Monarhija

Monarhija je oblik vladavine u kome grupa, generalno familija koja predstavlja dinastiju, oličava nacionalni identitet zemlje, a njen vođa, monarh, sprovodi ulogu suvereniteta. Stvarna moć monarha može da varira od čisto simbolične (krunska republika), do parcijalne i ograničene (konstitucionalna monarhija), do kompletno autokratske (apsolutne monarhije). Tradicionalno monarhova pozicija je nasledna i traje do smrti ili abdikacije. Za razliku od toga, izborne monarhije imaju proces izbora monarha. Oba tipa imaju danje varijacije, jer postoje raznolike strukture i tradicije koje definišu monarhiju. Na primer, u nekim izabranim monarhijama uzimaju se u obzir samo pedigre kao mera podobnosti sledećeg vladara, dok mnoge nasledne monarhije nameću zahteve u pogledu vere, starosti, pola, mentalnog kapaciteta itd. Povremeno to može stvoriti situaciju suparničkih potražitelja čiji legitimitet podleže efektivnim izborima. Postojali su slučajevi kada je period monarhističke vladavine bio bilo fiksan u pogledu broja godina ili se nastavljao dok se ne ostvare određeni ciljevi: na primer, dok se odbije invazija.

Ričard I od Engleske biva miropomazan tokom svog krunisanja u Vestminsterskoj opatiji, iz hronike iz 13. veka.

Monarhijska vladavina je najčešći oblik vlasti do 19. veka. Ona je sada obično ustavna monarhija, u kojoj monarh zadržava jedinstvenu pravnu i ceremonijalnu ulogu, ali ima ograničenu ili nikakvu zvaničnu političku moć: pod pisanim ili nepisanim ustavom, drugi imaju upravnu vlast. Trenutno, 43 suverenih nacija na svetu imaju monarhe koji deluju kao glava države, 15 od kojih u krunskim zemljama Komonvelta priznaju kralja Čarlsa III kao njihovog poglavara države. Najsavremenije evropske monarhije su ustavne i nasledne sa velikim ceremonijalnim ulogom, sa izuzetkom Vatikana, koji je izborna teokratija i kneževine Lihtenštajn gde monarh vrši neograničen autoritet. Monarhije Kambodže i Malezije su ustavne i imaju veliku ceremonijalnu ulogu, uprkos tome što imaju znatno više društvenog i pravnog uticaja od njihovih evropskih ekvivalenata. Monarsi Bruneja, Maroka, Omana, Katara, Saudijske Arabije i Svazilanda imaju više političkog uticaja nego bilo koji drugi jedinstveni izvor vlasti u svojim nacijama, bilo po tradiciji ili u ustavnom mandatu.

U monarhiji vlast kralja je neograničena, nasledna i bez odgovornosti. Ona se transformisala u današnjem smislu u vlast zakona. Ustavna monarhija (kao što je monarhija u Ujedinjenom Kraljevstvu) je ograničena ustavom. Ovo se dogodilo usled razvoja društva (ekonomskih odnosa, tehnike, građanske misli) i spoznaja da društvo može opstati, a država egzistirati. Ako se vladavina monarha zameni vlašću zakona doći će do transformacije klasične monarhije (tako kralj/kraljica u Velikoj Britaniji nema nikakvih velikih moći već služi više kao maskota države- finansirana iz blagajne države). U novijem periodu prilikom donošenja zakona monarh sarađuje sa parlamentom (u Velikoj Britaniji uloga kralja/kraljice je simbolična- on/ona ima pravo samo da se potpiše na doneseni zakon, ne sme ga ni odbiti). Tako je započeo proces podele vlasti. Kralj je izgubio izvršno-političke ovlasti.

