Spomen-groblje na Krušiku

Ovaj članak je dobar. Kliknite ovde za više informacija.
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ukoliko ste tražili nešto drugo, pogledajte članak Spomen groblje.
Spomen-groblje na Krušiku
Opšte informacije
MestoValjevo
Država Srbija
Vrsta spomenikaSpomen-groblje
Vreme nastanka1941/1956.
Tip kulturnog dobraSpomenik kulture
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture
www.vaza.co.rs

Partizansko spomen-groblje na Krušiku u Valjevu, u Srbiji je spomen-groblje u severozapadnom delu grada, na brdu Krušik, na kom je sahranjeno 313 boraca i učesnika Narodnooslobodilačkog pokreta koji su rođeni ili vojno delovali i pali na području valjevskog kraja za vreme Drugog svetskog rata.

Najveći deo upokojenih, njih 261, bili su učesnici NOB koje su ovde, nakon zarobljavanja i predaje od strane ravnogorskih četnika, streljali Nemci 27. novembra 1941. godine. Njima su kasnije pridodani i drugi pali na području valjevske opštine u kasnijem toku rata, do oslobođenja grada 1944. godine.

Iako je još za vreme i odmah posle rata ovo veliko stratište počelo da prerasta u uređeno groblje, prvo organizovano pretvaranje u spomen-park je ostvareno na petnaestu godišnjicu streljanja 1956. godine. Današnji oblik groblje je dobilo velikom rekonstrukcijom 1964. godine. Prethodno poseti predsednika SFRJ Josipa Broza Tita Valjevu 1967. godine u središnji deo groblja je ugrađeno vatrište sa večnim plamenom koje je Tito svečano upalio tokom svoje posete groblju.

Za vreme socijalističke Jugoslavije ovo groblje je zauzimalo veoma važno simboličko mesto na političkoj mapi grada. Ovde su se za sve velike državne i lokalne praznike skupljali politički funkcioneri držeći govore, pioniri polagali zakletve, pripadnici JNA polagali svečanu obavezu.

Na groblju na Krušiku se svakog 27. novembra svečano komemorira streljanim rodoljubima. Spomen-groblje na Krušiku je spomenik kulture.

Istorijat[uredi | uredi izvor]

Streljanje partizana na Krušiku i začeci groblja[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Predaja zarobljenih partizana Nemcima novembra 1941.

Spomen-groblje se nalazi u severozapadnom delu Valjeva, na brdu Kuršik. Upravo na istom mestu gde su Nemci 27. novembra 1941. godine streljali 261 zarobljenog pripadnika i saradnika narodnooslobodilačkog pokreta.[1][2][3]

Streljane su prvobitno zarobili ravnogorski četnici tokom partizansko-četničkog sukoba koji je počeo da se rasplamsava u zapadnoj Srbiji. Predaju zarobljenih partizana Nemcima izvršio je Jovan Škavović, koji je već tada bio pod komandom vojvode Koste Pećanca, a bez znanja pukovnika Dragoljuba Mihailovića. Nakon predaje zarobljeni su prebačeni u Valjevo, gde su premlaćivani, šikanirani i poslati na prinudan rad za izgradnju nemačkog aerodroma neposredno pred Valjevom. Od ove grupe zarobljenika Nemci su pomenutog 27. novembra na brdu Krušik, u krugu kasarni Petog pešadijskog puka „Kralj Milan“ koje su tu tada postojale,[4][a] streljali 261 borca.[5]

Još za vreme okupacije rodbina i prijatelji su obeležili mesto pogibije najjednostavnijim načinima. Po oslobođenju zemlje pojedinci su počeli da postavljaju nadgrobne krstove, drvene piramide i druga obeležja, da bi godinu dana kasnije celo područje bilo ograđeno, a nad grobnicama upokojenih postavljene mesingane ploče sa drvenim podlogama na kojima su bila ispisana imena i prezimena streljanih prema nemačkim spiskovima koji su u međuvremenu pronađeni.[b] U nameri da se trajnije obeleži stratište, sačuva spomen na zločin, ali i potcrta politička funkcija spomenika u posleratnom društvu[6] — kao „izvorišta revolucije“,[1] pristupilo se (spomen-)parkovskom projektovanju i uređivanju ovog prostora.[1]

