Bosanska krajina u Narodnooslobodilačkoj borbi
Nakon Aprilskog rata i okupacije Kraljevine Jugoslavije 18. aprila 1941. čitava Bosanska krajina, kao deo predratne Vrbaske banovine, postala je deo novoformirane NDH. Politika nacionalne i verske diskriminacije, koju je NDH odmah usvojila, i ustaški teror nad lokalnim srpskim stanovništvom i političkim protivnicima na čelu sa KPJ, za kratko vreme su doveli narod Bosanske krajine na ivicu opstanka.
Ustanak je počeo 27. jula 1941. i do kraja avgusta oslobođena je velika teritorija (Drvarska republika), nakon čega je usledila protivofanziva Italijana i podela ustanika na partizane i četnike krajem 1941. Početkom 1942. glavno žarište ustanka bila je Kozara, koja je u leto 1942. izdržala tešku neprijateljsku ofanzivu. U jesen 1942. na teren Bosanske krajine došao je Vrhovni štab NOVJ sa proleterskim brigadama, i ponovo je stvorena slobodna teritorija (Bihaćka republika), koja je izgubljena u četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi početkom 1943.
Međutim, snage NOVJ su uspele da se održe, formirane su krajiške udarne brigade i 1. (kasnije 5.) bosanski korpus NOVJ, a do kraja 1943., Bosanska krajina (sa izuzetkom Banjaluke i Prijedora) ponovo je oslobođena. Poslednja, najslabija nemačka ofanziva došla je u proleće 1944. (Drvarska operacija), dok su krajem 1944. i početkom 1945. vođene borbe za sprečavanje povlačenja nemačke grupe armija E iz Grčke. Bosanska krajina konačno je oslobođena 2. maja 1945.[1]
Uvod[uredi | uredi izvor]
Bosanska krajina u NDH[uredi | uredi izvor]
Odmah posle aprilskog rata ustaške vlasti u Bosanskoj krajini počele su sa proganjanjem srpskog stanovništva. U početku je posebno snažan pritisak vršen na bogatije slojeve i inteligenciju. Već krajem juna i početkom jula počela su iseljavanja (prvo masovno iseljavanje izvršeno je u Bihaću 24. juna 1941.), hapšenja i sve masovnija ubistva. Izvestan broj srpskih političara, trgovaca, viših službenika i sveštenika izbegao je u italijansku okupacionu zonu, dok je jedan deo prešao u Srbiju. U neke krajeve Bosanske Krajine doseljeni su Slovenci, proterani iz Slovenije, i Srbi, proterani iz Like. Srpski živalj počeo je da izbegava organe ustaške vlasti i da se krije. Istovremeno, ustaški vrhovi nastojali su da za nasilnu promenu etničke strukture stanovništva, istrebljenjem Srba, pridobiju hrvatske i muslimanske mase (ustaški stožernik u Banjaluci Viktor Gutić je pozivao Muslimane i Hrvate da progone Srbe i otimaju njihova imanja). Takva ustaška politika u Bosanskoj Krajini, koristeći se već postojećim verskim i nacionalnim antagonizmom, pogoršala je odnose. Uključivanje izvesnog broja Muslimana i Hrvata u ustaške zločine, a posebno znatnog broja katoličkih sveštenika, podstaklo je šovinizam i produbilo jaz među stanovništvom Bosanske krajine.[2]
