23. ^ a b v S. list 67/72 1972, str. 1287—1290.
  24. ^ S. list 40/73 1973, str. 1236—1237.
  25. ^ S. list 33/76 1976, str. 851—853.
  26. ^ S. list 32/81 1981, str. 877.
  27. ^ S. list 68/81 1981, str. 1736—1739.
  28. ^ S. list 53/82 1982, str. 1349—1353.
  29. ^ S. list 25/85 1985, str. 787—788.
  30. ^ S. list 75/85 1985, str. 2241—2242.
  31. ^ S. list 44/89 1989, str. 1152.
  32. ^ S. list 20/90 1990, str. 823.
  33. ^ S. list 42/90 1990, str. 1262—1263.
  34. ^ a b v g d Obradović 2015, str. 30.
  35. ^ Kovačević 1984, str. 132.
  36. ^ a b Prister 1984, str. 134.
  37. ^ „Aleja nosilaca spomenice 1941. godine u Kraljevu”. zzskv.rs. 27. 4. 2017. 
  38. ^ „Pretraga ulica — Prvoboraca”. www.planplus.rs. n.d. 
  39. ^ „O spomenici na Trgu partizana, umetniku Marinku i Nađi”. uzicanstveno.rs. 21. 12. 2017. 
  40. ^ „Proslava Dana borca u Titovom Užicu, 4. 7. 1961.”. foto.mij.rs. n.d. 
  41. ^ a b v Leksikon NOR 2 1980, str. 1053.
  42. ^ a b v g Vojna enciklopedija 9 1975, str. 19.
  43. ^ Leksikon NOR 2 1980, str. 1052.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Službeni list[uredi | uredi izvor]

Stručna literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Partizanska spomenica 1941. na Vikimedijinoj ostavi.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Партизанска_споменица_1941.&oldid=27712770”