Opšta društvena situacija i politički trenutak u kom se našla Jugoslavija su presudno uticale na odluku o podizanju kosturnice. Naime, rezolucijom Informbiroa i usledelom sukobu sa Sovjetima 1948. godine, sovjetska strana je pokrenula propagandnu kampanju kojom je pokušala da diskredituje novo jugoslovensko rukovodstvo, između ostalog i tako što je umanjivala udeo snaga NOVJ u borbi protiv fašizma. Kako ističe istoričarka umetnosti Violeta Obrenović, verovatno je upravo rezolucija IB uticala na odluku Vlade Narodne Republike Srbije da pokrene podizanje niza spomenika posvećenih NOB širom Srbije (Kragujevac, Čačak, Bela Crkva, Jajinci i dr.), među njima i u Valjevu.[7]

Izgradnja[uredi | uredi izvor]

Spomen-park je otvoren na petnaestu godišnjicu masovnog streljanja rodoljuba, u prisustvu većeg broja radnih ljudi i građana, rodbine streljanih i predstavnika radnih i društveno-političkih organizacija. Kompleks se sastojao samo iz kosturnice i novih postavljenih spomen-ploča sa imenima stradalnika u izmenjenom obliku, pošto su nakon naknadnog utvrđivanja izostavljena imena lica za koje se u međuvremenu saznalo da nisu streljana na ovom mestu. Projekat je urađen u ateljeu beogradskog „Generalnog plana“, autora arhitekte Vere Đurić.[1]

1. Panoramski pogled na spomen-groblje

Slično većini kosturnica u Srbiji iz perioda Drugog svetskog rata,[6] i ova u Valjevu je bila skromno uređena i opremljena. Kako je sve više postajala važno simboličko mesto u političkom prostoru Valjeva tog vremena i stecište organizacija i snaga iste (NOB) narativno-političke provinijencije,[8] tako se ubrzo pokazala potreba za rekonstrukcijom i nadogradnjom. Autor novog projekta spomen-groblja je bio Božidar Krković, inženjer arhitekture iz Valjeva, kome su bili povereni i svi poslovi vezani za izvođenje građevinskih i drugih radova. Radove su inače besplatno sproveli radnici iz valjevskih građevinskih i komunalnih preduzeća, troškovi su se jedino sastojali iz kupljenog građevinskog materijala.[9]

Ovom rekonstrukcijom i nadogradnjom, koja se dogodila tek 1964. godine, spomen-groblje je dobilo svoj izgled koji se suštinski nije menjao do danas.[2] Urađeno je u obliku nepravilnog trougla i zahvata površinu od 2,5 hektara. Omeđeno je živom ogradom, a na ulazu je bilo postavljeno mesto za polaganje venaca, jarboli za zastave, kao i ploča na kojoj je upisano: „Borcima revolucije palim na tlu ovog kraja 1941—1944... Tek će vidici budućih dana moći da omeđe smisao njihove smrti... 7. jula 1964. godine“. Unutrašnjost se sastoji od travnate površine koja je ispresecana asfaltiranim pešačkim stazama i brojnim spomen-pločama, te ukrasnim biljkama.[10]

U sklopu rekonstrukcije i nadogradnje su, pored već postojanih spomen-kosturnica, na groblje preneti i sahranjeni posmrtni ostaci partizanskih boraca i pomagača NOR palih tokom rata u ataru opštine Valjevo. Tako je broj humki nakon nadogradnje sveukupno iznosio 64, u kojima je sahranjeno i na pločama ubeleženo 313 boraca NOR, uključiv i istaknute borce i narodne heroje iz valjevskog kraja koji su poginuli na drugim mestima van Valjeva i okoline.[11]

Ovako preuređeno i dograđeno, spomen-groblje na Krušiku je svečano otvoreno za Dan ustanka naroda Srbije — 7. jula 1964. godine. Ceremoniji otvaranja je prisustvovalo oko 15 hiljada građana Valjeva, te preživeli borci narodnooslobodilačkog rata ovog kraja i njihova rodbina. Svečani govor je održao Vojin Lukić, tadašnji savezni sekretar za unutrašnje poslove.[12]

