Википедија:Dobri članci/Decembar
Dobri članci u januaru [uredi | uredi izvor]
IČ-Omega spidmaster
→ {{IČ-Omega spidmaster}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Fransisko Franko
Fransisko Franko (šp. Generalissimo Francisco Franco; puno ime: Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco y Bahamonde; Ferol, 4. decembar 1892 — Madrid, 20. novembar 1975) je bio diktator i šef španske države (u nekim delovima Španije od 1936, a na celoj teritoriji od 1939) sve do smrti 1975. godine. Poznat pod nadimkom „Vođa Španije“ (šp. Caudillo de España), službeno: „Vođa Španije po milosti Božijoj” (šp. Caudillo de España por la gracia de Dios), predsedavao je autoritarnom vladom Španije posle Španskog građanskog rata.
Rođen je u gradiću Ferol, u mornaričkoj porodici i sam je želeo da stupi u mornaricu ali se ipak uključio u pešadiju. U vojsci je brzo napredovao i sa 32 godine postao je najmlađi general u Evropi. Postao je direktor Vojne akademije u Saragosi, nakon čijeg zatvaranja je došao u sukob sa republikanskim vlastima. Istakao se gušenjem levičarskih ustanaka u Španiji 1934. Nakon što je 1936. vladu formirao levičarski Narodni front, došlo je do nemira širom zemlje. Franko se pridružio grupi oficira koji su se spremali da izvrše vojni puč i preuzmu vlast. Puč koji je trebalo da bude izvršen 18. jula nije uspeo i prerastao je u Španski građanski rat. Franko je uspeo da se nametne kao vođa pobunjenika i da dobije pomoć Trećeg rajha i Italije. Posle tri godine Frankovi nacionalisti su dobili rat. Franko je zaveo diktaturu, proglasio monarhiju, a sebe imenovao za regenta.
→ {{IČ-Fransisko Franko}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Konstantin Jireček
Konstantin Jireček (češ. Konstantin Josef Jireček; Beč, 24. jul 1854 — Beč, 10. januar 1918) bio je češki istoričar i univerzitetski profesor. Svoj rad je posvetio izučavanju do tada malo poznate prošlosti prošlosti balkanskih država i naroda, naročito Bugara i Srba.
U nauku ga je uveo Đuro Daničić. Kao gimnazijalac i student je objavio niz prikaza iz književnosti južnoslovenskih naroda. U Pragu je studirao istoriju, geografiju i filologiju. Doktorskom disertacijom Istorija bugarskog naroda (1876), je stekao svetsku slavu. Posebno ga je zanimalo arhivsko istraživanje. Izučavao je i prikupljao izvornu građu u dalmatinskim arhivima, naročito Dubrovnika, na čije je bogatstvo prvi skrenuo pažnju, kao i po Kneževini Bugarskoj i Istočnoj Rumeliji. U periodu (1879—1884) unapredio je prosvetnu politiku u obnovljenoj Bugarskoj, obavljajući više dužnosti u Ministarstvu prosvete.
Predavao je na Univerzitetu u Pragu i potom na univerzitetu u Beču. Njegovo životno delo Istorija Srba, o političkoj i kulturnoj prošlosti Srba do 1537, rezultat višedecenijskih istraživanja, započeo je 1901, ali zbog obaveza, bolesti i prerane smrti nije uspeo da završi i objedini. Na osnovu njegovih rukopisa i arhivskih ispisa, dovršili su ga i dopunili Vatroslav Jagić i Jovan Radonić.
→ {{IČ-Konstantin Jireček}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Šuma
Šuma je složena biljna zajednica ili biogeocenoza (ekosistem) šumskog drveća koje utiče jedno na drugo, kao i na sredinu u kojoj se nalaze. Osnovni delovi šume kao ekosistema su zemljište, vazduh, šumska životna zajednica i geološka podloga.
Šume su najsloženiji kopneni ekosistemi. U njima pored drveća živi mnogo drugih vrsta biljaka, životinja, gljiva i mikroorganizama. Složenost šuma se ogleda u njihovoj izraženoj spratovnosti i raznovrsnoj međusobnoj povezanosti svih članova životne zajednice.
