Stara Grčka

Ukoliko ste tražili period u istoriji Antičke Grčke, pogledajte članak Klasična Grčka.

Partenon, hram boginje Atine. Danas se smatra jednom od ikona Antičke Grčke.

Antička Grčka (često nazivana i kao stara ili drevna Grčka) je termin koji se u širokom kontekstu upotrebljava da bi opisao civilizaciju koja se razvila nad plemenima koji su govorili grčkim jezikom tokom starog veka. Specifičnije, termin antička Grčka se odnosi na civilizaciju koja je počela da se uzdiže tokom 8. veka p. n. e. i periodom koji je usledio nakon propasti Mikenske civilizacije, i koja se razvila na području kontinentalne Grčke, Male Azije, Mediterana i obalama Crnog mora sve do 146. p. n. e. kada je Grčka osvojena od strane Rimske republike. Civilizacija starih Grka se razvila širom područja istočnog Mediterana i danas se smatra uglavnom kao najvažnija civilizacija starog veka. Istorija antičke Grčke, hronološki se deli na četiri glavna dela. Prvi je arhajska era koja je trajala otprilike od sredine 8. veka p. n. e. sve do 5. veka p. n. e. Drugi je klasična era, koja je trajala od početka 5. veka p. n. e. i kao tradicionalni datum završavanja tog perioda se smatra smrt Aleksandra Velikog, 323. p. n. e. Treći je helenistička era koja je trajala od smrti Aleksandra Makedonskog do osvajanja Grčke od strane Rima 146. p. n. e. I četvrti period je onaj koji se uglavnom upotrebljava između rimskog osvajanja Grčke i propasti Rimskog carstva.

Nakon propasti Mikenske civilizacije u 12. i 11. veku p. n. e. u Grčkoj je usledio period poznat kao Mračni vek. Taj naziv je korišćen iz razloga zašto istorijski i arheološki podaci o tom periodu su veoma oskudni. Tokom početka Mračnog veka na prostoru kontinentalne Grčke usledila je velika migracija helenskih plemena. Glavna četiri helenska plemena iz tog doba su bila Dorci, Eolci, Jonci i Ahajci. Posle propasti mikenskih centara usledila je velika seoba grčkog plemena Doraca na jugu Grčke što je izazvalo velike pometnje u stanovništvu Grčke. Tokom 10. i 9. veka p. n. e. usledila je prva velika kolonizacija Helena. Tada su helenska plemena Eolaca, Jonjana i Doraca naselila zapadne obale Male Azije. Krajem Mračnog veka, tokom 8. veka p. n. e. usledilo je formiranje institucije grada-države na helenskim prostorima što će obeležiti potonji tok helenske istorije. Krajem 8. i tokom 7. veka p. n. e. usledila je druga helenska kolonizacija. U to doba Heleni su kolonizovali područja širom Mediterana i pogotovu južnu Italiju i Siciliju, koja će ostati poznata kao Velika Grčka. Nakon neuspešnog pokušaja Persije da pokori Grčku, početkom 5. veka p. n. e. helenska civilizacija će doživeti svoj vrhunac sredinom 5. veka p. n. e. To će se naročito izjasniti u Atini, koja će postati kulturni centar helenskog sveta. Narastajuće suparništvo izmeću Atine i Sparte dovešće do Peloponeskog rata koji će podeliti i oslabiti helenski svet. Tokom 4. veka p. n. e. grčki gradovi-države pašće pod uticaj Makedonije koja će pokoriti Persijsko carstvo. Osvajanje Persijskog carstva omogućiće proširivanje helenske kulture do Indije. Nakon makedonskog osvajanja Persije, na prostoru Bliskog istoka i severne Afrike procvetaće helenistička kultura koja će biti dominantna sledećih vekova. Nakon rimskog osvajanja Grčke doći će do uskog povezivanja grčke i rimske kulture koja će ostati poznata kao grčko-rimska.

Danas antička Grčka se smatra kolevkom Zapadne civilizacije i civilizacijom sa prema većini procena najznačajnijim doprinosom u istoriji čovečanstva. Grčka civilizacija je dala odsudan doprinos modernom svetu u gotovo svim aspektima života. Stari Grci se smatraju zaslužnim za otkrića u poljima filozofije, literature, matematike, fizike, biologije, astronomije, arhitekture, istorije kao i za ispostavljanje osnovnih normi modernog društva. Dodatno stari Grci su bili zaslužni za ispostavljanje demokratije i slobode govora. Uticaj helenske civilizacije je imao naročit uticaj u doba renesanse i prosvetiteljstva. U moderno doba uticaj helenske civilizacije se izražava naročito kroz kulturnu struju neoklasicizma tokom 18. i 19. veka, a nauke koje se bave izučavanjem antičke Grčke se zovu klasične nauke.