Etimologija

Vidi još: Kralj i Kraljevina

Reč „monarh” (lat. monarcha) potiče od grčke reči μονάρχης, monárkhēs (od μόνος monos, „jedan, singularni”, i ἄρχω árkhō, „vladati” (uporedi ἄρχων arkhon, „lider, vladar, šef”)) koja se odnosi na jednog, bar nominalno apsolutnog vladara. U sadašnjoj upotrebi reč monarhija se obično odnosi na tradicionalni sistem nasledne vladavine, pošto su izborne monarhije retke u današnje vreme.

U zavisnosti od titule monarha, monarhija može da bude poznata kao kraljevstvo, principalat, vojvodstvo, veliko vojvodstvo, carstvo, emirat, sultanat, kaganat, etc.

Istorija

Sigismund III Vasa drži žezlo i šar kao simbole monarške vlasti

Tutmos I, treći faraon osamnaeste egipatske dinastije

Forma društvene hijerarhije poznate kao poglavica ili plemenski vođa je preistorijska. Klasični grčki termin monarchia je koristio Herodot (3.82). Monarh u klasičnoj antici često se identifikuje kao „kralj” ili „vladar” (arhont, basileus, reks, tiranin etc.) ili kao „kraljica” (basilina). Od najranijih istorijskih vremena, od doba egipatskih i mesopotamijskih monarha, kao i u rekonstruisanim preindoevropskim religijama, kralj ima sakralnu funkciju direktno povezanu sa žrtvovanjem, ili njegov narod smatra da ima božansko poreklo.

Uloga rimskog imperatora kao zaštitnika hrišćanstva bila je u konfliktu sa sakralnim aspektima koje su držali germanski kraljevi radi kreiranja pojma „božanskog pravo kraljeva” u hrišćanskom srednjem veku. Kineski, Japanski i Nepalski monasi se i dalje smatraju živućim bogovima u modernom dobu.

Od antike, monarhija je u suprotnosti sa oblicima demokratije, gde izvršnu vlast imaju skupštine slobodnih građana. U antici, monarhije su bile ukinute u korist takvih skupština u Rimu (Rimska republika, 509. p. n. e.) i Atini (Atinska demokratija, 500 p. n. e.).

U nemačkom antikvitetu, kraljevstvo je prvenstveno bila sakralna funkcija, i kralj je bio neposredni naslednik kod nekih plemena, dok je kod drugih biran među prihvatljivim članovima kraljevske porodice putem ting vladajuće skupštine.

Takav drevni „parlamentarizam” je uglavnom nestao tokom evropskog srednjeg veka, mada je opstao u obliku regionalnih skupština, kao što su Islandski Komonvelt, švajcarski Landsgemeinde i kasnije Tagsatzung, i visoko srednjovekovni komunalni pokret povezan sa porastom srednjovekovnih gradskih privilegija.

Moderni preporod parlamentarizma i antimonarhizma je počeo sa privremenim zbacivanjem engleske monarhije dejstvom engleskog parlamenta 1649. godine, nakon Američke revolucije iz 1776 i Francuske revolucije iz 1792. Jedan od mnogih protivnika tog trenda bila je Elizabeta Daubarn, čiji anonimni Dijalog između Klare Nevil i Luisa Milsa, o lojalnosti (1794) prikazuje „budalastu Luizu, koja se divi slobodi, Tomasa Pejna i SAD, [kojoj] Klara drži predavanje o božjem odobravanju monarhije” i na uticaju koji žene mogu da izvrše na muškarce. Najveći deo politike 19. veka je bio okarakterisan podelom između antimonarhističkog radikalizma i monarhističkog konzervatizma.

Mnoge zemlje su ukinule monarhiju u 20. veku i postale republike, naročito nakon bilo Prvog svetskog rata ili Drugog svetskog rata. Podrška republičkom uređenju se naziva republikanizmom, dok se podrška monarhiji naziva monarhizmom. U modernoj eri, monarhije su prevalentnije u malim državama nego u velikim.

