Episkop dalmatinsko-istrijski Nikodim

Nikodim Milaš
dr Nikodim Milaš episkop dalmatinski
Lični podaci
Datum rođenja	(1845-04-16)16. april 1845.
Mesto rođenja	Šibenik, Austrijsko carstvo
Datum smrti	2. april 1915.(1915-04-02) (69 god.)
Mesto smrti	Dubrovnik, Austrougarska

Nikodim Milaš (Šibenik, 16. april 1845 — Dubrovnik, 2. april 1915) bio je srpski episkop, kanonista, teolog, akademik i pisac.

Biografija

Rođen je u Šibeniku 16. aprila (4. aprila po julijanskom kalendaru) 1845. Po rođenju, dobio je ime Nikola. Otac, Trifun i majka Marija, po rođenju Italijanka, koja je pre udaje primila pravoslavnu veru, iz porodice su Milaša koji su se doselili u Dalmaciju iz Duvna krajem sedamnaestog stoleća.

Nikola Milaš je završio osnovnu školu 1856. godine kod franciskanaca i jezuita (isusovaca), a privatnu nižu gimnaziju kod dominikanaca, slušajući za to vreme veronauku u Bovanovoj srpskoj školi. Budući da niža gimnazija nije imala pravo javnosti, Nikola je morao da ponovo polaže četvrti razred kod jezuita u Dubrovniku. Zahvaljujući urođenoj inteligenciji i briljantnim odgovorima ne samo da je položio četvrti, već mu je priznat i peti razred i odmah je preveden u šesti. Kao stipendista Zelićeve fondacije Nikola je nastavio školovanje u zadarskoj gimnaziji.

Iako nije imao nameru da se posveti svešteničkom pozivu, Nikola Milaš se upisuje u gimnaziju u Zadru, a svoje bogoslovsko obrazovanje završava u Sremskim Karlovcima sa odličnim uspehom. Gimnaziju je završio u Zadru (1863), a bogosloviju u Sremskim Karlovcima (1866). Na bečkom Univerzitetu slušao je filozofiju (1866/67), međutim, ubrzo napušta studije filozofije i odlazi 1867. u Rusiju, te se upisuje u Kijevsku duhovnu akademiju. Milaš je Duhovnu akademiju završio u dvadeset šestoj godini života i time zaokružio svoje školovanje. Iz Kijeva se vratio kao magistar teologije izradivši magistarski rad o nomokanonu patrijarha Fotija (1871). Za suplenta Bogoslovije u Zadru je postavljen 17. novembra 1871. a 30. juna 1872. godine imenovan je za stalnog profesora.

Austrougarska je 1873. godine izdvojila Dalmatinsku eparhiju iz sastava Karlovačke mitropolije i pripojila je veštačkoj tvorevini Bukovinsko-dalmatinskoj mitropoliji čije sedište nije bilo ni u Bukovini ni u Dalmaciji već u Beču, a episkopi novostvorene mitropolije su se sporazumevali pomoću prevodioca. Tim povodom pojavljuje se Milaševa knjižica Istorijsko kanonični pogled na ustanovljenje nove srpsko-rumunske mitropolije. Ovu knjigu su vrlo dobro primili Srbi iz svih krajeva, između ostalog i zbog smelosti autora.

Zamonašen je na Badnji dan 1873. godine u Zadru, dobivši ime Nikodim, a na Božić je rukopoložen u čin jerođakona. Ubrzo je odlikovan crvenim pojasom i protođakonskim činom, na Božić 1875. godine prima prezviterski čin a 1880. biva proizveden u čin arhimandrita.

Na studijama se zainteresovao za crkvenu istoriju i crkveno pravo (jer se ova nauka, kako sam ističe, podudarila sa realističkim pravcem njegove prirode) čemu će posvetiti, svom ozbiljnošću objektivnog istoričara, najveći deo svoga vremena. Od 1873. (na Badnji dan, u crkvi sv. Ilije u Zadru) narečeni monah Nikodim, potonji episkop dalmatinski i urednik lista Istina (Zadar, 1885 — 1888). Posvetio je svoj život nauci i delovima naroda koji su se našli pod dominacijom Rimske kurije. Kao znalac italijanskog, grčkog, latinskog, francuskog, ruskog, nemačkog i osnova engleskog jezika bio je u situaciji da svoje radove (od kojih su brojni prevođeni na žive jezike) proverava upoređujući ih sa sličnima, u oblasti kojima se bavio, kao što je bio u mogućnosti da se, zahvaljujući poznavanju jezika, služi izvornicima, primarnom i sekundarnom naučnom građom.

