Lipljanska eparhija
Lipljanska eparhija, kasnije poznata i kao Gračanička eparhija, odnosno Novobrdska eparhija, drevna je eparhija Srpske pravoslavne crkve, sa sedištem u manastiru Gračanici kod Lipljana. Obuhvatala je središnje delove kosovske oblasti. Prvi pomeni posebne episkopije na tom području potiču već iz 4. veka (antička Ulpijanska episkopija), a poslednji iz sredine 18. veka. Prošlost ove eparhije i njenog područja deli se na tri istorijska razdoblja: antičko, srednjovekovno i novovekovno.[1]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Prvobitna Ulpijanska episkopija postojala je već tokom poznoantičkog perioda, sa sedištem u antičkoj Ulpijani (lat. Ulpiana), a počevši od 535. godine nalazila se pod jurisdikcijom Arhiepiskopije Justinijane Prime. Iako je propala početkom 7. veka, kasnije je obnovljena i počevši od 1019. godine nalazila se u sastavu Ohridske arhiepiskopije. Tokom 11. i 12. veka, područje ove episkopije bilo je poprište čestih srpsko-vizantijskih sukoba. Srpskoj državi je konačno priključeno u vreme vladavine Stefana Nemanje (1166-1196). Počevši od 1219. godine, episkopija se nalazi u sastavu Srpske arhiepiskopije, a nakon proglašenja Srpske patrijaršije (1346), lipljanski episkopi su dobili i počasni naslov mitropolita.[2]
Sedište srednjovekovne episkopije prvobitno je bilo u Lipljanu, a potom u obližnjem manastiru Gračanici. Pod nju je potpadao i čuveni rudarski grad Novo Brdo. Arhijereji ove eparhije su nazvani lipljanski, odnosno gračanički ili novobrdski, a u 18. veku i kosovski.[3]
Sredinom 15. veka, celokupno područje Lipljanske eparhije potpalo je pod osmansku vlast i uključeno u sastav Vučitrnskog sandžaka.[4][5] U sedištu ove eparhije, u manastiru Gračanici, osnovana je 1539. godine srpska ćirilička Gračanička štamparija, u kojoj je priređen čuveni Gračanički oktoih.[6][7][8] Potonji lipljanski mitropolit Pajsije Janjevac izabran je 1614. godine za srpskog patrijarha.[9]
Eparhija je teško postradala krajem 17 veka, u vreme Velike seobe Srba (1690) pod patrijarhom Arsenijem III, a poslednji put se pominje sredinom 18. veka. Jedan od poslednjih lipljanskih, odnosno gračaničkih ili kosovskih mitropolita Vasilije Jovanović-Brkić (1756-1758) izabran je 1763. godine za srpskog patrijarha.[10]
Nakon ukidanja, područje Lipljasnke eparhije priključeno je susednoj Prizrenskoj eparhiji.
Lipljanski episkopi i mitropoliti[uredi | uredi izvor]
Spisak poznatih episkopa i mitropolita Lipljanske eparhije
- Mavrojan (13. vek)
- Varnava (13. vek)
- Sava (13. vek)
- Jovan (13. vek)
- Antonije (početak 14. veka)
- Ignjatije (prva polovina 14. veka)
- Teodor (sredina 14. veka)
- Simeon (oko 1383-1388)
- Dionisije (prva polovina 15. veka)
- Dositej (prva polovina 15. veka)
- Venedikt Crepović (oko 1455.)
- Nikanor (oko 1530.-1545.)
- Dionisije (oko 1570.)
- Vasilije (oko 1587.-1598.)
- Pajsije Janjevac (1612-1614)
- Longin (oko 1616)
- Vasilije Jovanović-Brkić (1756-1758)
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Janković 1983, str. 27-37.
- ^ Bogdanović 1981, str. 317-320.
- ^ Janković 1985.
- ^ Zirojević 1968, str. 103-120.
- ^ Zirojević 1972, str. 263-275.
- ^ Grujić 1936, str. 81-96.
- ^ Durković-Jakšić 1964, str. 287-298.