Karakteristike i uloge

Kralj Džordž III od Ujedinjenog Kraljevstva, i nikad nije posetio Hanover. portret Alana Ramzija, 1762

Monarhije su povezane sa političkim ili sociokulturnim naslednom ulogom, u kojoj monasi vladaju dok su živi (mada neki monasi ne zadržavaju pozicije doživotno: na primer, Jang di-Pertuan Agong od Malezije služe petogodišnji mandat) i prenose odgovornosti i moć položaja svom detetu ili drugom članu svoje porodice kada umru. Većina monarha, istorijski i u moderno vreme, su rođeni i odgajeni u okviru kraljevske porodice, centra kraljevskog domaćinstva i dvora. Odrastajući u kraljevskoj porodici (zvanoj dinastija kad traje više generacija), budući monarsi se obično obučavaju za odgovornosti očekivane buduće vladavine.

Različiti sistemi nasleđivanja su korišteni, kao što je blizina po krvi, primogenitura, i agnatična seniornost (Salijski zakonik). Dok su većina monarha bili muškarci, mnogi ženski monarsi su takođe vladali tokom istorije; termin kraljica se odnosi na vladajućeg monarha, dok se termin konsortna kraljica odnosi na ženu vladajućeg kralja. Vladavina može da bude nasledna u praksi iako se ne smatra monarhijom, kao što su porodične diktature ili političke familije u mnogim demokratijaa.

Glavna prednost nasledne monarhije je neposredan kontinuitet vođstva (kao što se vidi u klasičnoj frazi „Kralj je mrtav, dugo živeo kralj!” (engl. The King is dead. Long live the King!).

Neke monarhije su nenasledne. U izbornim monarhijama, monarsi se biraju na izborima, ili ih imenuje neko telo (izborni kolegijum) doživotno ili na određeni period, ali inače služe kao monasi. Danas postoje tri izborne monarhije: Malezija i Ujedinjeni arapski emirati su tvorevine 20. veka, dok je papstvo drevno.

Samoproklamovana monarhija se uspostavlja kao osoba proglasi monarhiju bez bilo kakvih istorijskih veza sa ranijom dinastijom. Napoleon I Bonaparta je sebe deklarisao carom Francuske i vladao je Prvim francuskim carstvom nakon što je prethodno nazivao sebe prvim konzulom, došavši na vlast u državnom udaru iz 18. brimera. Žan-Bedel Bokasa iz Centralnoafričke Republike je deklarisao sebe „carom” Centralnoafričke imperije. Juen Šikaj je krunisao sebe kao cara kratkotrajnog „Kineskog carstva” nekoliko godina nakon što je Republika Kina bila osnovana.

Moć monarha

Kralj Salman od Saudijske Arabije je apsolutni monarh.

• U apsolutnoj monarhiji, monarh vlada kao autokrat, sa apsolutnom moći nad državom i vladom — na primer ima pravo da stvara pravila po dekretu, objavljuje zakone, i nameće kazne. Apsolutni monarsi nisu nužno autoritarni; prosvećeni apsolutisti iz doba prosvetiteljstva su bili monasi koji su dozvoljavali razne slobode.
• U ustavnoj monarhiji, monarh je podložan ustavu. Monarh služi kao ceremonijalni nominalni simbol nacionalnog jedinstva i kontinuiteta države. Monarh je nominalno suveren ali biračko telo, preko svoje zakonodavne vlasti, ima (obično ograničen) politički suverenitet. Ustavni monarsi imaju ograničenu političku moć, izuzev u Japanu i Švedskoj, gde ustavi ne pružaju moć njihovim monarsima. Tipične monarhističke moći obuhvataju davanje pomilovanja, davanje odlikovanja, i rezervna ovlašćenja, npr. da odbaci premijera, da odbije raspuštanje parlamenta, ili izda veto na legislaciju (da se „uzdrži od davanja kraljevskog pristanka”). Oni obično imaju privilegije nepovredivosti, suverenskog imuniteta, i zvanične rezidencije. Monarhova moć i uticaj mogu da zavise od tradicije, presedana, popularnog mišljenja, i zakona.
• U drugim slučajevima, monarhova moć je ograničena, ne zbog ustavnih ograničenja, već zbog efektivne vojne vlasti. U kasnom Rimskom carstvu, Pretorijanska garda je nekoliko puta svrgla rimske careve i postavila nove cara. Helenističke kraljeve Makedonije i Epira je birala armija, koja je bila slična po sastavu eklesiji demokratija, saveta svih slobodnih građana; vojna služba je često bila vezana za državljanstvo među muškim članovima kraljevske kuće. Vojna dominacija monarha se javila u modernom Tajlandu i u srednjovekovnom Japanu (gde je nasledni vojni poglavar, šogun bio de fakto vladar, mada je japanski car nominalno vladao). U fašističkoj Italiji Savojska monarhija pod kraljem Vitoriom Emanuelom III je koegzistirala sa fašističkom jednopartijskom vladavinom Benito Musolinija; Rumunija pod Gvozdenom gardom i Grčka tokom prvih meseci diktature pukovnika su bile u sličnom položaju. Španija pod Franciskom Frankom je zvanično bila monarhija, mada nije bilo monarha na prestolu. Nakon njegove smrti, Franka je nasledio kao poglavar države Burbonski prestolonaslednik, Huan Karlos I, koji je postepeno učinio Španiju demokratijom sa njim kao nominalnim ustavnim monarhom.