Istorija

Grčko poreklo

Veruje se da su se Grci, krećući se prema jugu, doselili na grčko poluostrvo u nekoliko talasa pred kraj 3000. godina p. n. e, od kojih je poslednji bio Dorska najezda. Razdoblje od 1600. p. n. e. do oko 1100. p. n. e. je doba mikenske Grčke, a poznato je po vladavini kralja Agamemnona i ratovima protiv Troje kao što je prikazano u Homerovim epovima. Razdoblje od 1100. godine do 8. veka p. n. e. naziva se „mračnim dobom” jer iz tog razdoblja nema nikakvih zapisa, a arheološki dokazi su oskudni. Istorija antičke Grčke se završava vladavinom Aleksandra Velikog koji je umro 323. p. n. e. Sledeći događaji čine doba helenističke Grčke.

U pregledavanju izvora iz istorije antičke Grčke potrebna je velika opreznost. Grčki istoričari i politički pisci čija su dela preživela, a među kojima su posebno ugledni Herodot, Tukidid, Ksenofon, Demosten, Platon i Aristotel bili su uglavnom Atinjani ili njeni simpatizeri, a svi su bili politički konzervativci. Stoga znamo daleko više o istoriji i politici Atine od bilo kojeg drugog grada i njegove istorije. Štaviše, ovi su se pisci usredsredili gotovo samo na celokupnu političku vojnu i diplomatsku istoriju, a zanemarili su ekonomsku i socijalnu. Sva se istorija antičke Grčke mora boriti s tim pristrasnostima u svojim izvorima.

Uspon Grčke

Akropolj, u ruševinama, još je uvek u centru moderne Atine. Ona je bila najveće arhitektonsko delo 5. veka u Grčkoj.

Grčka je u 8. veku p. n. e. počela izlaziti iz mračnog doba koje je sledilo nakon propasti Mikenske civilizacije. Pismenost se izgubila i mikensko pismo je zaboravljeno, pa su Grci prilagodili feničansko pismo grčkome i od oko 8. veka počinju se pojavljivati pisani zapisi. Grčka je bila podeljena na mnogo malih zajednica, polisa.

Dok se Grčka ekonomski oporavljala, njeno se stanovništvo povećalo više nego što je bilo obradive zemlje. Zbog toga su Grci oko 750. p. n. e. započeli širenje koje je potrajalo 250 godina, naseljavajući kolonije u svim pravcima. Na istoku su prvo kolonizovali egejsku obalu Malu Aziju, a onda Kipar i obale Trakije, Mramorno more i obale Crnog mora. Na zapadu su naseljene obale Albanije, Dalmacije, Sicilije i južne Italije, a onda i južna obala Francuske, Korzika pa čak i severoistočna Španija. Grčke kolonije su osnovane i u Libiji. Današnji gradovi Sirakuza, Napulj, Marselj i Istanbul u svom početak su bili grčke kolonije Surakuza, Neapolis, Masilija i Vizantion.

Do 6. vek p. n. e. Helada (kako Grci zovu svoju zemlju) je postala kulturno i jezičko područje mnogo veće od geografskog područja Grčke. Grčki gradovi nisu politički nadzirali kolonije koje su osnivali, ali su često ostajali povezani s njima u religiji i trgovini.

Socijalni i politički sukobi

Grčki su gradovi u početku bili monarhije, iako su mnogi gradovi bili jako mali pa naziv „kralj” za njihove vladare lako može zavarati zbog današnjeg značenja te reči. U unutrašnjosti zemlje, uvek blizu obradivih površina, mali sloj zemljoposednika je imao moć. Oni su oblikovali ratničku aristokratiju boreći se često u malim međugradskim ratovima oko zemlje. Međutim uspon trgovačkog sloja (koji se pojavio uvođenjem kovanog novca oko 680. p. n. e.) započinje klasni sukob u većim gradovima. Od 650. p. n. e. pa nadalje, aristokratije su zbačene i zamenjene narodnim vođama nazvanim tiranima (τγρρανοι), reč koja nije imala današnje značenje za okrutne diktatore.

Do 6. veka pojavilo se nekoliko dominantnih gradova u grčkim poslovima. To su bili gradovi Atina, Sparta, Korint i Teba. Svaki od njih je stavio okolna seoska područja i manje gradove pod svoju upravu, a Atina i Korint su pak postali glavna pomorska i trgovačka sila.

U Sparti se aristokratija održala na vlasti, a Likurgov ustav (oko 885. p. n. e.) koji je dodatno učvrstio njenu snagu, dao je Sparti trajni militaristički režim pod dualnom monarhijom. Sparta je dominirala nad ostalim gradovima na Peloponezu, pa je stvorila savez s Korintom i Tebom.

Suprotno u Atini je monarhija zabranjena 683. p. n. e., a Solonove reforme uvele su polu ustavni sastav aristokratske vladavine. Aristokrate je zamenila tiranija Pizistrata i njegovih sinova, koji su grad učinili velikom pomorskom i trgovačkom silom. Kad su Pizistrati zbačeni, Klisten je utemeljio Prvu svetsku demokratiju (500. p. n. e.) čiju vlast je imalo veće svih muških građana. Ovo nije bila prava demokratija kakvu poznajemo iz kasnijeg doba Perikla, Delskog saveza i Atinskog Pomorskog saveza, ali je definitivno bila klica ideje koja će se kasnije razviti u čitav sistem.