Večni plamen[uredi | uredi izvor]

Definitivni izgled spomen-groblje je zadobilo 18. maja 1967. godine, na dan posete Predsednika Republike Josipa Broza Tita Valjevu, a u sklopu toga i groblju na Krušiku. Promene izgleda su se sastojale u preuređivanju i dograđivanju centralnog prostora groblja, prenošenju posmrtnih ostataka još nekih boraca i obrađivanja još nekoliko novih humki. Iznad svake humke su postavljene spomen-ploče sa osnovnim biografskim podacima upokojenih boraca, premda je još uvek ostao priličan broj „nepoznatih boraca“.[12] U središnjem delu groblja je, za ovu priliku, dograđen deo sa buktinjom i večnim plamenom u sredini. Buktinja je urađena od metala, a prostor oko nje je obzidan u vidu trougla u čijem je gornjem uglu postavljen kamen-peščar na kojem je, metalnim slovima izliveno, ispisan tekst:[13]

Autor celog rešenja je akademski vajar Milica Bogunović iz Beograda.[15]

Pomenutog 18. maja, nakon posete fabrici „Krušik“, najvećoj valjevskoj fabrici, gde je održao govor i razgovarao sa radnicima fabrike,[16] Tito se odvezao do partizanskog groblja gde ga je na ulazu u groblje dočekao i pozdravio predsednik valjevskog opštinskog odbora SUBNOR-a Borivoje Jevtić, u pratnji Ilije Šolaje i Maksima Kovačevića. Predsednik je potom položio venac pred vatrištem na središnjem delu groblja, i nakon što je otpevana himna Jugoslavije, prišao je sa upaljenom bakljom vatrištu i upalio večnu vatru. Hor učenika Valjevske gimnazije je potom otpevao svečanu pesmu Nikole Hercigonje „Jugoslavijo“.[17][12][18][19] (sl. 2, 3 i 4)

Nakon toga, Tito je krenuo u razgledanje spomen-kompleksa i pritom se pozdravio sa članovima porodica palih boraca. Ovim je i završena poseta Tita groblju. Pri odlasku, hor je Predsednika ispratio pesmom „Druže Tito mi ti se kunemo“, a ovaj se, kroz neprekidni špalir građana Valjeva, uputio ka Spomeniku borcima Revolucije na brdu Vidrak, gde su ga pozdravili narodni heroj Milosav Milosavljević i prvoborci Živorad Žika Gajić i Radomir Raka Vićentijević, i gde je položio cveće ispred spomenika i pohvalno govorio o ovom spomeniku.[20][12]

Naredne decenije i današnjica[uredi | uredi izvor]

U znak sećanja na streljane partizane i saradnike NOB, svakog 27. novembra, dana kad su streljani 1941. godine, na spomen-groblju se održavaju komemorativne svečanosti na kojima se odaje počast stradalima. Prva takva svečanost je održana 27. novembra 1946. godine, i prema pisanju lokalnog lista „Napred“, na njoj je učestvovalo oko 8 hiljada ljudi (poređenja radi, Valjevo je tada imalo oko 10 hiljada stanovnika) — sve škole, građanstvo, deca itd.[21]

I spomen-groblje na Krušiku je, slično drugim kosturnicama širom socijalističke Jugoslavije, prvobitno bilo materijalizovano svedočanstvo užasa ratne tragedije. Mesto na kom je izražavana žalost nad tragično izgubljenim životima i mesto katarzičnih susreta preživelih. No, vremenom, kako ističe istoričarka Olga Manojlović Pintar, praksa komemorisanja je počela da se menja. Pali u ratu su, kroz brojne simbole i rituale od subjekta kome su ceremonije posvećene, postali objekat na kom su bazirani ideološki i politički koncepti — bivajući instrumentalizovani kao centralni simbol državnog jedinstva, legitimacije političkog poretka.[6][8]