Početkom juna naredbom o skupljanju Srba u radne i sabirne logore, počela su masovnija hapšenja i odvođenja ljudi u logor Jadovno (planina Velebit), gde su vršena pogubljenja, a od 10. juna i masovne deportacije srpskih porodica u Srbiju. Na taj način ustaška vlast stavila je van zakona srpski živalj, koji je činio oko 63% ukupnog stanovništva Bosanske krajine. Zato je bilo prirodno da je srpsko stanovništvo, sa bogatim borbenim tradicijama iz ranijih ustanaka i buna, bilo osnovna masa sa kojom se u Bosanskoj krajini moglo realno računati u organizovanju ustanka u NOB. Rad KPJ izvršio je znatan uticaj na organizovanje i mobilizaciju tog dela stanovništva, ali je istovremeno KPJ već u periodu priprema za ustanak morala ulagati najveće napore da bi osujetila okupatora i ustaše u izazivanju bratoubilačkog rata na verskoj i nacionalnoj osnovi.[2]
Rad KPJ[uredi | uredi izvor]
Pripreme za oružanu borbu u Bosanskoj krajini počele su oblasnim savetovanjem KPJ u Šehitlucima (kod Banje Luke) početkom juna 1941., kojim je rukovodio član PK KPJ za BiH Đuro Pucar Stari. Tu su prenete odluke i zaključci Majskog savetovanja CK KPJ o radu na pripremi naroda za borbu protiv okupatora. Sredinom juna, stigao je u Banja Luku član Pokrajinskog vojnog komiteta za Bosnu i Hercegovinu Mahmud Bušatlija, po čijim je uputstvima obrazovan Oblasni vojni komitet (rukovodstvo) za Bosansku krajinu (Osman Karabegović, Branko Babič, Kasim Hadžić i Josip Mažar Šoša).[3] Na prvom sastanku komiteta preneta su naređenja za prikupljanje oružja, stvaranje diverzantskih grupa i mreže vojnih poverenika, i određeni vojni poverenici za srezove: Bosansko Grahovo, Bosanski Petrovac, Bosanska Krupa, Bosanski Novi, Ključ, Bosanska Dubica, Prijedor, Prnjavor, Jajce i Mrkonjić-Grad. U više gradova formirane su diverzantske grupe i prikupljena izvesna količina oružja. Narodu je objašnjavana potreba jedinstva i oružane borbe protiv okupatora i njegovih pomagača. Potpunije pripreme izvedene su u srezovima u kojima su od ranije delovale brojnije organizacije KPJ (Drvar, Bosanski Petrovac, Bosanska Dubica, Prijedor, Banja Luka), a slabije tamo gde su komunističke organizacije bile malobrojne ili nisu postojale (Ključ, Mrkonjić-Grad, Kotor-Varoš, Glamoč).[2]
1941.[uredi | uredi izvor]
Poziv KPJ[uredi | uredi izvor]
Dana 13. jula 1941. PK KPJ BiH doneo je odluku o formiranju sreskih štabova i započinjanju oružanih akcija i diverzija. Ovlašćeni delegati odmah su upućeni u pojedine srezove da prenesu odluke lokalnim vojnim komitetima i započnu akcije na terenu: u Bosansku krajinu upućen je Mahmud Bušatlija, dok je Đuro Pucar upućen u srednju Bosnu, gde je organizacija KPJ bila slaba, pa su grupe aktivista iz Banjaluke upućene u Kotor Varoš i Prnjavor sa zadatkom da pokrenu oružane akcije. Od tada je oblast srednje Bosne u vojnom i političkom pogledu bila priključena Bosanskoj krajini sve do kraja rata.[2]
Suprotstavljene snage[uredi | uredi izvor]
Do početka ustanka najbrojniji i najbolje naoružani odredi formirani su oko Drvara (tri odreda sa oko 200 naoružanih boraca), Bosanskog Petrovca, na Kozari, oko Banjaluke i u Janju. U to vreme na teritoriji Bosanske krajine nalazile su se domobranska 9. i 10. pješačka pukovnija, 3. bojna (bataljon) 11. pješačke pukovnije i 3. oružnička (žandarmerijska) pukovnija, a u svim gradovima ustaške oružane formacije.[2]
Ustanak[uredi | uredi izvor]