Tiranija u Antičkoj Grčkoj

Lakonija (Lakademonija), drvorez iz Nirnberške hronike, oko 1493. godine

Reč tiranin označava ljude koji su nelegitimnim putem došli na vlast, dok tiranija je vladavina uz pomoć sile.

U periodu od 7-5. veka p. n. e. dolazi do sve većih socijalnih i političkih sukoba u grčkim polisima. Tada se uzdižu tiranin i tiranija kao novi poredak, koji će srušiti stari i zaustaviti dalje zaoštravanje sukoba. Prvi tirani su bili ljudi koji su nasilno uzimali vlast u grčkim, ali i negrčkim gradovima. Tiranija je, kao novi poredak, u početku imala dosta uspeha, jer su tirani vladali silom i ljudima su delovali kao stabilne vođe. Ubrzo se uvidelo da tiranija rešava sukobe samo trenutno, da se ti sukobi obnavljaju u još gorem obliku nego ranije. Tirani su, kada bi došli na vlast, uništavali dotadašnji pravni poredak. U takvoj situaciji bilo je očigledno, da ukoliko ne poštuju zakone, a ne mogu da donesu nove, onda ih zakon ne može štititi i da stoga mogu biti ubijeni u bilo kom trenutku. Onaj ko je želeo da bude tiranin, morao je znati da ga svako može u svakom trenutku ubiti, kad mu se pruži prilika. S obzirom da tiranija nije donosila nikakve promene na bolje, ljudi su počeli da pružaju otpor.

Otpor tiraniji su pružali tako što su organizovali zavere i ratove. Zavere su uglavnom organizovali oni koji su bliski tiranima, njihovi prijatelji, dok su ratove organizovali ljudi koji su proterani i uspeli da okupe vojsku i napadnu tiranina. Otpori su uglavnom bili uspešni i završavali su se ubistvom tiranina. Tiranin se mogao odupreti otporu jedino ako bi na vreme pobegao pred neprijateljem.

Neki polisi su pokušavali da spreče tiraniju tako što su uvodili nove organe vlasti koji bi kontrolisali zloupotrebu vlasti. Tako je u Sparti stvoren Eforat, dok se u Atini sličan organ vlasti nazivao Areopag. Uloge tih institucija su kasnije drugačije shvatane, tj. da su one tu da bi se borile protiv tiranije, a ne da ograničavaju vlast. Iako su postojale takve institucije, kao mere predostrožnosti tiraniji, ipak je došlo do uspostavljanja Pizistratove tiranije u Atini. Sem što je Pizistartova tiranija bila najpoznatija tiranija u starom veku, značajna je i zbog toga što posle ove tiranije je počela da se razvija demokratija u Atini. Ipak važniji je otpor koji su dva čoveka, Harmodije i Aristogiton, pružili tiraniji.

Nakon Pizistratove smrti, vladala su njegova tri sina Hipija, Hiparh i Tetal. Jedan od sinova, Hiparh se zaljubio u Harmodijevu sestru. Harmodije kao običan čovek, čuvar porodice i metaforično, čuvar zakona i dotadašnjeg poretka, morao je da se suprotstavi tiraninu, koji je nasilno pokušao da pridobije ljubav. On je skovavši zaveru sa svojim drugom Aristogitonom, ubio Hiparha. Harmodije i Aristogiton ubijen odmah nakon zavere koju su skovali. Harmodije i Aristogiton, Hiparhovim ubistvom nisu uspeli da sruše tiraniju, borba protiv tiranije je i posle njih nastavljena. Tiranija je, posle niza borbi, konačno srušena od strane Atinjana, koji su pobegli iz Atine i skupili vojsku. Iako su ranije ljudi pružali otpor tiraniji poput Harmodija i Aristogitona, njihov otpor je značajan, jer su Harmodije i Aristogiton smatrani utemeljiteljem novog demokratskog i slobodarskog poretka.

Nakon završetka ove tiranije počinju Klistenove reforme, čime demokratija počinje slobodno da se razvija. Tako da se smatra da su Harmodije i Aristogiton otvorili put slobodnom razvijanju demokratije. Kao i svaka legenda i ova ima niz varijacija, ali u svakoj od njih, najznačajnija jeste upravo ova karakteristika, da su Harmodije i Aristogiton, otvorili put ka razvoju demokratije. Oni su nakon toga postali heroji. U njihovu čast podizani su spomenici, imena Harmodije i Aristogiton nisu smela da se daju robovima, da se ne bi ukaljao njhov ugled, pevane su pesme o njima. Ljudi su ih obožavali i oni su postali pokretačka snaga Atinskog društva. Slava koji su dostigli tiranoubice nikada neće biti premašena.

Otpor tiraniji je i dalje postojao, u kasnijem periodu, međutim, on više nije pružan u svrhu da se sačuva nekadašnji poredak, već da omogući nastajanje novog poretka.