Od ministra prosvete u Srbiji, Milana Kujundžića, dobija poziv da dođe u Beograd i reorganizuje Bogosloviju, Milašu je ovaj poziv dobro došao da se ukloni iz sredine koja je prema njemu postajala neprijateljski raspoložena. U Beograd je došao krajem novembra 1886. i primio dužnost rektora Bogoslovije, a ubrzo je postao i član Glavnog prosvetnog saveta.

dr Nikodim Milaš episkop dalmatinski i istarski

Dolazak Nikodima Milaša u Beograd pada u vreme međusobnih partijskih borbi u Srbiji kojih nije bio pošteđen ni Milaš, iako je tek došao u Beograd. Liberali su širili vesti da je Milaš „došao u Srbiju po uputstvu Austrougarske i rimske propagande da pounijati Srbiju.“ U toj situaciji nisu ga svojski prihvatali ni svi nastavnici Bogoslovije. To se naročito osetilo pošto je saslušana njegova Svetosavska beseda 13. januara 1887. po julijanskom kalendaru, u kojoj je on govorio „o potrebi klasičnog obrazovanja za kandidate bogoslovije“. Milaš je bio prisiljen da napusti Beograd i u julu 1887. godine vratio se na svoju dužnost u Zadar.

U sledeće dve godine Milaš ponovo dobija poziv da dođe u Beograd. Ministar dr Vladan Đorđević ga poziva za profesora kanonskog prava na novoosnovanoj katedri pri Velikoj školi, na čemu se odmah zahvalio. Episkop temišvarski Georgije (Branković), potonji patrijarh srpski, nudi mu položaj rektora Karlovačke bogoslovije. Milaš je smatrao da o tome može da odluči tek kada se u Sremskim Karlovcima popuni patrijaršijski presto, koji je smrću patrijarha Germana bio upražnjen. Sve te mogućnosti su u međuvremenu prestale biti aktuelne, jer je Milaš 10. jula 1890. imenovan za dalmatinskog episkopa, a hirotonisan 16. septembra 1890. Njegovom postavljanju posredovao je predsednik dalmatinskog sabora knez Đorđe Vojnović.

Posle smrti mitropolita Srbije, Inokentija, 1905, Nikodimu Milašu je ponuđen položaj mitropolita Srbije. Međutim, on je i ovu ponudu odbio.

Objavljivanje knjige Rukopoloženje kao smetnja braku (1907), i kritike koje su potom usledile iz bogoslovija u Beogradu i Sremskim Karlovcima (Stevana Veselinovića iz Beograda i Jovana Vučkovića iz Sremskih Karlovaca), poslužiće dalmatinskoj vladi da se oslobodi Nikodima Milaša. Akciji protiv episkopa Nikodima pridružili su se i neki intelektualci, svetovnjaci, monasi i sveštenici. U isto vreme su neke crkvene opštine tražile da se episkop Nikodim svrgne. Episkop Nikodim je 21. decembra 1911. godine podneo caru „ostavku na zadarsku eparhiju“, a ona mu je uvažena 19. januara 1912. godine.

Vest o Milaševom penzionisanju primljena je u celom pravoslavnom svetu sa žalošću i protestom, a posebno u Rusiji u kojoj je Milaš uživao veliki ugled. Posle penzionisanja Kijevska duhovna akademija proglasila ga je 2. marta 1912. godine svojim počasnim članom, a to je učinilo i Slovensko dobrotvorno društvo u Petrogradu 5. maja iste godine.