Partizanski odredi, pod komandom Štaba gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i okolinu, napali su 27. jula Drvar, Oštrelj i Bosansko Grahovo. U Drvaru je posle uporne borbe uništen ustaški i domobranski garnizon od oko 400 ljudi (iz 10. pješačke pukovnije). Sva tri mesta su oslobođena. Borbe su odmah prenete prema Bosanskom Petrovcu, Glamoču, Kulen Vakufu i Kninu. Noću 29-30. jula izbio je ustanak u Podgrmeču, sutradan na Kozari, a 1. avgusta u Janju i Plivi (oko Šipova).[2]
Hiljade golorukih ustanika, sa po nekom puškom, jurišalo je na ustaške žandarmerijske stanice i garnizone po većim mestima. Tako su prvih dana avgusta 1941. oslobođeni: Glamoč, Dobrljin i više drugih mesta; ustanici su prodrli u Bosansku Krupu, blokirali Bosanski Petrovac i Kulen Vakuf i većinu žandarmerijskih stanica, a porušene su železničke pruge i telegrafske linije. Ustaško-domobranske snage potisnute su u gradove, oko kojih su obrazovani ustanički frontovi. Stvoreno je nekoliko žarišta ustanka, među kojima je, u to vreme, bilo najjače u rejonu Drvara, čiji je štab rukovodio krupnim snagama na ustaničkom frontu prema Bosanskom Petrovcu, Kulen Vakufu, Kninu, Livnu i Ključu. Snažno žarište obrazovano je i na Kozari, gde su ustanici držali front prema Prijedoru, Bosanskoj Gradiški i Bosanskom Novom. Ustaničke snage na Janju i Plivi očistile su manja ustaška uporišta i uspostavile front prema Jajcu i Donjem Vakufu. Ustanici su oslobodili i sela ispod Grmeča i uspostavili front prema Bosanskoj Krupi i Sanskom Mostu. Partizanski odredi i čete nicali su u skoro svim selima i uključivali se u ustaničke frontove čija je širina oko pojedinih žarišta iznosila i preko 100 km.[2]
Na Manjači i u srednjoj Bosni nije došlo do šireg ustaničkog pokreta. Aktivisti KPJ, koji su upućeni na to područje, tek su tad počeli stvarati prve manje oružane odrede, a zatim izvoditi i sitnije oružane akcije. Tamo će doći do šireg pokreta srpskih masa u jesen 1941.[2]
Reakcija NDH[uredi | uredi izvor]
Radi ugušenja ustanka u njegovom početku, ustaško-domobranske snage u jačini oko 5 bataljona preduzele su 31. jula koncentričan napad iz Bosanskog Petrovca i od Glamoča prema Drvaru. Međutim, talas ustanaka po čitavoj Bosanskoj Krajini osujetio je tu akciju, a ustaško-domobranske jedinice na Bravskom i Lisini su razbijene. Ustaško-domobranske posade u dolini Une i Sane, ojačane sa 3-4 bataljona, uspele su prvih dana avgusta da učvrste front prema ustanicima. Početkom avgusta najžešće borbe vodili su Bosansko-petrovački i veći deo drvarskih odreda (500 pušaka i više hiljada ustanika naoružanih hladnim oružjem) oko blokiranog Bosanskog Petrovca.[2]
Drvarska republika[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Širina ustanka, njegovi početni uspesi, ali i izraženi elementi stihije (neorganizovanost, samovolja, nacionalistički ispadi prema muslimanskom stanovništvu i kolebljivost ustanika posle prve jače reakcije neprijatelja) zahtevali su hitne mere u izgrađivanju vojne i političke organizacije ustanka. Ona je najpre i najpotpunije sprovedena u Drvaru. Po sugestijama člana CK KPJ Marka Oreškovića, 16. avgusta obrazovana je Drvarska brigada, a gerilski odredi reorganizovani su u bataljone. Stvaranje bataljona na najvažnijim delovima fronta i imenovanje najsposobnijih boraca za starešine unelo je više reda i omogućilo efikasniju upotrebu brojnih većih oružanih jedinica u tom delu Bosanske Krajine. U drugim krajevima