Grčko-persijski ratovi

Glavni članak: Grčko-persijski ratovi

Temistokle

U Joniji (današnja egejska obala Turske) grčki gradovi, koji su uključivali velika središta poput Mileta i Halikarnasa, nisu mogli održati svoju nezavisnost i došli su pod vlast Persijskog carstva sredinom 6. veka. Grci su 499. p. n. e. podigli Jonski ustanak, pa su im Atina i Eretrija pristigle u pomoć sa po 20 (Atina) i 5 (Eretrija) trijera pomoći, koje će u kasnijem pohodu na kopnenu Grčku Persija iskoristiti kao izgovor za napad.

Persijski Veliki vladar, Darije I, ugušio je 490. p. n. e. pobunu jonskih gradova, poslavši flotu da kazni Grke. Persijanci su se iskrcali na Atici, ali ih je grčka vojska pod vodstvom atinskog vojskovođe Miltijada porazila u Maratonskoj bici. Jedan od junaka te bitke bio je grčki vojnik Filipit koji je po pobjedi Grka otrčao 43 km da bi javio sunarodnicima da su savladali suparničku vojsku, brojčano nadmoćniju. Po tom događaju danas se trči maraton. Posmrtni grob atinskih poginulih boraca još se uvek može videti na Maratonskom polju.

Deset godina kasnije Darijev naslednik Kserks I poslao je kopnom znatno veću silu. Spartanski kralj Leonida zaustavio ga je kod Termopila. Leonida je poražen, a Kserks je nastavio napredovanje prema Atici gdje je osvojio i spalio Atinu. Atinjani su prethodno napustili grad sklonivši se na ostrvo Salaminu i pod vodstvom Temistokla su porazili persijsku mornaricu u bici kod Salamine. Godinu dana kasnije Grci su pod vođstvom Spartanca Pausanija porazili persijsku vojsku kod Plateje, zahvaljujući veštoj taktici Pausanije da pošalje ostatak flote koji je Grčka imala na ostrvu Delosu, na Jonsku obalu, da podbuni Jonske Grke, kako bi naterao persijskog vojskovođu Mardonija, da deo trupa odmah pošalje kući da to spreče, a sa ostatkom da što brže pobedi Grke. Međutim, nije uspeo ni u jednom od ova dva nauma.

Atenska se mornarica tada okrenula goneći Persijance sa Egejskog mora i 478. p. n. e. Atinjani su zauzeli Vizantion. Dok su napredovali stvorili su Delski savez u kojem su bile sve ostrvske i neke kontinentalne države. Savez je nazvan po svetom ostrvu Delu na kojem se čuvala zajednička riznica. Spartanci, iako su odigrali važnu ulogu u ratu, povukli su se nakon toga u izolaciju dopuštajući Atinjanima da uspostave pomorsku i trgovačku silu kojoj nije bilo ravne.

Grčko-persijski ratovi doveli su do velikih razaranja, ljudskih žrtava, jačanja Atine… Na kraju svega došlo je do suparništva Sparte i Atine jer su Atinjani bili glavni u državi i sebi su davali najviše. To je jedan od uzroka Peloponeskog rata.

Prevlast Atine

Grčko-persijski ratovi su najavili vek atinske prevlasti u grčkim poslovima. Atina je bila neizazvan gospodar mora i takođe vodeća trgovačka sila, iako je Korint ostao njen ozbiljni protivnik. Vodeći državnik tog perioda bio je Perikle koji je iskoristio porez koji su plaćali članovi Delskog saveza za izgradnju Partenona i ostalih velikih spomenika klasične Atine. Do sredine 5. veka Savez je preimenovan u Atinski pomorski savez, simbolizujući Periklov prenos zajedničke riznice s Dela u Atinu 454. p. n. e..

Bogatstvo Atine je privlačilo mnoge talentovane ljude iz svih delova Grčke, te je stvorilo bogati besposleni sloj koji su postali zaštitnici umetnosti. Atinska država je podupirala i nauku i umetnost, a naročito arhitekturu. Atina je postala centar grčke književnosti, filozofije (vidi grčku filozofiju) i umjetnosti (vidi grčko pozorište). Neka od najvećih imena zapadnoevropske kulturne i intelektualne istorije živela su u Atini tokom toga perioda: dramatičari Eshil, Aristofan, Euripid i Sofokle, filozofi Aristotel, Platon i Sokrat, istoričari Herodot, Tukidid i Ksenofon, pesnici Simonid i kipar Fidija. Grad je postao, po Periklovim rečima, „škola Helade”.

Ostale grčke države u početku su prihvatile Atinsko vođstvo u nastavku rata protiv Persijanaca, ali nakon pada konzervativnog političara Kimona 461. p. n. e., Atina je postala sve izraženije imperijalistička sila. Nakon grčke pobede u bici kod Eurimedonta 466. p. n. e., Persijanci više nisu bili pretnja, pa su neke države, poput Naksosa, pokušale istupiti iz saveza, ili su bili prisiljeni da se pokore. Nove atinske vođe, Perikle i Efijalt, pustili su da se odnosi između Atine i Sparte pogoršaju, pa je 458. p. n. e. izbio rat. Nakon nekoliko godina beskrajnog rata potpisan je 30-godišnji mir između Delskog i Peloponeskog saveza (Sparta i njeni saveznici). To se podudarilo sa pomorskom bitkom kod Salamine na Kipru, zadnjom bitkom između Grka i Persijanaca, a nakon koje je zaključen Kalijin mir (447. p. n. e.) između Grka i Persijanaca.