Različiti organizmi naseljavaju različite delove šume. Tako u krunama visokog drveća žive vrste koje se retko, gotovo nikada, ne spuštaju u niže delove šume — arborealni organizmi. Ovaj deo šume naziva se sprat visokog drveća. U nižim delovima šumskih ekosistema mnogi žbunovi izgrađuju gust sklop koji se naziva sprat žbunova, ispod kojeg se razvija sprat zeljastih biljaka. Uz samu površinu tla živi grupa organizama koji čine prizemni sprat. U samom zemljištu živi mnogo različitih organizama, koji izgrađuju podzemne spratove.
Šume su vekovima bile mesto odakle se čovek snabdevao drvetom za ogrev, gradnju i šumskim plodovima za ishranu. Neplanskim sečenjem šume čovek ugrožava prirodu.
→ {{IČ-Šuma}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Nikola Pašić
Nikola P. Pašić (Zaječar, 6/18. decembar 1845 — Beograd, 10. decembar 1926) je bio srpski i jugoslovenski političar, dugogodišnji predsednik Vlade Kraljevine Srbije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, osnivač i vođa Narodne radikalne stranke.
Pašić se školovao u Švajcarskoj, gde je došao pod uticaj ideja Svetozara Markovića. Bio je veliki protivnik kralja Milana Obrenovića. Posle neuspešne Timočke bune emigrigrao je u Bugarsku, a u Srbiju se vratio tek nakon što je pomilovan posle abdikacije kralja Milana. Bio je predsednik Vlade Kraljevine Srbije od 1891. do 1892. i poslanik u Rusiji. Iz politike se povukao nakon Ivanjdanskog atentata na bivšeg kralja Milana, a politici se vratio nakon dolaska na presto kralja Petra Karađorđevića. Do Prvog svetskog rata bio je predsednik Vlade u 4 navrata. Tokom njegovih mandata Srbija izašla kao pobednik u Carinskom ratu sa Austrougarskom, Balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu. U svojoj politici oslanjao se na Rusiju, a posle Oktobarske revolucije na Francusku. Učestvovao je u stvaranju jugoslovenske države, koju je zastupao na mirovnoj konferenciji u Versaju. Od 1921. do 1924. bio je predsednik Vlade Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
→ {{IČ-Nikola Pašić}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Milutin Milanković
Milutin Milanković (Dalj, 28. maj 1879 — Beograd, 12. decembar 1958) bio je srpski matematičar, astronom, klimatolog, geofizičar, građevinski inženjer i popularizator nauke.
Vanredni profesor primenjene matematike bio je od 1909. do 1920. godine (osim 1914—1918), dok je kao redovni profesor nebeske mehanike radio od 1920. do 1955. (osim 1941—1945) na Univerzitetu u Beogradu. Bio je dekan Filozofskog fakulteta školske 1926/1927, pionir u raketnom inženjerstvu, potpredsednik SANU u tri mandata počev od 1948, direktor Astronomske opservatorije u Beogradu od 1948. do 1951, član i reosnivač Komisije 7 za nebesku mehaniku Međunarodne astronomske unije od 1948. do 1953. itd.
Milanković je dao dva fundamentalna doprinosa nauci. Prvi doprinos je „Kanon osunčavanja Zemlje” koji karakteriše sve planete Sunčevog sistema. Drugi doprinos je teorijsko objašnjenje Zemljinih dugotrajnih klimatskih promena uzrokovanih astronomskim promenama njenog položaja u odnosu na Sunce; danas poznato kao Milankovićevi ciklusi. Ovo objašnjava pojavu ledenih doba tokom geološke prošlosti Zemlje, kao i klimatske promene na Zemlji koje se mogu očekivati u budućnosti.