Episkop Nikodim Milaš je umro na Veliki petak, 2. aprila (20. marta po julijanskom kalendaru) 1915. godine u Dubrovniku i sahranjen u privatnoj grobnici. Njegovi posmrtni ostaci preneti su 4. oktobra 1930. godine u Šibenik i sledećeg dana sahranjeni u posebnoj kapeli kraj Uspenskog hrama.

Bude Budisavljević je u svojoj memoarskoj knjizi (pp. 215), koju je objavio Željko Karaula, o Nikodimu Milašu napisao: „... i u Zadru sam kao i obično potražio vladiku moje crkve Dr-a Milaša. Teško žalim i danas me boli što je s njime poslije bilo, a i s bokeljskim mu drugom, koji je sam skončao i skončati morao ne bez nekrivnje starijeg zadarskog mu druga.“ Ostaje nedorečeno o čemu govori konkretno Bude Budisavljević, mada se to može povezati sa samoubistvom Dositeja Jovića, episkopa bokokotorskog.

Episkop Nikodim Milaš: Uspomene iz prvih godina srpskog političkog života na primorju, Zadar 1903

Misionarski i naučni rad

Glavni naučni rad Episkopa Nikodima (Milaša) je bio kanoničkog sadržaja. Važio je za jednog od najboljih kanonista svoga vremena. Na nauci je počeo da radi 1872. Mnogi njegovi članci i rasprave razasuti su po brojnim stručnim i naučnim časopisima.

Još za vreme školovanja u zadarskoj gimnaziji Milaš se suočio sa buđenjem narodne slovenske svesti u Dalmaciji: Jer su se u dalmatinskom saboru organizovale dve stranke: italijanska i slovenska. Zbog svog slovenskog opredeljenja Milaš je i sam, u tri navrata, bio kažnjavan. Od 1885. zalagao se (i posle audijencije, 1896, kod cara, u Beču, i uspeo) da se u gimnaziji u Zadru nastava izvodi na srpsko-hrvatskom jeziku.

Već tada je jasno razlučio da je italijanski uticaj veoma veliki kod dalmatinskih Hrvata koji su poricali Srbima u Dalmaciji njihovu nacionalnu individualnost, što ga je i navelo da 1876. i 1877. godine napiše nekoliko političkih članaka. Sve je to doprinelo da se Milaš nađe u žiži ondašnjeg političkog pragmatizma, što mu je donelo mnogo neprijatnosti. U političkim spletkama, koje će uslediti i koje nisu razlikovale vrlinu ljubavi od poroka mržnje, udruženo su dejstvovale sile latinskog sveštenstva, austrougarske politike i pripadnika srpske nacionalnosti (koji su hteli da iskoriste prijateljstvo sa hrvatskim političkim vođama) - prozivajući Milaša za prevođenje Srba u katoličku veru, za osnivanje crkveno-srpske stranke, za odmetnika od sopstvene vere, za rusofila, za privrženika unije sa Rimom, za bečkog agenta, za nacionalistu (jer je, koristeći odluku od 31. maja 1901. godine, na njegovoj episkopiji sva pošta adresirana ćirilicom, čija je upotreba u Dalmaciji dobila pravo ravnopravnosti), za isprazno pisanje kojim zaluđuje svet, te za tuđinca otačestvene crkve.

Budno je pratio događaje u celom pravoslavnom svetu i dopisivao se sa najboljim crkvenim pravnicima Istoka i Zapada, kao i sa vodećim pravoslavnim teolozima. Tako, kada je video šta se u Bosni događa sa mitropolitom dabrobosanskim Savom (Kosanovićem), koga kao borca za pravoslavlje nisu uzele u zaštitu nadležne crkvene vlasti, Milaš piše raspravu Kanonsko načelo pravoslavne crkve pri razređivanju crkvenih oblasti. U ovoj raspravi Milaš je zastupao gledište da srpske eparhije u Bosni i Hercegovini treba da se spoje sa Karlovačkom mitropolijom. Međutim, Austrougarska nije to želela, zato je i stvorila veštačku tvorevinu spajajući dve srpske sa jednom rumunskom eparhijom u bukovinsko-dalmatinsku mitropoliju sa sedištem u Beču, u kome nije bilo sedište ni jednog od trojice arhijereja ove mitropolije.

