Tamiška županija

Tamiška županija Comitatus Temesiensis Temes vármegye Komitat Temes Comitatul Timiș
11. vek / 18. vek—16. vek / 1919.
Grb
Položaj županije u bivšoj Ugarskoj
Glavni grad	Temišvar
Regija	Srednja Evropa
Zemlja	1. Kraljevina Ugarska 2. Habzburška monarhija — Kraljevina Ugarska 3. Austrijsko carstvo — Kraljevina Ugarska 4. Austrougarska — Ugarski deo Monarhije 5. Kraljevina Srbija — Banat, Bačka i Baranja 6. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca — Banat, Bačka i Baranja
Površina	7.433 km2
Stanovništvo	500.835 (1910)
Događaji
Status	Bivša županija
Istorija
• Uspostavljeno	11. vek / 18. vek
• Ukinuto	16. vek / 1919.
Prethodnik Sledbenik Tamiški Banat (Habzburška monarhija) Tamiško-torontalski okrug (Kraljevina Rumunija) Torontalsko-tamiška županija (Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca — Banat, Bačka i Baranja)

Tamiška županija (lat. Comitatus Temesiensis, mađ. Temes vármegye, nem. Komitat Temes, rum. Comitatul Timiș) je bila županija, odnosno upravna jedinica srednjovekovne Kraljevine Ugarske (11-16. vek), habzburške Kraljevine Ugarske (između 18. i 20. veka), a potom i pokrajine Banat, Bačka i Baranja u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca (1918—1919. godine). Upravno sedište županije bio je grad Temišvar (danas u sastavu Rumunije).

Nekadašnji prostor ove županije danas je podeljen između Rumunije (veći, središnji i severni deo) i Srbije (manji, južni deo).

Površina županije bila je 7.433 km², a u vreme zadnjeg popisa pre njenog rasformiranja (1910. godine) Tamiška županija je imala 500.800 stanovnika (gustina 67,4 st./km²).

Poreklo naziva

Tamiška županija nosila je naziv izveden od reke Tamiš, koja značajnim delom toka protiče kroz ovo područje.

Prirodne odlike

U vreme Austrougarske uprave, Tamiška županija se nalazila na jugu Habzburške Ugarske i bila je pogranična ka Kraljevini Srbiji.

Prostor županije pripadao je oblasti Banata i obuhvatao je njegove središnje krajeve. Na severu granica županije je bila reka Moriš, a na jugu Dunav. Zapadne i istočne granice županije mahom nisu bile vezane za prirodne činioce (reke, planine).

Veći deo područja nekadašnje županije bio je ravničarsko tle južne Panonije, samo su na istoku bila bregovita područja. Jedine planine bile su Vršačke planine. Vodotoci su bili ravničarski (Dunav, Nera, Tamiš, Begej, Moriš), spori i često sa močvarnim okruženjem.

Istorija

Tamiška županija 1370. godine.

Tamiška županija početkom 20. veka

Prostor Banata ušao je istorijske beleške u antičko doba. U ranom srednjem veku za ovaj prostor vodile su se borbe između Vizantije i njenih severnih suseda (Huna, Gepida, Avara, Bugara, i kasnije Ugara). Krajem srednjeg veka ovo je bio pogranični prostor između Ugarske i srpskih država (Sremske kraljevine, Kraljevine Raške, Srpskog carstva, itd). Ugarska je ovde u 11. veku obrazovala županiju pod današnjim nazivom. Potom je nešto manje od dva veka (16—18. vek) ovaj prostor bio u okviru Otomanskog carstva. Osmanlije su ukinule dotadašnju županiju i uspostavile Temišvarski pašaluk na ovom prostoru.

Habzburško carstvo preotelo je Banat od Osmanlija 1718. godine, a ovaj prostor tada postaje deo Tamiškog Banata, zasebne habzburške pokrajine. Ova pokrajina se ukida 1778. godine i njeni severni delovi se uključuju u sastav Habzburške Ugarske, dok južni delovi ostaju u sastavu Vojne granice. Tada se ponovo uspostavlja Tamiška županija. Tokom 18. veka pored starosedalačkih Srba i Rumuna doseljeni su i Nemci, Mađari, Ukrajinci i Slovaci. Posebno su u značajnom broju naseljeni Nemci.