sredinom avgusta formirani su Štab gerilskih odreda Krupa i Sana (u Podgrmeču), Štab kozarskog partizanskog odreda i Štab narodne vojske Janja i Pliva. Tu prvu reorganizaciju ustaničkih snaga sprovodila su mesna rukovodstva, jer je oblasni rukovodeći centar u Banjaluci, zbog ustanka i presecanja komunikacija, ostao bez stalnih veza sa ustanicima. Tek početkom septembra upućen je iz Banjaluke na teren Oblasni vojni štab (štab partizanskih odreda) za Bosansku krajinu pod komandom Danka Mitrova; početkom septembra stigao je u Mrkonjić-Grad (oslobođen 29. avgusta) i tu počeo da deluje kao komanda oblasti, ali i dalje bez neposredne veze sa najjačim žarištima ustanka.[2]
Lokalna ustanička rukovodstva rešavala su u početku i pitanja organizacije oslobođene teritorije. Odmah posle oslobođenja u Drvaru je odlukom Sreskog komiteta KPJ osnovano Vojno-revolucionarno veće, u čijem su sastavu formirani komesarijati: za komunalna pitanja, industriju, ishranu, javnu bezbednost, pravosuđe, trgovinu i zanatstvo. S obzirom na velike potrebe brojnih ustaničkih jedinica i veliki broj izbeglica u ovom industrijskom mestu, Vojno-revolucionarno veće organizovalo je snabdevanje vojske, pokrenulo rad u fabrikama za proizvodnju i popravku oružja, uspostavilo i održavalo železnički saobraćaj, brinulo se o brojnim izbeglicama, organizovalo bolnicu, itd. Na narodnom zboru u Drvaru 31. avgusta izabrani su Narodno veće, Narodni sud i Narodni tužilac. Po selima su postavljana revolucionarna veća, a u Drvaru su obrazovane prve antifašističke organizacije žena i omladine. Takva organizacija oslobođene teritorije počela se provoditi i oko Bosanskog Grahova, Glamoča i Bosanskog Petrovca. U drugim ustaničkim žarištima Bosanske krajine javljaju se kao ustanički organi vlasti-revolucionarni odbori, narodni odbori, odbori za ishranu vojske, komande mesta, a ponegde poslove u pozadini obavljali su i bivši seoski kmetovi. Pri štabu u Drvaru odmah je formiran Gerilski informacioni biro. Pored umnožavanja letaka, Biro je pokrenuo list Gerilac, koji je, pored vesti sa savezničkih frontova i o borbama u Jugoslaviji, donosio članke u kojima je tumačio političke stavove KPJ i pokretao najaktuelnije probleme ustanka.[4]
Ofanziva NDH[uredi | uredi izvor]
Nakon prve neuspele intervencije protiv ustanika u Drvaru, nova ofanziva protiv ustaničkih snaga na Kozari, u Podgrmeču i Drvaru brižljivo je pripremljena u Glavnom stožeru domobranstva NDH, sa ciljem da se uguši ustanak u Bosanskoj krajini i usput uništi preostali srpski živalj. U operaciji su bila angažovana 22 ustaško-domobranska bataljona, sa tada već brojnom mesnom ustaškom milicijom, ojačana artiljerijom, tenkovima i avijacijom.[4]
Ofanziva NDH je planirana i izvedena u dve etape: od 14-18. avgusta bili su razbijeni ustanički frontovi na Kozari i u Podgrmeču, deblokiran Bosanski Petrovac, a ustanici su se povukli u šume. Ustaše su u nastupanju počinile velika zverstva. Pobili su sve stanovništvo koje nije izbeglo u planine. Po izveštaju generala Rumlera, koji je komandovao tom operacijom, ustaše su ubile oko 10.000 osoba. Veliki broj naselja je spaljen, a imovina opljačkana.[4]