Po povratku u Zadar sa kratkog službovanja u Beogradu, episkop Nikodim se posvećuje naučnom radu i objavljuje knjige Propaganda i knjigu za koju se sa sigurnošću može reći da je njegovo životno delo — Pravoslavno Crkveno pravo. Ono je prevedeno na više jezika i danas se koristi u svim pravoslavnim crkvama.

Episkop Nikodim je bio izazvan papskom enciklikom 1894. godine, kojom su pravoslavni pozvani da se sjedine sa rimskom crkvom. U isto vreme došlo je do posete križevačkog unijatskog biskupa Julija Drohobeckog (1891 — 1920) Dalmaciji. Milaš je svojom uskršnjom poslanicom sveštenstvu i narodu 1896. skrenuo pažnju na značaj pravoslavne vere i na opasnost koja im preti od rimokatolika i unijata. Ovi najnoviji događaji su ga pobudili da se pune četiri godine posveti proučaanju sudbe pravoslavne vjere i crkve u Dalmaciji od najstarijih vremena... Rezultatom ovoga bila je moja mila i najmilija knjiga Pravoslavna Dalmacija, 1901. godine.

Episkop Nikodim Milaš se posvetio svojoj eparhiji. Revnosno ju je obilazio, sveštenstvu i pastvi slao poslanice, ustrojio eparhijsku skupštinu i pokrenuo akciju za podizanje srpskog pravoslavnog hrama u Splitu. Glavna smetnja, kaže Episkop Nikodim, bilo je dalmatinsko Namjesništvo. Ono je u ovome stajalo pod uplivom rimokatoličkog episkopa i sveštenstva spljetskog, koji su upotrebljavali sva moguća, većinom tajna sredstva, da pravoslavni u Splitu ne dobiju nikada svoju crkvu. Doprinos odlaganju radova doprineo je blagajnik Jović. On je direktno proneverio iznos od 73000 kruna, koje je potrošio u lične svrhe. Posle otkrivanja afere izvršio je samoubistvo, što je pogodilo Milaša i bacilo ljagu na crkvu. Crkva nikada i nije podignuta.

Milaš je sa pozicije episkopa organizovao darivanje sirotinje. Običaj mu je bio da uoči Božiću i Vaskrsu pokloni opštini Zadar određenu sumu koja je bila podeljena sirotinji, bez obzira na veru i narodnosti. Za vreme njegovog upravljanja eparhijom osnovan je organ eparhijske skupštine, uvedeno je kao obavezno vođenje crkvenih letopisa, sveštena lica su počela da rade kao učitelji i dodatno opismenjavaju narod, obnovljen je i sagrađen niz parohijskih domova.

Vasilije Ostroški je tema jedne njegove knjige u kojoj dokazuje da se on nije pokatoličio, jer tako bitnu stvar ne bi izostavili spomenuti, mrzitelj pravoslavlja Vicko Zmajević ili objektivni i tolerantni Gašpar Petar Vinjalić.

Nasleđe

Freska Svetog episkopa Nikodima, Manastir Krka

Za svoj rad dobio je Orden Svete Ane prvog reda od strane ruskog cara Nikolaja Romanova 1905 godine. Kralj Crne Gore Nikola I Petrović odlikovao ga je Danilovim krstom I stepena. Nosilac je i drugih visokih odlikovanja i počasnih doktorata univerziteta Rusije, Grčke, Austrougarske i Srbije. Kompletnu ličnu biblioteku poklonio je Narodnoj biblioteci Srbije.

Na izvoru reke Cetine na Spasovdan 1994. godine podignuta je bista Milašu u čast. Nepunih godina dana kasnije je oštećena tokom rata u Hrvatskoj.