Tokom Revolucije iz 1848/49. godine, ovaj prostor ulazi u sastav Srpske Vojvodine. Posle revolucije na ovom prostoru postojalo je Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, koje je bilo kratkog veka (1849—1860). Tokom ovog perioda, županija nije postojala, jer je vojvodstvo bilo podeljeno na okruge, a upravno sedište vojvodstva bio je Temišvar, dotadašnje upravno sedište Tamiške županije. Posle 1860. godine ovo područje je priključeno Habzburškoj Kraljevini Ugarskoj, a Tamiška županija je ponovo obrazovana. Ukidanjem jednog dela vojne granice, 1873. godine, ovo područje se takođe uključuje u Tamišku županiju.

Posle Prvog svetskog rata ovde je obrazovana kratkotrajna tvorevina, Banatska republika, a potom ovaj prostor ulazi u sastav Banata Bačke i Baranje, pokrajine u sastavu Kraljevine Srbije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Tamiška županija je bila jedna od administrativnih jedinica Banata, Bačke i Baranje 1918-1919. godine. Dogovorom između Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevine Rumunije utvrđena je linija razgraničenja, kojom je prostor nekadašnje županije podeljen na veći, rumunski (severna i središnja trećina) i manji, jugoslovenski deo (južna trećina), koji je pripao Kraljevini SHS, a danas je u sastavu Srbije (AP Vojvodina). U Rumuniji je od delova ove županije formiran Tamiško-Torontalski okrug, a u Kraljevstvu SHS Torontalsko-tamiška županija.

Stanovništvo

Mapa županija u Bačkoj, Banatu i Sremu 1881—1882. godine

Po poslednjem austrougarskom popisu iz 1910. godine na području županije živelo je 500.835 stanovnika.

Stanovništvo prema maternjem jeziku (Popis 1910):

• Rumunski = 169.030 (33,75%),
• Nemački = 165.883 (33,12%),
• Mađarski = 79.960 (15,97%),
• Srpski = 69.905 (13,96%),
• Slovački = 3.080 (0,61%).

Etnički razmeštaj: Iako je manje-više na području cele županije bilo mešovitih naselja, ipak se mogu uočiti određeni obrasci naseljavanja. Rumuni su mahom naseljavali sela i istočne delove županije. Nemci i Mađari su uglavnom bili naseljeni u gradovima i varošicama, kao i u selima u središnjem delu županije, koji je imao najpovoljnije prirodne uslove. Srpsko stanovništvo je većim delom živelo u južnom i zapadnom delu županije, koji je po nadmorskoj visini bio najniži.

Upravna podela

Početkom 20. veka, upravna podela Tamiške županije bila je sledeća:

Srezovi
Srez	Sedište
Buzjaški srez	Buzjaš
Vinganski srez	Vinga
Vršački srez	Vršac
Belocrkvanski srez	Bela Crkva
Dećanski srez	Deta
Kovinski srez	Kovin
Lipovski srez	Lipova
Novoaradski srez	Novi Arad
Rekaški srez	Rekaš
Temišvarski srez	Temišvar
Čakovski srez	Čakovo
Slobodni kraljevski gradovi
Vršac
Temišvar
Gradovi — srezovi
Bela Crkva

Vidi još

• reka Tamiš
• Tamiški Banat
• Tamiški okrug u Rumuniji

Vidi ostale bivše županije na tlu današnje Vojvodine:

• Bačko-bodroška županija
• Sremska županija
• Torontalska županija
• Karaško-severinska županija
• Čongradska županija (ranija)

Literatura

• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini. Novi Sad: Matica srpska. 
• Mitrović, Andrej (1975). Razgraničenje Jugoslavije sa Mađarskom i Rumunijom 1919-1920: Prilog proučavanju jugoslovenske politike na Konferenciji mira u Parizu. Novi Sad: Institut za izučavanje istorije Vojvodine. 

Spoljašnje veze

• Istorijske upravne mape Ugarske od 1038. do 1920. godine