Izborna i nasledna monarhija

Izborna monarhija (sa često ograničenim brojem kandidata i izbornog područja) se čini starijim oblikom od nasledne monarhije koja je uspela da smanji opasnost građanskog rata pri utvrđivanju naslednika. Izborne monarhije su do svog kraja bile Poljska i Sveto rimsko carstvo. Danas (2006) su to još Malezija, Ujedinjeni Arapski Emirati, Vatikan, a formalno i kneževina Andora.

Do dolaska hrišćanstva u Evropu na tom području su uglavnom postojale izborne monarhije. Različita plemena imala su svoje poglavice koji su se po pravilu poticali iz snažnih i uticajnih porodičnih klanova, ali nisu poznavali nasledno pravo. Nakon smrti jednog poglavice, novi je bio biran uz određeni ritual, ili bi ga jednostavno proklamirali. Neka plemena su samo za određeni rat ili pljačkaški pohod birala kneza, koji bi nakon obavljenog „posla” ponovo bio običan slobodnjak. Neki drugi oblik vladavine je za seljake — ratnike bio jednostavno neprihvatljiv.

To je bilo razdoblje pre feudalizma i imalo je delom odlike demokratije. To je, međutim, prestalo sa hrišćanstvom. Kad je car Rimskog carstva Konstantin Veliki 313. godine hrišćanstvo proglasio ravnopravnim s drugim religijama, a kasnije i sam prešao na hrišćanstvo, počelo je savezništvo između hrišćanskih crkvi i svetovnih vladara. Crkva je legitimisala apsolutnu vlast vladara i nasledno pravo idejom da je neko „vladar po Božjoj milosti”. Kao protivuslugu, crkva je osigurala privilegovani položaj i sudelovanje u vlasti, i to je ostalo u većini država sve do Francuske revolucije.

Evropom tokom srednjeg veka sve više prevladavaju nasledne monarhije. Monarh je na čelu sklopa manje-više homogenog vladajućeg područja koje onda u obliku feuda deli svojim pristalicama. Taj feudalni sistem formira podlogu upravljanja i vojačenja u područjima kojim vlada monarh, ali trpi zbog sve većih zahteva vlastele da im feudi pređu u vlasništvo s pravom nasleđivanja kako bi onda oni sa svoje strane mogli dalje te feude deliti svojim sljedbenicima. Do pojave ranih oblika modernih država evropski monarh je praktično sve više gubio stvarnu vlast u korist tako formirane feudalne vlastele.