Komemorativnu svečanost na spomen-groblju na Krušiku je svake godine za vreme socijalističke Jugoslavije organizovao Opštinski odbor SUBNOR-a, dok su njeni neposredni izvršioci i domaćini bili Mesna zajednica „Krušik“ na čijoj je teritoriji spomen-groblje i osnovna škola „Andra Savčić“ iz Valjeva. Program se godinama uobičajeno sastojao od polaganja venaca i cveća, govora nekog od istaknutijih učesnika NOB ili političara iz Valjeva, te kulturno-umetničkog programa u kom su uglavnom učestvovali članovi amaterskih kulturnih udruženja iz grada, pripadnici JNA i učenici valjevskih škola. Govori su se u sadržinskom delu uglavnom sastojali od evociranja uspomena na ratni period i tragični događaj streljanja, da bi se u sledećem delu referisalo o posleratnom periodu, socijalističkoj revoluciji i izgradnji zemlje, te naposletku komentarisala trenutna politička i privredna situacija u zemlji.[22]

U nameri da izbegnu izvesnu stereotipnost i monotonost, te svečanosti 27. novembra privuku veći broj mladeži i građana, funkcioneri lokalnih ogranaka SUBNOR-a iz Titovog Užica, Gornjeg Milanovca, Čačka, Ljiga, Mionice i Valjeva, te predstavnici opštinskih konferencija SSRN su na zajedničkom sastanku 27. novembra 1982. godine odlučili da izmene program komemoracije. Ovo je učinjeno tako što je svake sledeće godine program svečanosti priperemala organizacija iz druge od navedenih opština, inače opština sa čije je teritorije na Krušiku streljan veći broj boraca. Tako je 1983. godine Čačku pripala čast pripreme i organizacije svečanosti, 1984. Titovom Užicu, 1985. Gornjem Milanovcu, a sledeće godine, na četrdesetpetu godišnjicu, Valjevu.[22]

Osim komemoriranja streljanja 27. novembra, partizansko spomen-groblje na Krušiku je za vreme SFRJ korišteno i za održavanje brojnih drugih manifestacija slične političke namene — negovanja i jačanja borbenih i revolucionarnih tradicija. Tako su se ovde održavale komemorativne svečanosti vezano za 4. maj — dan smrti doživotnog predsednika SFRJ Josipa Broza Tita, povremeno su pripadnici JNA na groblju polagali svečanu obavezu; ovde je takođe organizovano polaganje pionirske zakletve i vršena inicijacija pionira u Savez socijalističke omladine Jugoslavije i masovni prijem omladine u Savez komunista Jugoslavije. Ovde su se, osim toga, često svečano proglašavali pobednici u raznim takmičenjima, a groblje je bilo i nezaobilazni deo posete svih većih turističkih dolazaka u Valjevo. Ovde je takođe jula 1961. godine snimljen i dokumentarni film naziva „Događaji iz našeg kraja“ posvećen tragičnom događaju od 27. novembra 1941. godine.[23]

Okolina spomen-groblja se vremenom takođe promenila. Dok su se pre, za vreme i do odmah nakon rata ovde nalazile kasarne Petog pešadijskog puka „Kralj Milan“, na njihovom mestu su za vreme socijalističke Jugoslavije sagrađeni stambeni objekti, naselje koje je ponelo naziv „Peti puk“. U blizini groblja je 1979. godine sagrađeno još jedno stambeno naselje koje je ponelo naziv „27. novembar“. Načelno gledajući, za razliku pre rata, nakon rata ceo ovaj prostor brda Krušik je urbanizovan. U sećanje na tragične događaje na brdu Krušik i velika valjevska fabrika namenske industrije je nakon rata ponela ime ovog brda.[24]

Demokratskim promenama i raspadom Jugoslavije 90-ih godina 20. veka, spomen-groblje prestalo je da zauzima simboličko mesto koje je nekada u političkom prostoru Valjeva zauzimalo.[25] Komemoracije 27. novembra, kao i Dana pobede nad fašizmom i dana oslobođenja Valjeva u Drugom svetskom ratu, i dalje se nastavljaju redovno svake godine, ali sa dosta manjim brojem učesnika.[26][27][28][29][30]

Od svog nastanka, spomen-groblje je više puta obnavljano i konzervirano. Publicista Milorad Radojčić u svom radu o groblju iz 1987. godine navodi da je u to vreme spomen-groblje bilo u dosta dobrom stanju, uz sporadična oštećenja na asfaltnim stazama i posebno starim spomen-pločama, koja su pak brzo sanirana.[31]