→ {{IČ-Milutin Milanković}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Leganj
Leganj, pomrakuša, prileguša, prilegalo, poleguša, noćna lasta ili zvonac (lat. Caprimulgus europaeus), vrsta je krepuskularne (aktivna u sumrak) i noćne ptice iz familije legnjeva, koja se gnezdi širom Evrope i umerene Azije. Latinsko ime roda se odnosi na stari mit o ovoj ptici kao noćnoj životinji koja sisa koze i izaziva prestanak produkcije mleka. Postoji šest podvrsta koje imaju klinastu distribuciju, koja se ogleda u smanjenju veličine tela i svetlijoj obojenosti perja idući ka istoku areala rasprostranjenja. Sve populacije su migratorne i zimu provode u subsaharskoj Africi. Njegovo kriptično (kamuflažno) obojeno perje omogućava mu odličnu zaštitu tokom dana, kada je ptica praktično neprimetna dok leži nepomično na zemlji ili grani. Kod mužjaka u letu se mogu videti bele fleke po krilima i repu.
Naseljava suva, otvorena staništa sa proređenim stablima i malim žbunovima, kao što su vresišta, šumski proredi ili tek posađena šuma. Mužjak legnja prvi dolazi na teritoriju gnežđenja i kreće sa karakterističnim oglašavanjem, koji neistreniranom uhu zvuči kao žaba. On obilazi teritoriju i tera konkurente karakterističnim zvukom koji pravi udarajući krila o telo. Udaranje krilima se može čuti prilikom spiralnog leta udvaranja mužjaka u prisustvu ženke. Ova vrsta ne gradi gnezdo, već jaja (najčešće dva) polaže direktno na zemlju. Inkubacija traje 17—21 dan, a braon paperjasti mladunci stasavaju za 16—17 dana.
→ {{IČ-Leganj}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana Vojske Republike Srpske
Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana Vojske Republike Srpske, skraćeno RV i PVO VRS, bilo je vid Vojske Republike Srpske zadužen za odbranu vazdušnog prostora Republike Srpske. Zvanično je osnovano 27. maja 1992. godine. Učestvovalo je u Ratu u Bosni i Hercegovini i Ratu u Hrvatskoj, a poslije borbenih dejstava je reorganizovano. Godine 2006. postalo je dio jedinstvenih Oružanih snaga Bosne i Hercegovine, a dio helikoptera RV i PVO je prebačen u civilne strukture Republike Srpske.
Dana 12. maja 1992. godine rukovodstvo Srpske Republike Bosne i Hercegovine donijelo je odluku o stvaranju Vojske Srpske Republike Bosne i Hercegovine. Jedan od vidova VSRBiH je bilo i RV i PVO koje je osnovano 19. maja 1992. Od JNA VSRBiH je dobila devet aviona J-21 jastreb, trinaest J-22 orao, jedan G-4 super galeb, dvadesetsedam helikoptera SA 342 Gazela i četrnaest Mi-8T. Pored vazduhoplova, JNA je ostavila i protivavionske sisteme S-75 Dvina i 2K12 Kub, prenosne raketne sisteme Strela-2 i 9K38 igla i protivavionsku artiljeriju kalibra 20 mm, 30 mm i 40 mm. RV i PVO VSRBiH je raspolaganju je ostavljena infrastruktura na aerodromu Mahovljani i helikoptersku bazu Zalužani.
→ {{IČ-Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana Vojske Republike Srpske}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Manastir Hilandar
Hilandar, u starijim spisima i Hilendar (grč. Χιλανδαρίου) je srpski manastir koji se nalazi u severnom delu Svete gore Atonske (grč. Аγιоν Оρоς), države pravoslavnih monaha koja postoji više od hiljadu godina. Sveta gora je smeštena na Atosu (grč. Аτоς), trećem kraku poluostrva Halkidiki u severnoj Grčkoj, a manastir se nalazi na 2,5 kilometara od mora. Hilandar je u hijerarhiji Svete gore na četvrtom mestu po značaju. Posmatran spolja manastir ima izgled srednjovekovnog utvrđenja, s obzirom da je utvrđen bedemima koji su visoki i do 30 m. Spoljni zidovi su dugački 140 m i okružuju površinu koja je skoro 75 m široka. Manastir je utvrđen pošto je u prošlosti morao da se brani od gusara. Neki smatraju Hilandar jednim od prvih univerziteta, u prethodničkoj formi, a konkretno prvim srpskim univerzitetom. Sadašnji iguman manastira Hilandar je Metodije Marković.