Druga faza operacije-prodor u Drvar-počela je 23. avgusta 1941. Ustaško-domobranske snage jačine 6 bataljona, podržane artiljerijom, avijacijom i tenkovima, prešle su u napad iz Bosanskog Petrovca pravcem Oštrelj-Drvar. U teškim trodnevnim borbama, glavnina ustaničkog 1. bataljona Sloboda (formiran 20. avgusta od gerilskih odreda na frontu prema Bosanskom Petrovcu) sa oko 600 naoružanih boraca odbila je kod Oštrelja napad na Drvar. Neprijatelj je pretrpeo znatne gubitke; zaplenjeno je 9 mitraljeza i 18 puškomitraljeza.[4] Akciju protiv ustaničkih snaga u tom delu Bosanske krajine trebalo je da potpomognu ustaško-domobranske jedinice iz Gračaca (1 pukovnija), Livna (2 pukovnije), Jajca i Mrkonjić-Grada (3 bataljona), ali su ove snage paralisane dejstvom lokalnih partizanskih jedinica. Ustanici Janja i Plive odneli su takođe niz pobeda: oni su 27. avgusta uništili u Šipovu (kod Jajca) 28. domobransku bojnu (bataljon) i izbacili iz stroja 325 vojnika; zaplenjena su 2 topa, 6 mitraljeza, 12 puškomitraljeza i 250 pušaka. Ustanici su sutradan razbili delove jedne domobranske bojne i oslobodili Jezero (kod Jajca), izvršili napad na Jajce, a 29. avgusta oslobodili i Mrkonjić-Grad.[4]
Ti uspesi u dolini Vrbasa, posebno ugroženost Jajca, doveli su do brze intervencije Štaba nemačke 718. divizije iz Banjaluke. Već 29. avgusta 1941. u rejonu Jajca koncentrisana su 2 ustaška, 2 domobranska i 1 nemački bataljon sa zadatkom da razbiju ustanike na Janju i Plivi, a zatim da u sadejstvu sa snagama iz Glamoča, preko Mliništa, prodru u Drvar. Pod pritiskom nadmoćnijih snaga, nedovoljno organizovane i slabo vođene ustaničke jedinice oko Mrkonjić-Grada i one u Janju i Plivi, nisu mogle da pruže snažniji otpor. Neprijatelj je uspeo da povrati Mrkonjić-Grad i Šipovo. Koristeći se rasulom među ustanicima oko Mrkonjić-Grada, neprijateljske snage su 6. septembra, bez otpora, prodrle u Mliništa. Dalji prodor ovih snaga prema Drvaru osujetila je Drvarska brigada. Kolonu koja je prodirala od Šipova kroz Janj i Plivu dočekali su ustanici pod komandom Sime Šolaje, i razbivši jedan njen bataljon kod sela Kozila, odbacili je do sela Jezera. Uskoro zatim ustaše su se povukle prema Travniku; sela kroz koja su prošli u oblasti Mrkonjić-Grada, Janja i Plive popalili su (oko 2.500 zgrada) i pobili sve stanovništvo koje su pohvatali.[4]
Ustanička protivofanziva[uredi | uredi izvor]
Ustaničke snage u dolini Une brzo su se konsolidovale i ponovo uspostavile frontove prema ustaško-domobranskim garnizonima u dolini Sane i Une, i počele ofanzivna dejstva. Posle razbijanja ustaničkih frontova na Kozari, po odluci rukovodstva ustanka, pristupilo se stvaranju četa koje će, naslanjajući se na naselja oko Kozare, izvoditi partizanske akcije. Na celom području Kozare formirane su početkom septembra 1941. tri partizanske čete.[4]