Odabrana dela

Za 40 godina rada napisao je preko 180 knjiga, monografija, članaka i kritičkih osvrta, među kojima su i:

• Istorijsko-kanonički pregled na ustanovljenje srpsko-rumunske mitropolije (1873),
• Pravila Svetih Apostola i prva četiri vaseljenska sabora I-II, Pančevo, (1878),
• Upliv hrišćanstva na grčko-rimsko zakonodavstvo, Split, (1879),
• Dostojanstvo u pravoslavnoj crkvi (1879),
• Codex canonum ecclesiae africane (1881),
• Uspomeni profesora Ljubomira Vujnovića, narodnog dobrotvora, (1883),
• Krmčija Savinska, (1884),
• Nikola Miletić, narodni dobrotvor, (1885),
• Zbornik pravila koja su primljena pravoslavnom crkvom (I 1884, II 1886),
• Das Synodal-Statut der orth. Oriental Metropolie der Bukowina i Dalmatien mit Erläuterungen (1885),
• Pravoslavno crkveno pravo (1. izd. 1890, 2. poprav. izd. 1902. Na ruski prevedeno 1879, na nemački iste, 1879. godine, a na bugarski 1903),
• Pravila (Kanones) pravoslavne crkve s tumačenjima (I 1895, II 1896),
• Pravoslavno kaluđerstvo (1902),
• Ustav pravoslavne konzistorije u Kneževini Crnoj Gori, Cetinje, (1904),
• Istočno crkveno pitanje i zadaća Austrije u rješenju toga pitanja (1899. Nemački prevod 1900, kao i rumunski),
• Propaganda, njezin postanak i današnja uredba (1889. Ruski prevod 1889, a bugarski 1901),
• Documenta spectantia historiam orthodoxae dioeceseos Dalmatiae et Istriae a XV usque ad XIX saeculum (1899),
• Pravoslavna Dalmacija, istorijski pregled (1901),
• Rukopoloženje kao smetnja braku, (1907),
• Crkveno kazneno pravo, Mostar, (1911),
• Bezbračnost episkopa, (1920),
• Ikonomija u crkvenom pravu, (1924)

Citati

• Nije lak posao vladici u Dalmaciji i sa takozvanom pravoslavnom inteligencijom. Ovi i ovakvi ljudi prinudili su dalmatinske episkope Rajačića, Živkovića i Mutibarića da bježe iz Dalmacije u druge eparhije. … Ali najteže je dalmatinskom episkopu sa Vladom, ako hoće da bude pravi pravoslavni episkop i čuvar vjere i crkve svoje. U Austriji od 1868. vlada zakon da pravoslavlje uživa jednaka prava kao i sve ostale priznate državne konfesije. Ali u samoj stvari ta je crkva u Austriji samo tolerisana.
• Sremski Karlovci, taj oglašeni srpski Sion, bili su sve, samo ne Sion. Patrijaršijski dvor je više ličio na dvor nekog mađarskog spahije sa svetskom raskoši i uživanjem, negoli na kakvo crkveno središte.

Literatura

• Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Beograd: Evro. 
• Božić, Sofija (2001). Politička misao Srba u Dalmaciji. Beograd. 
• Milutinović, Kosta (1984). Nikodim Milaš i prvi pokušaj aneksije BiH. Sarajevo: Udruženje istoričara Bosne i Hercegovine. 
• Prpa, Branka (1988). Srpsko-Dalamtinski Magazin, 1836-1848, Preporodne ideje kod Srba u Dalmaciji. Split: Udruženje istoričara Bosne i Hercegovine. 
• Certanovicz, Antoni (1971). Narodni Preporod u Dalmaciji, Od slavenstva prema modernoj hrvatskoj i srpskoj nacionalnoj ideji. Zagreb: e. 
• Srbi u Dalmaciji i Primorju. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva u Hrvatskoj. 1971. 
• Perić, Ivo (1978). Dalmatinski sabor 1861-1912 god. Zadar. 
• Bakotić, Lujo (2002). Srbi u Dalmaciji. Beograd: Prometej Beograd. 
• Sveti Nikodim Episkop Dalmatinski (1845-1915), Predlog za uvrštenje u kalendar svetih Srpske pravoslavne crkve, Beograd-Šibenik, 2008.

Spoljašnje veze

• Biografija na sajtu SANU
• Sabrana dela Episkopa dalmatinsko-istarskog Nikodima (Milaša) (tekst u listu „Pravoslavlje“, br. 917, 1. jun 2005)
• O sedmom tomu sabranih dela Nikodima Milaša („Pravoslavlje“, br. 928, 15. novembar 2005)