Oblici monarhija

Sa nastajanjem modernih država, u Evropi novog vremena oblikovale su se tri forme monarhija:

Apsolutistička monarhija: U tom obliku monarh polaže pravo na isključivu ličnu vlast nad svim poslovima države, a vlastela sve više gubi svoje položaje u feudalnom sistemu u zamenu za privilegije u državnoj upravi i vojsci. Najpoznatiji primer takvih pretenzija na apsolutnu vlast monarha je izjava Kralja sunca Luja XIV: „Država — to sam ja”. Na duži rok se takva apsolutna vlast nije mogla održati suprotno volji vlastele i građanstva koje se sve snažnije razvijalo. Tamo gde su monarhije preživele, poprimile su elemente republike ili demokratije. Uprkos određenim poteškoćama u tačnom razgraničenju tog pojma, moglo bi se reći da danas (2005) još postoje kao apsolutističke sledeće monarhije: Brunej, Vatikan, Saudijska Arabija i eventualno još koja arapska monarhija u Persijskom zalivu .

Ustavna monarhija: U ovom obliku monarhije vlast monarha više nije apsolutna (neograničena) nego je utvrđuje ustav. Ali ipak, vladu ne određuju narodni predstavnici nego i dalje imenuje monarh. Primer takve monarhije bilo je Njemačko carstvo od 1871. do 1918, odnosno i danas vojvodstvo Lihtenštajn.

Parlamentarna monarhija: Parlamentarna monarhija je podoblik ustavne u kojoj monarh osim ustavnih ograničenja zapravo uopšte više ne sudeluje u državnim poslovima (osim retkih izuzetaka). Njih vode parlament i vlada, iako monarh još uvek može imati znatan neformalni uticaj. Njemu pripadaju uglavnom još samo reprezentativni zadaci. Takav oblik države danas u Evropi imaju Belgija, Danska, Luksemburg, Norveška, Holandija, Švedska, Španija i Ujedinjeno Kraljevstvo.

Države sa monarhističkim uređenjem

Države označene plavom bojom su monarhije

• Andora
• Antigva i Barbuda
• Australija
• Bahami
• Bahrein (Kralj Bahreina)
• Belgija
• Belize
• Brunej
• Butan
• Vatikan (Papa)
• Grenada
• Danska
• Jamajka
• Japan (Car Japana)
• Jordan
• Kambodža
• Kanada
• Katar
• Kuvajt
• Lesoto
• Lihtenštajn (Knez Lihtenštajna)
• Luksemburg (Veliki vojvoda Luksemburga)
• Malezija
• Maroko
• Monako (Knez Monaka)
• Novi Zeland (Monarhija na Novom Zelandu)
• Norveška
• Oman
• Papua Nova Gvineja
• Saudijska Arabija (Kralj Saudijske Arabije)
• Svazilend
• Sveta Lucija
• Sveti Vinsent i Grenadini
• Sveti Kits i Nevis
• Solomonova Ostrva
• Tajland
• Tonga
• Tuvalu
• Ujedinjeni Arapski Emirati
• Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Severne Irske (Britanska monarhija)
• Kraljevina Holandija
• Švedska
• Španija