Posle razbijanja niza ofanzivnih akcija snaga NDH, jedinice drvarske brigade ponovo su preuzele inicijativu. Delovi 1. i 2. bataljona Drvarske brigade uništili su 1. septembra domobransku posadu od 300 vojnika u selu Vrtoču, a 6. septembra posle dvodnevnih borbi oslobođen je Kulen Vakuf. Tih dana partizanske snage oko Banjaluke i u srednjoj Bosni razvile su življu aktivnost, osobito u dolini Vrbasa. U dotadašnjim borbama ustaničke snage razbile su više domobranskih jedinica i zaplenile znatne količine oružja i municije. Zarobljeno je na stotine prisilno mobilisanih domobrana koji su razoružani i pušteni kućama. Početkom septembra u Bosanskoj krajini je operisalo oko 6.000 naoružanih partizana. Tih dana u Drvar je došao Oblasni štab za Bosansku krajinu. Nešto pre njega u Drvar je, iz Zagreba, stiglo i nekoliko bivših dobrovoljaca iz španskog građanskog rata, koji su ojačali neke ustaničke komande. Prihvatajući već formiranu Drvarsku brigadu, Oblasni štab se polovinom septembra reorganizovao u Štab Krajiške divizije, sa sedištem u Podgrmeču.[4]
Kriza ustanka[uredi | uredi izvor]
Dotadašnje borbe u Bosanskoj Krajini potvrdile su nemoć NDH da uguši ustanak. Iako su italijanske trupe na zahtev NDH već 1. jula 1941. napustile Bosnu i Hercegovinu, već 26. avgusta NDH je sa Italijom sklopila sporazum o italijanskoj reokupaciji cele teritorije BiH do demarkacione linije (vidi sliku).
Italijanska okupaciona komanda razvila je široku mrežu obaveštavanja o karakteru i ciljevima ustanka i o snagama koje mu stoje na čelu, koristeći se srpskim izbeglicama iz Bosanske krajine, koji su uz italijansku podršku formirali centre u Splitu, Šibeniku, Kninu, Dubrovniku i drugim dalmatinskim gradovima. Odlučujuću ulogu u izbegličkim centrima imali su prvaci bivših građanskih partija, pojedini trgovci, sveštenici, oficiri i činovnici Kraljevine Jugoslavije: tako su formirane srpske nacionalističke snage pod italijanskom kontrolom. Oni su zahtevali da Italija okupira oblasti NDH u kojima živi srpsko stanovništvo i da u njima ukine ustašku vlast. Da bi sprečili KPJ da učvrsti svoju kontrolu nad ustanicima, nacionalisti su u avgustu počeli upućivati svoje ljude među ustanike, radi preuzimanja rukovodećih mesta u pojedinim ustaničkim jedinicama i okupljanja ustanika oko ideje borbe za srpski nacionalni opstanak protiv Hrvata i Muslimana, i povratka reda i mira u saradnji sa Italijom. Pod uticajem nacionalista ojačale su šovinističke i osvetničke strasti među ustanicima i učestali nasilni ispadi prema hrvatskom i muslimanskom civilnom stanovništvu, što su ustaše iskoristile za jačanje svojih snaga, naoružavajući muslimanska sela za samoodbranu. Sračunati postupci Italijana u Lici već u avgustu (razoružavanje i hapšenje ustaša, oslobađanje uhapšenih Srba) doveli su do kolebanja ustaničkih masa, koje je komunističko rukovodstvo ustanka pokušalo da suzbije, ali je bilo dosta ustaničkih jedinica, naročito prema Kninu, u kojima nije bilo komunista.[5]
Italijanska ofanziva[uredi | uredi izvor]
Pozivajući na mir, garantujući bezbednost i preteći narodu represalijama svuda gde naiđu na otpor, italijanske trupe su 10. septembra prešle u nastupanje prema oslobođenoj teritoriji. Divizija Sassari nastupala je pravcem Knin-Bosansko Grahovo-Drvar, a 26. pešadijski puk divizije Bergamo iz Livna prema Bosanskom Grahovu i Drvaru. Grahovski i Livanjski ustanički bataljon, pod uticajem italijanske propagande, napustili su položaje bez borbe. Posle ulaska Italijana u Bosansko Grahovo, Štab Drvarske brigade hitno je prikupio deo drvarskih boraca, povlačeći ih sa ostalih frontova, i organizovao otpor na pravcu Bosansko Grahovo-Drvar. Posle višednevnih borbi na Pločama, Italijani su 25. septembra zauzeli Drvar, iz kojeg je prethodno evakuisan ratni materijal, a fabrika celuloze i pilana uništeni. U borbama protiv jedinica Drvarske brigade, učestvovalo je i 7 ustaško-domobranskih bataljona koji su, koristeći uspeh italijanskih jedinica, ovladali komunikacijama između Bihaća, Bosanske Krupe, Sanskog Mosta i Bosanskog Petrovca. Drvarska brigada napustila je držanje frontova i prešla na partizanski način vođenja borbe.[5]