Peloponeski rat

Glavni članak: Peloponeski rat

Alkibijad

431. p. n. e. ponovo je izbio rat između Atine i Sparte i njenih saveznika. Povod ratu bio je spor oko Epidamna (Današnji Drač) koji je bio kolonija Korkire (danas ostrvo Krf) a Korkira kolonija Korinta, u kojem je Atina posredovala. Pravi uzrok bilo je rastuće nezadovoljstvo Sparte i njenih saveznika zbog atinske prevlasti u grčkim poslovima. Rat je trajao 27 godina, delom zbog Atine koja je kao pomorska sila imala prevlast na moru i Sparte koja je kao najjača kopnena sila pobeđivala na kopnu.

Spartanska početna strategija bila je invazija Atike, ali su se Atinjani sklonili iza svojih čvrstih zidina. Spartanci su ovo činili s namerom da isprovociraju Atinjane da izađu van svojih Dugih bedema videvši kako im neprijatelj pustoši useve. Nažalost po Spartance, Atinjani čak ni pred ovim nisu popustili. Tokom opsade u gradu je izbila kuga koja je prouzrokovala velike gubitke, a od koje je stradao i sam Perikle. U isto vreme atinska mornarica je iskrcala vojsku na Peloponez, te je pobedila u bitkama kod Naupakta (429. p. n. e.) i Pila (425. p. n. e.). Takav način ratovanja nijednoj strani nije uspeo doneti odlučujuću pobedu, pa je nakon nekoliko godina beskonačnog ratovanja umereni atinski vođa Nikija zaključio Nikijin mir (421. p. n. e.).

Neprijateljstvo između Sparte i atinskog saveznika Arga je ipak dovelo do nastavka borbe 418. p. n. e.. Sparta je porazila združene vojske Atine i njenih saveznika kod Mantineje (418. p. n. e.). Nastavak borbe donelo je radikalnu stranku, koju je vodio Alkibijad, ponovo na vlasti u Atini. 415. p. n. e. Alkibijad je uverio Atinsko veće da pokrene glavni pohod protiv Sirakuze, peloponeskog saveznika na Siciliji. Pohod je bio potpuni promašaj i ekspedicijska sila je izgubljena. Nikija je zarobljen, a Alkibijad je otišao u prognanstvo. To je bila prekretnica u ratovanju.

Sparta je tada sagradila mornaricu da izazove atensku pomorsku silu, te je pronašla odličnog vojskovođu Lisandra koji je iskoristio prvi strateški potez zauzevši Helespont, izvor atinskog uvoznog žita. Pod pretnjom gladi, Atinjani su poslali svoju zadnju mornaricu da se suoči s Lisandrom koji ih je odlučno porazio kod Egospotama (405. p. n. e.). Gubitak vlastite mornarice zapretila je Atini propašću. Zato je 404. p. n. e. Atina zatražila mir, a Sparta je to uslovljavala očekivano teškom pogodbom: Atina je izgubila vlastite zidine, mornaricu i sve prekomorske posede. Uz spartansku pomoć antidemokratska stranka je zavladala u Atini.

Prevlast Sparte i Tebe

Kraj Peloponeskog rata učinio je Spartu gospodarom cele Grčke, ali uski vidokrug spartanskih elitnih ratnika nije se prilagodio toj ulozi. Tokom nekoliko godina demokratska stranka je povratila vlast u Atini i ostalim gradovima. Spartanske vođe su 395. p. n. e. oduzele službu Lisandru, pa je Sparta izgubila pomorsku nadmoć. Sparta je 387. p. n. e. zaprepastila grčko javno mnjenje zaključivši sporazum s Persijom kojim su Persijanci okružili grčke gradove u Joniji i na Kipru, tako poništavajući sto godina grčkih pobeda nad Persijom. Sparta je tada pokušala oslabiti moć njene bivše saveznice Tebe, što je dovelo do rata u kojem je Teba sklopila savezništvo sa starim neprijateljem, Atinom. Tebanske vojskovođe Epaminonda i Pelopida izvojevali su odlučujuću pobedu u bici kod Leuktre (371. p. n. e.).

Posledica te pobede bio je kraj spartanske i uspostavljanje tebanske nadmoći. Takođe je i Atina obnovila velik deo svoje prethodne moći. Prevlast Tebe bila je kratkog veka. Epaminondinom smrti kod Mantineje (362. p. n. e.) grad je izgubio svog najvećeg vođu, a njegovi naslednici učinili su veliku grešku započevši neuspešni desetogodišnji rat s Fokidom. Tebanci 346. p. n. e. su pozvali Filipa II Makedonskog da im pomogne protiv Fokiđana, te su tako po prvi put uvukli Makedonce u grčke poslove.