Vidi još

• Ukidanje monarhije
• Kritika monarhije

Literatura

• Leopardi, Giacomo (2013) [original 1898]. Zibaldone. Farrar Straus Giroux. str. 1438. ISBN 978-0-374-29682-7. 
• Goldie, Mark; Wokler, Robert. „Philosophical kingship and enlightened despotism”. The Cambridge History of Eighteenth-Century Political Thought. Cambridge University Press. str. 523. ISBN 978-0-521-37422-4. Pristupljeno 13. 1. 2016. 
• Harris, Nathanial (2009). Systems of Government Monarchy. Evans Brothers. str. 10. ISBN 978-0-237-53932-0. 
• Anderson, Perry. Lineages of the Absolutist State. London: Verso, 1974.
• Beloff, Max. The Age of Absolutism From 1660 to 1815 (1961)
• Blum, Jerome et al. The European World (vol 1 1970) pp. 267—466
• Kimmel, Michael S. Absolutism and Its Discontents: State and Society in Seventeenth-Century France and England. New Brunswick, NJ: Transaction Books, 1988.
• Méttam, Roger. Power and Faction in Louis XIV's France. New York: Blackwell Publishers, 1988.
• Miller, John (ed.). Absolutism in Seventeenth Century Europe. New York: Palgrave Macmillan, 1990.
• Wilson, Peter H. Absolutism in Central Europe. New York: Routledge, 2000.
• Zmohra, Hillay. Monarchy, Aristocracy, and the State in Europe — 1300—1800. New York: Routledge, 2001
• Akurgal, Ekrem (2001). The Hattian and Hittite civilizations. Ankara: Turkish Ministry of Culture. str. 118. ISBN 978-975-17-2756-5. 
• Blum, Jerome; Cameron, Rondo; Barnes, Thomas G. (1970), The European World, 1, Boston: Little, Brown, str. 267—268, OCLC 76819 
• Bogdanor, Vernon (1996), „The Monarchy and the Constitution”, Parliamentary Affairs, 49 (3): 407—422, doi:10.1093/pa/49.3.407  — excerpted from Bogdanor, Vernon (1995), The Monarchy and the Constitution, Oxford University Press 
• Boyce, Peter (2008). The Queen's Other Realms. Annandale: Federation Press. str. 1. ISBN 978-1-86287-700-9. 
• Davies, Norman (1996). Europe: A History. Oxford University Press. str. 699. ISBN 978-0-19-820171-7. 
• Dunt, Ian, ur. (2015), Monarchy – Background, politics.co.uk, Pristupljeno 13. 9. 2011 
• Hegel, G. W. F. (1991) [1820]. Wood, Allen W., ur. Elements of the Philosophy of Right. Prevod: Nisbet, H.B. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-34438-8.  — originally published as Georg Friedrich Wilhelm Hegel, Philosophie des Rechts.
• Kurian, George Thomas (2011). Constitutional Monarchy. The Encyclopedia of Political Science. CQ Press. ISBN 978-1-933116-44-0. doi:10.4135/9781608712434. 
• McCannon, John (2006). Barron's how to Prepare for the AP World History Examination (2nd, illustrated izd.). Barron's Educational Serie. str. 177–178. ISBN 978-0-7641-3271-1.  — England and the Netherlands in the 17th and 18th centuries were parliamentary democracies.
• Montesquieu, Charles-Louis, Baron de (1924), The Spirit of Laws, Legal Classics Library 
• Orr, Campbell, ur. (2002), Queenship in Britain, 1660—1837: Royal Patronage, Court Culture, and Dynastic Politics (illustrated izd.), Manchester University Press, str. 3, ISBN 978-0-7190-5769-4 
• Crown Prerogative, Official website of the British Parliament, 21. 4. 2010, Pristupljeno 13. 9. 2011 
• Patmore, Glenn (2009). Choosing the Republic. University of New South Wales (UNSW) Press. str. 105. ISBN 978-1-74223-015-3. 
• What is constitutional monarchy?, Official website of the British Monarchy, 12. 12. 2015 
• What is a Commonwealth realm?, Official website of the British Monarchy, 12. 12. 2015, Arhivirano iz originala 2. 12. 2010. g. 
• Schmitt, Carl (2008) [1928], Seitzer, Jeffrey (translator), ur., Constitutional Theory (illustrated izd.), Duke University Press, str. 313–314, ISBN 978-0-8223-4011-9 
• Sear, Chris (2001), Research Paper 01/116 (PDF), Official website of the British Parliament 
• Locke, John (2003) [1690]. hapiro, Ian S, ur. Two Treatises of Government and A Letter Concerning Toleration (with essays by John Dunn, Ruth W. Grant and Ian Shapiro izd.). New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-10017-4. 

Spoljašnje veze

• The Constitutional Monarchy Association in the UK
• „Monarchy”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski) (11 izd.). 1911.