Tokom 2003. godine, spomen-groblje je sveobuhvatno obnovljeno. Radove po projektu Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Valjeva je finansiralo tadašnje Ministarstvo rada i socijalne politike.[32][33][34]

Spomen-groblje je nanovo sveobuhvatno rekonstruisano tokom aprila 2016. godine. Rekonstrukcija se sastojala od zamene zubom vremena uništenih betonskih staza i asfalta behaton pločama, obnove kamenih i mermernih ploča sa imenima streljanih partizana, stavljanjem nove rasvete, klupa, ukrasnih žardinjeri i obnove travnatih površina i drveća.[35]

Danas je spomen-groblje Krušik kultivisan spomen park koji se redovno održava i intenzivno koristi za odmor i rekreaciju građana Valjeva svih životnih dobi.[2][36]

Izgled[uredi | uredi izvor]

5. Spomen-ploča ispred jarbola sa zastavama Srbije i grada Valjeva na ulazu u groblje.

Partizansko spomen-groblje se nalazi u severozapadnom delu Valjeva, na brdu Krušik.[2] Urađeno je u obliku nepravilnog trougla i zahvata površinu od 2,5 hektara, rad je inženjera arhitekture Božidara Krkovića. Groblje je omeđeno živom ogradom, na glavnom ulazu u groblje, jedom od tri ulaza, postavljeni su jarboli za zastave, a ispred njih spomen-ploča na kojoj je upisano:

Unutrašnjost se sastoji od travnate površine koja je ispresecana asfaltiranim pešačkim stazama duž kojih su postavljene spomen-ploče, njih 67, te ukrasnim biljkama.[10][37][38] Ploče su rađene od peščara, a na njima je upisan tekst obojen crno sa imenima streljanih boraca. Sve ploče imaju u levom gornjem uglu uklesanu petokraku zvezdu sa srpom i čekićem. Dimenzije ploča su: 120 × 70 × 40 centimetara.[37][39] (sl. 7 do 14)

15. Vatrište u središnjem delu groblja; ispred su ploče sa imenima narodnih heroja koji su poreklom iz Valjeva i okoline ili koji su pali ovde.

U središnjem delu groblja nalazi se obeležje sa buktinjom i večnim plamenom, rad akademskog vajara Milice Bogunović. Buktinja je od metala, a prostor oko nje ozidan je tesancima kamena peščara u obliku trougla, u čijem je gornjem uglu ispisano:[37][14]

U središnjem delu iznad vatrišta na granitnim pločama urezana su imena palih narodnih heroja valjevskog kraja.[39] (sl. 19 do 28)

Sa sve tri pristupne strane memorijalnom parku postavljeni su spomenici posevećeni streljanima 27. novembra, građeni od kamena i betona. Dok je spomenik na glavnom ulazu podignut kasnije, pa je i modernije rešen, druga dva spomenika u ostalim uglovima parka podignuta su znatno ranije i piramidalnog su oblika. Na potonja dva su ugrađene bele mermerne spomen-ploče veličine 120 × 30 cm sa posvetom identičnog sadržaja.[14][37][38] (sl. 29 do 36) Na prvom od dva tekst glasi: „Na ovom mestu su 27. 11. 1941. godine, nemački okupatori zajedno sa izdajničkim četničkim bandama streljali 121 partizana.“[39][37]

29. Piramidalni spomenik sa memorijalnom pločom i pločom sa imenima streljanih ispred.

Na drugom stoji istovetan tekst, samo je umesto broja 121, navedeno da je tu streljano 140 partizana. Ispod ovih spomen-piramida nalaze se sopomenici od belog mermera u obliku sarkofaga, na čijim su gornjim stranama ispisana imena i prezimena streljanih.[39] U vrhu je mermerna zvezda petokraka, a ispod nje uklesan je sledeći stih pesnika i revolucionara Jovana Popovića:

Spomenik novijeg datuma na glavnom ulazu je pravougaonog oblika i na njemu su postavljene spomen-ploče novijeg datuma, posvećene borcima 6. ličke divizije „Nikola Tesla“ poginulim u borbama za oslobođenje Valjeva i bliže okoline septembra 1944. godine, koje su postavljene 27. novembra 1999. godine i koje su postavili preživeli borci ove divizije i zahvalni građani Valjeva. Pored ovog se nalazi novi spomenik od crnog mermera kog je valjevski SUBNOR postavio 15. septembra 2014. godine, a koji je posvećen poginulim borcima Prve proleterske brigade u borbama za oslobođenje Valjeva i borcima Valjeva. (sl. 37. do 40.)