Uspon Makedonaca

Filip II Makedonski

Kraljevstvo Makedonaca stvoreno je u 7. veku p. n. e. Neki Grci su smatrali Makedonce varvarima, ali bez obzira na njihovo etničko poreklo, oni su od 5. veka p. n. e. govorili grčkim jezikom i bili deo grčke kulture. Makedonci su imali neznatnu ulogu u grčkoj politici pre početka 4. veka p. n. e., te je Filip drugi, preduzimljiv čovek koji se školovao u Tebi, hteo imati veću ulogu. Naročito je hteo biti prihvaćen za novog grčkog vođu u vraćanju slobode grčkim gradovima u Aziji koji su bili pod persijskom vlašću. Zauzevši grčke gradove Amfipol, Metonu i Potideju, stekao je upravu nad makedonskim rudnicima zlata i srebra. To mu je dalo izvore da ostvari svoje namere.

Filip je uspostavio makedonsku prevlast nad Tesalijom (352. p. n. e.) i Trakijom, a do 348. p. n. e. je nadzirao sve severnije od Termopila. Koristio je svoje veliko bogatstvo da potkupi grčke političare i stvori „makedonsku stranku” u svakom grčkom gradu. Njegova intervencija u ratu između Tebe i Fokide donela mu je prepoznatljivost grčkog vođe i dalo mu je mogućnost da postane vodeća sila u grčkim poslovima. Ali bez obzira što je njegovo iskreno divljenje bilo prema Atini, atinski je vođa Demosten u svojim slavnim govorima (filipikama) podsticao Grčke gradove da se odupru njegovoj moći.

Teba, Atina, Sparta i ostale grčke države stvorile su 339. p. n. e. savezništvo, da se odupru Filipu i da ga izbace iz grčkih gradova koje je zauzeo na severu. Međutim Filip je napao prvi, napredujući po Grčkoj gde je 338. p. n. e. kod Heroneje porazio združene grčke gradove. Taj događaj tradicionalno označava kraj ere grčkih gradova-država kao nezavisnih političkih jedinica, iako su Atina i ostali gradovi preživeli kao samostalne države sve do rimskih vremena.

Filip je pokušao pobediti Atinu dodvoravanjem i darovima, ali nije uspeo. Organizovao je gradove u Korintski savez i proglasio da će voditi napad na Persiju kako bi oslobodio grčke gradove i osvetio persijske invazije u prethodnom veku. Pre nego što je to mogao učiniti ubijen je 336. p. n. e..

Osvajanja Aleksandra Velikog

Glavni članak: Ratovi Aleksandra Velikog

Filipa je nasledio 20-godišnji sin Aleksandar koji je odmah nastavio sprovoditi očeve planove. Otputovao je u Korint gde su ga okupljeni grčki gradovi priznali za vođu Grka. Nakon toga krenuo je na sever da skupi vojsku. Vojska kojom je napao Persijsko carstvo je uglavnom bila sastavljena od Makedonaca, ali su se takođe prijavili i mnogi zanesenjaci iz grčkih gradova. Dok je Aleksandar ratovao u Trakiji, čuo je da su se grčki gradovi pobunili. Pojurio je ponovo na jug, osvojio i razorio Tebu do temelja kao upozorenje svim grčkim gradovima ako bi se pokušali odupreti njegovoj snazi.

334. p. n. e. Aleksandar je krenuo u Aziju gde je porazio Persijance na reci Granik. Time je stekao kontrolu nad jonskom obalom, te je napravio pobedničku povorku kroz oslobođene grčke gradove. Nakon što je dogovorio poslove u Anadoliji nastavio je napredovanje južno kroz Kilikiju do Sirije gde je porazio Darija III kod Isa (333. p. n. e.). Onda je nastavio kroz Fenikiju do Egipta kojeg je osvojio bez ikakvog otpora. Egipćani su ga dočekali kao osloboditelja od persijskog ugnjetavanja.

Darije je sada bio spreman da sklopi mir, gde bi se Aleksandar pobednički vratio kući, ali Aleksandar je odlučio da osvoji Persiju i postavi sebe za vladara čitavog sveta. Napredovao je severoistočno kroz Siriju i Mesopotamiju, te je opet porazio Darija kod Gaugamele (331. p. n. e.). Darije je krenuo u beg, ali su ga ubili vlastiti vojnici. Aleksandar se proglasio gospodarem Persijskog carstva, zauzevši Suzu i Persepolj bez otpora.

U međuvremenu grčki gradovi su pokušavali obnoviti napore da se oslobode makedonske moći. Kod Megalopola 331. p. n. e., Aleksandrov regent Antipater porazio je Spartance koji su odbili da se pridruže Korintskom savezu i priznaju makedonsku prevlast.

Aleksandar se žurio napredujući kroz današnji Avganistan i Pakistan do doline reke Ind i 326. p. n. e. je došao do Pendžaba. Mogao je lako napredovati sve do Ganga i Bengala ali je njegova vojska odbila da ide dalje, jer je bila uverena da su došli na kraj sveta. Aleksandar se nerado vratio nazad. Umro je od groznice u Vavilonu 323. p. n. e..