- ^ Petrović 1981, str. 169-178.
- ^ Vuković 1996, str. 388-390.
- ^ Vuković 1996, str. 61-62.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bogdanović, Dimitrije (1981). „Preobražaj srpske crkve”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 315—327.
- Bogdanović, Dimitrije (1985). Knjiga o Kosovu. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti.
- Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do 20. veka. Beograd: Evro.
- Grujić, Radoslav M. (1936). „Prva štamparija u južnoj Srbiji, 1539. godine, na Kosovu Polju u manastiru Gračanici” (PDF). Glasnik Skopskog naučnog društva. 15-16: 81—96.
- Durković-Jakšić, Ljubomir (1964). „Prilog proslavi 425-godišnjice prve srpske štamparije na Kosovu polju”. Bibliotekar. 16 (5-6): 287—298.
- Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik.
- Živković, Tibor; Bojanin, Stanoje; Petrović, Vladeta, ur. (2000). Selected Charters of Serbian Rulers (XII-XV Century): Relating to the Territory of Kosovo and Metohia. Athens: Center for Studies of Byzantine Civilisation.
- Zirojević, Olga (1968). „Vučitrnski i Prizrenski sandžak u svetlosti turskog popisa 1530/31. godine”. Gjurmime albanologjike: Albanološka istraživanja. 7 (2): 103—120.
- Zirojević, Olga (1972). „Vučitrnski i Prizrenski sandžak u vreme vladavine Sulejmana Veličanstvenog”. Istorijski časopis. 19: 263—275.
- Zirojević, Olga (1984). Crkve i manastiri na području Pećke patrijaršije do 1683. godine. Beograd: Istorijski institut, Narodna knjiga.
- Ivanović, Radomir (1961). „Zemljišni posedi gračaničkog vlastelinstva”. Istorijski časopis. 11 (1960): 253—264.
- Janković, Marija (1983). „Lipljanska episkopija i Gračanička mitropolija”. Istorijski časopis. 29-30 (1982-1983): 27—37.
- Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku. Beograd: Istorijski institut SANU.
- Kalić, Jovanka (1979). „Crkvene prilike u srpskim zemljama do stvaranja arhiepiskopije 1219. godine”. Sava Nemanjić-sveti Sava: Istorija i predanje. Beograd: SANU. str. 27—53.
- Kalić, Jovanka (2007). „Srpska država i Ohridska arhiepiskopija u XII veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 44: 197—208.
- Kalić, Jovanka (2013). „Episkopski gradovi Srbije u srednjem veku” (PDF). Zbornik radova Vizantološkog instituta. 50 (1): 433—447.
- Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut.
- Krsmanović, Bojana (2012). „O odnosu upravne i crkvene organizacije na području Ohridske arhiepiskopije” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 1. Beograd: Vizantološki institu SANU. str. 17—39.
- Maksimović, Ljubomir (1981). „Trijumf Vizantije početkom XI veka”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 170—179.
- Novaković, Stojan (1908). „Ohridska arhiepiskopija u početku XI veka” (PDF). Glas SKA. 76: 1—62.
- Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta.
- Petrović, Damnjan (1981). „Gračanička štamparija i njen osnivač mitropolit Nikanor”. Stremljenja. 22 (2): 169—178.
- Polomac, Vladimir (2010). „Nekoliko napomena o ličnim imenima u pomeniku nepoznatog manastira Lipljanske episkopije”. Problemi na balkanskoto i slavяnskoto ezikoznanie. Veliko Tъrnovo: UI Sveti Kiril i Metodiй. str. 226—242.
- Popović, Svetlana (2002). „The Serbian Episcopal sees in the thirteenth century” (PDF). Starinar. 51 (2001): 171—184.
- Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 1. Minhen: Iskra.
- Tričković, Radmila (1980). „Srpska crkva sredinom XVII veka”. Glas SANU. 320 (2): 61—164.
- Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea.
- Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.
- Ćurčić, Slobodan (1979). Gračanica: King Milutin's Church and Its Place in Late Byzantine Architecture. Pennsylvania State University Press.