Unutar ovog spomen-groblja se takođe nalazi i spomenik podignut na mestu gde su Nemci 18. septembra 1943. godine streljali 18 talaca iz valjevskog kraja.[40]

Narodni heroji[uredi | uredi izvor]

Spisak narodnih heroja koji su rođeni ili su se borili i pali u valjevskom kraju, a kojima je na spomen-groblju postavljena spomen ploča[41]:

Galerija[uredi | uredi izvor]

Poseta Tita groblju
[uredi | uredi izvor]

  • 3.
    3.
  • 4.
    4.

Izgled spomenika
[uredi | uredi izvor]

  • 6. Jarboli sa zastavom Srbije i zastavom grada Valjeva na ulazu u memorijalni park. Ispred jarbola je spomen ploča navedenog sadržaja.
    6. Jarboli sa zastavom Srbije i zastavom grada Valjeva na ulazu u memorijalni park. Ispred jarbola je spomen ploča navedenog sadržaja.
  • 7. Neke od 67 spomen ploča posvećene palima, postavljene duž staza po parku
    7. Neke od 67 spomen ploča posvećene palima, postavljene duž staza po parku
  • 8.
    8.
  • 9.
    9.
  • 10.
    10.
  • 11.
    11.
  • 12.
    12.
  • 13.
    13.
  • 14.
    14.

Vatrište
[uredi | uredi izvor]

  • 16. Vatrište u središnjem delu groblja
    16. Vatrište u središnjem delu groblja
  • 17.
    17.
  • 18. Natpis u gornjem uglu trougaonog vatrišta;
    18. Natpis u gornjem uglu trougaonog vatrišta;

Spomen-ploče narodnih heroja
[uredi | uredi izvor]

Spomenici na ulazima u groblje
[uredi | uredi izvor]

Spomenici na bočnim ulazima
[uredi | uredi izvor]

  • 30. Piramidalni spomenik na bočnom ulazu u groblje posvećen 121 streljanom rodoljubu i sarkofagu sa imenima žrtava ispred
    30. Piramidalni spomenik na bočnom ulazu u groblje posvećen 121 streljanom rodoljubu i sarkofagu sa imenima žrtava ispred
  • 31. Natpis na spomeniku
    31. Natpis na spomeniku
  • 32. Sarkofag sa stihovima pesnika Jovana Popovića u gornjem desnom uglu ploče
    32. Sarkofag sa stihovima pesnika Jovana Popovića u gornjem desnom uglu ploče
  • 33.
    33.
  • 34. Piramidalni spomenik na drugom bočnom ulazu
    34. Piramidalni spomenik na drugom bočnom ulazu
  • 35.
    35.
  • 36. Natpis na ovom spomeniku posvećen 140 streljanih rodoljuba
    36. Natpis na ovom spomeniku posvećen 140 streljanih rodoljuba

Spomenik na glavnom ulazu
[uredi | uredi izvor]