Aleksandrovo Carstvo se raspalo ubrzo nakon njegove smrti, ali njegova osvajanja zauvek su promenila grčki svet. Hiljade Grka je putovalo s njim ili za njim da se naseli u novim grčkim gradovima koje je osnovao dok je napredovao. Najvažniji grad bila je Aleksandrija u Egiptu. Kraljevstva u kojima se govorilo grčkim jezikom osnovana su u Egiptu, Siriji, Iranu i Baktriji. Započelo je helenističko doba.

Religija starih Grka

Iako je obožavanje boga neba Zevsa počelo već u 3. milenijumu pre n. e, grčka religija u užem smislu reči javila se oko 750. p. n. e. i trajala oko hiljadu godina, šireći uticaj po mediteranskom svetu, a i dalje. Grci su imali mnogo bogova koji su upravljali raznim prirodnim ili društvenim silama (npr. Posejdon morem, Demetra žetvom, Hera brakom). Na raznim mestima poštovana su razna božanstva, ali su Homerovi epovi doprineli da se stvori jedinstvena religija, u kojoj su za glavne bogove verovalo da žive na planini Olimp pod vlašću Zevsa. Grci su poštovali i razne bogove iz prirode: Pana, Nimfe, Najade, Erinije, Nereide i satire, pored Furija i Suđaja. Klanjali se i herojima iz prošlosti, kao što su Herakle i Asklepije. Od velike važnosti je bilo žrtvovanje životinja, obično u hramu na oltaru boga. Druge kultne aktivnosti obuhvatale su molitve, žrtve livenice, povorke, atletska takmičenja i proricanja, posebno kroz proročišta i ptice. Od velikih religijskih festivala izdvajaju se Dionizijske igre u Atini, svetkovina Zevsa na zapadnom Peloponezu koja je obuhvatala i olimpijske igre.

Smrt je smatrana dostojna prezira. Mrtvi su živeli u Hadovom kraljevstvu, a samo su heroji uživali u Eliziju. Veliki grešnici trpeli su muke u Tartaru. Mistične religije su se pojavile da zadovolje potrebu za ličnim vođstvom, spasenjem i besmrtnošću. Grčka religija se izgubila kada je na scenu stupilo hrišćanstvo, pogotovo kada je 363. n. e. umro njen veliki zagovornik Julijan.

Starogrčka mitologija

Grčka mitologija predstavlja usmena i pismena predanja starih Grka o njihovim bogovima i herojima i prirodi i istoriji. Za grčke mitove i legende danas se prvenstveno zna iz grčke književnosti, uključujući i takva klasična dela kao što su Homerova Ilijada i Odiseja, Hesiodovi „Poslovi i dani” i „Teogonija”, Ovidijeve „Metarmofoze” i drame Eshila, Sofokla i Euripida. Mitovi se bave stvaranjem bogova i sveta, borbom za prevlast među bogovima i pobedu Zevsa, ljubavne veze i svađe među bogovima i posledice njihovih pustolovina i moći koje se osećaju u svetu smrtnika, uključujući njihovu povezanost sa prirodnim pojavama kao što su grmljavina ili godišnja doba i njihovu vezu sa kultnim mestima i ritualima. U najveće grčke mitove i legende spadaju priče o Trojanskom ratu, lutanjima Odiseja, Jasonovoj potrazi za zlatnim runom, Herakleovim podvizima, Tezejevim avanturama i Edipovoj tragediji.

Starogrčka muzika

Samo 40 fragmenata starogrčke muzike je obnovljeno, zato što se verovalo da potiče od paganskih obreda, te je rimokatolička crkva verovala da svi oni moraju biti uništeni. Papa Aleksandar I je 110. godine n.e. naredio uništenje svih ostataka muzike Antičke grčke paljenjem na glavnom trgu u Rimu.

Proročišta

Proricanje je praksa pronalaženja skrivenih značenja događaja i predskazivanja u budućnosti. Proricanje se sreće u svim društvima, antičkim i modernim, mada im se metode razlikuju. U antičkoj Grčkoj i Rimu postojala su mnoga proročišta. Najslavnije je bilo Apolonovo proročište u Delfima, gde je medijum preko 50 godina bila žena zvana Pitija. Nakon kupanja u Kastilijanom izvoru, ona je silazila u podzemnu prostoriju, sedala na sveti tronožac, i onda žvakala lišće lovora, koji je bio posvećen Apolonu. Ostala proročišta, uključujući ona u Klarosu (Apolonovo), Olimpiji (Zevsovo) i Epidaurusu (Asklepijevo) konsultovana su najrazličitije načine; na primer, najstarije od svih proročišta, Zevsovo u Dodoni, govorilo je šaputanjem lista svetog hrasta. U nekim hramovima molilac bi spavao u svetom gaju i dobijao odgovor u snu.

Olimpijske igre

Stari Grci su imali mnogo svetkovina, od kojih su najznačajnije bile olimpijske igre. To su bila sportska takmičenja u čast boga Zevsa kojem su podigli i veliki spomenik u njegovu čast visok 13 m. U antičkom periodu proglašena je jednim od Sedam svjetskih čuda antike. Olimpijske igre su se održavale svake četvrte godine u gradu Olimpiji na Peloponezu, po kome su i dobile naziv. Prve zabeležene olimpijske igre održavane su 776. godine pre nove ere i od tada su Grci počeli da računaju vreme po njima. Takmičilo se u trčanju, skoku u dalj, bacanju koplja i diska, rvanju, boksu, trkama dvokolicama. Pobednik bi dobijao večnu slavu i venac od maslinovih grančica. Na olimpijskim igrama su mogli da učestvuju samo Grci. Tokom njihovog održavanja svi ratovi i sukobi su prestajali.