Manastir Hilandar je izgradio grčki monah svetogorac, Georgije Helandarios. Manastir Hilandar su obnovili Stefan Nemanja (u monaštvu Simeon) i njegov sin Sava 1198. godine, a dogradnju i donacije manastiru nastavile su naredne generacije vladara dinastije Nemanjić. Hilandar predstavlja jedno od najznačajnijih središta srpske kulture i duhovnosti. U Hilandaru je očuvana najbogatija kolekcija originalnih starih rukopisa, ikona, fresaka, tako da on u današnje vreme predstavlja najznačajniju riznicu srpske srednjovekovne kulture uopšte. Manastir se od 1988. godine, zajedno sa ostalih devetnaest svetogorskih manastira, nalazi na UNESKO-voj listi svetske baštine u sklopu spomenika srednjeg veka objedinjenih pod zaštićenom celinom Planina Atos.
→ {{IČ-Manastir Hilandar}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Republika Srpska Krajina
Republika Srpska Krajina, skraćeno Srpska Krajina ili samo Krajina, bila je kratkotrajna država u jugoistočnoj Evropi, međunarodno nepriznata. Većim dijelom svoje teritorije prostirala na području nekadašnje Vojne krajine, i to na području sljedećih okruga: Hrvatska vojna krajina, Slavonska vojna krajina i Dunavska vojna krajina. Srpska Krajina je nastala kao odgovor na postupke hrvatskih vlasti, koje su vodile politiku secesije od Jugoslavije, kao i težnja Srba u Hrvatskoj da ostanu u Jugoslaviji.
Srpska Krajina je postojala između 1991. i 1995. godine i osnovana je na teritoriji Republike Hrvatske u sastavu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Glavni grad je bio Knin sa 12.331 stanovnika. Osim Knina, veći gradovi su bili Vukovar (44.639 stanovnika) i Petrinja (18.706 stanovnika). Srpska Krajina je 1991. godine imala 470.000, a 1993. godine 435.000 stanovnika. Prostirala se na površini od 17.040 km2. Većinu teritorije je Srpska Krajina izgubila tokom hrvatskih vojnih operacija Bljesak i Oluja 1995. godine. Ostatak Srpske Krajine u Istočnoj Slavoniji, Baranji i Zapadnom Sremu, prema Erdutskom sporazumu kroz prelaznu upravu Organizacije ujedinjenih nacija, integrisan je u sastav Republike Hrvatske 1998. godine.
→ {{IČ-Republika Srpska Krajina}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Dijabetesna ketoacidoza
Dijabetesna ketoacidoza (DKA) je najučestalija, najteža i potencijalno po život opasna, sa visokom stopom morbiditeta akutna komplikacija kod pacijenata sa šećernom bolesti. Karakteristično, simptomatologija praćena hiperketonemijom, hiperglikemijom i metaboličkim acidozom, a ujedno je i klinička definicija oboljenja. Predominantno se javlja kod obolelih od tip 1 šećerne bolesti, ali može da se javi i kod bolesnika sa tip 2 šećernom bolešću pod određenim uslovima. DKA rezultuje smanjenjem insulina u serumu; kao odgovor, organizam počinje da sagoreva masne kiseline proizvodeći kisela ketonska tela koja izazivaju većinu simptoma i komplikacija.
DKA može da bude prvi simptom prethodno nedijagnostikovanog dijabetesa, ali se takođe može javiti i kod ljudi za koje se znalo da imaju dijabetes kao rezultat više uzroka, kao što je prisustvo još nekog oboljenja ili loša komplijansa u smislu insulinske terapije. Povraćanje, dehidratacija, duboko dahtajuće disanje, konfuzija, ponekad i koma tipični su simptomi. DKA je dijagnostikovana krvnim i mokraćnim analizama; razlikuje se od druge, ređe forme ketoacidoze prisustvom visokog nivoa šećera u krvi.