  • 37. Spomenik na glavnom ulazu u groblje sa spomen pločama postavljenih novijeg datuma
    37. Spomenik na glavnom ulazu u groblje sa spomen pločama postavljenih novijeg datuma
  • 38.
    38.
  • 39.
    39.
  • 40.
    40.
Spomen-groblje na Krušiku na Vikimedijinoj ostavi.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Što je inače i razlog zašto se ceo ovaj deo Valjeva među građanima naziva „Peti puk“, a ovo groblje — „Groblje na Petom puku“.[4]
  2. ^ Kasnije, u naprednom periodu, ove spomen-ploče su skinute i pohranjene u depou Narodnog muzeja u Valjevu.[1]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d Radojčić 1987, str. 297.
  2. ^ a b v g Madić 2005, str. 23.
  3. ^ Milosavljević, Ninković & Radojčić 1995, str. 200.
  4. ^ a b Radojčić 1987, str. 306.
  5. ^ Poznanović, Raonić & Radojčić 1987, str. 7–8.
  6. ^ a b v Manojlović Pintar 2014, str. 216.
  7. ^ Obrenović 2013, str. 498–500.
  8. ^ a b Vlaisavljević 2012.
  9. ^ Radojčić 1987, str. 297–298.
  10. ^ a b v Radojčić 1987, str. 298.
  11. ^ Radojčić 1987, str. 298–299.
  12. ^ a b v g Radojčić 1987, str. 299.
  13. ^ Radojčić 1987, str. 299–300.
  14. ^ a b v g Radojčić 1987, str. 300–301.
  15. ^ Radojčić 1987, str. 300.
  16. ^ Tito u valjevskom i podrinskom kraju 1981, str. 251–252, 260–263.
  17. ^ Tito u valjevskom i podrinskom kraju 1981, str. 252.
  18. ^ Popović 1981, str. 157.
  19. ^ „Dolazak na J. B. Tita na spomen-groblje na brdu Krušik kod Valjeva, polaganje venca i paljenje večne vatre [fotografije u fototeci Muzeja Jugoslavije]”. Fototeka Muzeja Jugoslavije. 2012. Pristupljeno 15. 7. 2018. 
  20. ^ Tito u valjevskom i podrinskom kraju 1981, str. 253, 258.
  21. ^ Radojčić 1987, str. 303–304.
  22. ^ a b Radojčić 1987, str. 304.
  23. ^ Radojčić 1987, str. 305–306.
  24. ^ Radojčić 1987, str. 306–307.
  25. ^ Krstić 2018, str. 7;16.
  26. ^ Vićentijević, Branko (27. 11. 2014). „Skromna komemoracija na Petom puku”. kolubarske.rs. Pristupljeno 12. 7. 2018. 
  27. ^ „SUBNOR”. marsh.rs. 2. 9. 2005. Pristupljeno 12. 7. 2018. 
  28. ^ Kecojević, Ljiljana (decembar 2008). „Novembarski strahovi i nade”. Revija Kolubara. Pristupljeno 12. 7. 2018. 
  29. ^ Kecojević, Ljiljana (oktobar 2010). „Septembarski gemišt”. Revija Kolubara. Pristupljeno 12. 7. 2018. 
  30. ^ Kecojević, Ljiljana (jun 2014). „Majske bujice”. Revija Kolubara. Pristupljeno 12. 7. 2018. 
  31. ^ Radojčić 1987, str. 303.
  32. ^ „Poseta delegacije Ministarstva rada i zapošljavanja Valjevu”. valjevo.rs. 15. 9. 2008. Pristupljeno 13. 7. 2018. 
  33. ^ „Obeležavanje 15. septembra”. ugradu.info. 13. 9. 2008. Pristupljeno 13. 7. 2018. 
  34. ^ „90. godišnjica proboja Solunskog fronta i Dana oslobođenja Valjeva”. marsh.rs. 15. 9. 2008. Pristupljeno 13. 7. 2018. 
  35. ^ Ilić, Dragan (30. 4. 2016). „Večni plamen ponovo na Petom puku”. mojsvetsporta.net. Arhivirano iz originala 13. 07. 2018. g. Pristupljeno 13. 7. 2018. 
  36. ^ „Šetnja gradom”. Turistička organizacija Valjeva. 24. 7. 2013. Arhivirano iz originala 13. 07. 2018. g. Pristupljeno 13. 7. 2018. 
  37. ^ a b v g d đ Grupa autora 2006.
  38. ^ a b Milosavljević, Ninković & Radojčić 1995, str. 200–201.
  39. ^ a b v g d đ Radojčić 1987, str. 301.
  40. ^ a b v g d đ e ž z i Radojčić 1987, str. 302.
  41. ^ Radojčić 1987, str. 301—302.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Спомен-гробље_на_Крушику&oldid=27603035”