Nauke

Grci su unapredili mnoge nauke, a najviše istoriju, filozofiju, geografiju, medicinu, matematiku i astronomiju. Otac istorije bio je Grk Herodot koji je napisao delo „Istorija”. U njemu je opisao istoriju naroda Starog istoka i grčko-persijske ratove. Drugi veliki grčki istoričar bio je Tukidid, koji je napisao „Istoriju Peloponeskog rata”.

Posmatranje i izučavanje nebeskih tela bilo je veoma važno kod Starih Grka. oni su prvi primetili da se nebeska tela kreću oko jednog centra, ali su mislili da je taj centar planeta Zemlja.

Grci su proučavali ljudsko telo i bolesti koje ga napadaju. Veoma su cenili lekare — verovali su u boga lečenja Asklepija, Još je Homer u Ilijadi napisao da jedan lekar vredi kao više ljudi. Najpoznatiji grčki lekar bio je Hipokrat.

Ipak, od svih nauka, Stari Grci su ostali najviše upamćeni po filozofiji. Na grčkom filozofija znači „ljubav prema mudrosti”. Filozofi su pokušavali da svate svet i društvo oko sebe i razmišljali kako da ih poboljšaju. Najpoznatiji grčki filozofi su bili Sokrat, Platon i Aristotel. Sokrat je smatrao da čovek treba najpre da upozna sebe samog, pa zatim svet oko sebe. Platon je u Atini otvorio školu pod nazivom Akademija, koja je trebalo da obrazuje buduće državnike. Smatrao je veoma važnim da vladar bude učen i valjan kako bi država bila uspešna. Aristotel je najpoznatiji filozof starog veka. On je istakao razum kao osnovu čovekovog delovanja i najviše uticao na sve kasnije filozofe.

Književnost

Grci su od Feničana preuzeli Alfabet i tako počeli da pišu u 8. veku pre nove ere. Od književnih vrsta, najviše su cenili poeziju i dramu. Poezija se delila na epsku, koja je govorila o podvizima bogova i heroja, i lirsku, koja je pevala o osećanjima. Od epskih pesnika najpoznatiji je bio Homer. On je spevao epove Ilijadu, koja govori o Trojanskom ratu, i Odiseju, koja govori o lutanju kralja Odiseja posle Trojanskog rata u potrazi za domovinom. Od lirskih pesnika, najpoznatija je bila pesnikinja Sapfa, koja je živela na ostrvu Lezbu. Grčka drama nastala je iz verskih svetkovina posvećenih bogu vina i veselja Dionisu, koga su Grci predstavama pokušavali da zabave i umire da ne bi podivljao. Drame su se delile na komedije, smešne priče iz svakodnevnog života, i tragedije, priče o nesrećnim sudbinama bogova i heroja. Dramske predstave su se izvodile u polukružnim kamenim pozorištima. Samo muškarci su mogli da budu glumci, tako da su oni igrali i ženske uloge. Glumci su nosili maske koje su, po izrazu lica, pokazivale karakter dramskog lika. Grci su najviše cenili živu reč, tako da se mnogo radilo na veštini govorništva. Najpoznatiji govornik bio je Demosten.

Vidi još

• Hleb u antičkoj Grčkoj

Literatura

Na srpskom

• Biten, An-Mari (2010). Stara Grčka. Beograd: CLIO. ISBN 978-86-7102-362-7. 
• Babić, Staša (2008). Grci i drugi: antička percepcija i percepcija antike. Beograd: Clio. ISBN 978-86-7102-282-8. 

Na engleskom

• Shanks, Michael (1996). Classical Archaeology of Greece. London: Routledge. ISBN 978-0-203-17197-4. 
• Freeman, Charles (1996). Egypt, Greece and Rome. Oxford University Press. 
• MacKendrick, Paul (1962). The Greek Stones Speak: The Story of Archaeology in Greek Lands. St. Martin's Press. 
• Gillies, John (1835). The History of Ancient Greece: Its Colonies and Conquests, from the Earliest Accounts Till the Division of the Macedonian Empire in the East: Including the History of Literature, Philosophy, and the Fine Arts. J. Marot. 
• Goodrich, Samuel Griswold (1846). A Pictorial History of Greece: Ancient and Modern. Huntington & Savage. 

Spoljašnje veze

• The Canadian Museum of Civilization—Greece Secrets of the Past
• Ancient Greece website from the British Museum
• Economic history of ancient Greece Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. maj 2006)
• The Greek currency history
• Limenoscope, an ancient Greek ports database
• The Ancient Theatre Archive, Greek and Roman theatre architecture
• Illustrated Greek History, Dr. Janice Siegel, Department of Classics, Hampden-Sydney College, Virginia