→ {{IČ-Dijabetesna ketoacidoza}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-HIStory: Past, Present and Future, Book I
HIStory: Past, Present and Future, Book I (ili kraće HIStory) deveti je studijski album američkog izvođača Majkla Džeksona. Sastoji se od dva diska i objavljen je 16. juna 1995. godine od strane Epik rekordsa. Džekson je većinu pesama napisao i producirao. Album je prvo njegovo izdanje nakon optužbi za seksualno maltretiranje deteta u avgustu 1993. godine. Snimljene 1994. i 1995, neke od petnaest pesama sa izdanja aludiraju na pogrešnu interpretaciju pevača u medijima, naročito u tabloidima. Teme kojim se bavi album su izolacija, nepravda, zaštita životne sredine i pohlepa.
„HIStory“ je Džeksonov najkontroverzniji album. Džekson je optuživan za antisemitizam zbog teksta pesme „They Don't Care About Us“. Džekson je nekoliko puta u javnosti demantovao istinitost optužbi. Diskusija oko stihova navela je pevača da ponovo snimi pesmu i promeni tekst. Godine 2007, Robert Silvester Keli, autor pesme „You Are Not Alone“, okrivljen je u Belgiji za plagijarizam.
→ {{IČ-HIStory: Past, Present and Future, Book I}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Marlen Ditrih
_(Cropped).png)
Marlen Ditrih (nem. Marlene Dietrich; Berlin, 27. decembar 1901 — Pariz, 6. maj 1992) je bila američka glumica i pevačica, nemačkog porekla. Filmsku karijeru počela je dvadesetih godina prošlog veka, da bi za deset godina postala jedna od najcenjenijih i najtraženijih glumica, kao i najplaćenija kabaretska igračica na svetu. Ostvarila je zapažene uloge u filmovima Plavi anđeo, Žena za kojom se čezne, Šangaj ekspres, Đavo je žena i Plava venera, kao i u filmu Maroko za koji je bila nominovana za Oskara za najbolju glavnu glumicu.
Marlen je bila veoma intrigantna žena. Za nju se vezuju ljubavne afere sa Čarlijem Čaplinom, Kirkom Daglasom, Frankom Sinatrom, Ernestom Hemingvejem, Garijem Kuperom, Džonom Vejnom, Remarkom i Hamfrijem Bogartom. Deklarisala se kao biseksualka i privlačila ogromnu pažnju noseći muško odelo. Veruje se da je bila u vezi sa Edit Pjaf i Gretom Garbo.
Ditrihova je prva Nemica koja je uspela da postane zvezda u Holivudu i doživela svetsku slavu. Američki filmski institut je proglasio za jednu od najvećih filmskih zvezda svih vremena.
→ {{IČ-Marlen Ditrih}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Zemlja (geopolitika)
Zemlja je teritorijalna oblast pravno identifikovana kao poseban entitet u političkoj geografiji. U kolokvijalnom srpskom jeziku, ovaj termin se često koristi kao sinonim za državu, mada riječ zemlja (kao teritorijalna oblast) ima mnogo šire značenje od riječi država. Pod pojmom zemlje se najčešće, ali ne i uvijek, podrazumijeva suverena teritorija jedne države, koja se povezuje sa tom državom, narodom ili vladom.
U srpskom jeziku, riječ zemlja ima više značenja: planeta Zemlja, zemlja kao država, zemlja kao kopno, zemlja kao tlo itd. U političkoj geografiji, termin zemlja se koristi za posebno definisane teritorijalne oblasti.
Teritorijalna oblast je geografski pojam koji (geografski) obuhvata zemljište većeg prostranstva koje čini izvjesnu cjelinu u pogledu reljefa, klime, hidrografije, tla, biljnog pokrivača, kao i elemenata društveno-geografske sredine. Oblast može biti i administrativno-teritorijalni pojam. U takvoj podjeli državne teritorije, oblast predstavlja upravnu ili samoupravnu jedinicu koja obuhvata teritoriju znatno veću od opštine, sreza i okruga.
→ {{IČ-Zemlja (geopolitika)}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)