Do polovine oktobra 1941., Italijani su, ne nailazeći na otpor, zauzeli čitavu okupacionu zonu, prodrevši duž drumova u Bosanski Petrovac, Ključ, Sanski Most, Bihać, Bosansku Krupu, Mrkonjić Grad, Jajce, Donji Vakuf, Bugojno, Kupres, Prozor i niz drugih mesta, uspostavljajući svuda svoje garnizone. To je dovelo do krize ustanka u Bosanskoj krajini. Ostvareno jedinstvo srpskog naroda u ustanku bilo je razbijeno: nastao je period podele na pitanjima za i protiv nastavljanja oružane borbe. Okupator i srpske nacionalističke snage preuzele su inicijativu koristeći se prednošću nastalom raspadanjem ustaničkih frontova i svojim prisustvom na ustaničkoj teritoriji. Italijanska okupaciona komanda pozvala je srpski narod da prestane sa borbom, da se ustanici vrate kućama, nastojeći nizom mera da stvori utisak da su italijanske snage nosioci reda i bezbednosti. U toj akciji sa njima su otvoreno sarađivali nacionalisti, među kojima i pojedine starešine ustaničkih jedinica, pokušavajući da slome nastojanja komunista da pokrenu ustanike u borbu protiv italijanskog okupatora. Ustaničke jedinice pod kontrolom nacionalista ubrzo će postati osnova jedinica JVuO (četnika).[5]
Osipanje ustanika[uredi | uredi izvor]
Gubitak teritorije i aktivnost Italijana i njihovih pomagača doveli su do osipanja ustaničkih snaga. Naporima organizacija KPJ i vojnih štabova održalo se jezgro partizanskih odreda oko Drvara, Bosanskog Petrovca, u Podgrmeču, Janju, Plivi, Ključu i Livnu. Nacionalističke snage obezbedile su dominantan uticaj oko Bosanskog Grahova i Glamoča, dok su na području Drvara i Bosanskog Petrovca mogli da se oslone samo na pojedince. Iako se znatan broj boraca u tim krajevima kolebao da uđe u borbu sa italijanskim trupama, nacionalisti nisu našli širi organizovani oslonac među njima.[5]
U međuvremenu, u nemačkoj okupacionoj zoni, stanje je bilo jednostavnije: kozarački partizani, prešavši na partizanski način borbe, nastavili su akcije protiv nemačkih i ustaških snaga. Partizanski odredi u srednjoj Bosni izveli su u septembru i oktobru više akcija protiv ustaško-domobranskih posada, popunjavajući se novim borcima, a u oktobru su bile formirane tri partizanske čete.[5]
Reorganizacija[uredi | uredi izvor]
Na Savetovanju u Stolicama (kod Krupnja), 26. septembra 1941., u prisustvu delegata iz BiH, odlučeno je da se pristupi reorganizaciji ustaničkih jedinica u čitavoj zemlji: formiran je Vrhovni štab NOVJ sa Titom na čelu, sa podtinjenim Glavnim štabovima u svim pokrajinama Jugoslavije; usvojen je zajednički naziv "partizani" za sve borce u čitavoj zemlji, obavezna crvena petokraka i partizanska zakletva, a osnovne borbene jedinice postali su partizanski odredi (sastavljeni od bataljona i četa) sa jedinstvenom komandom u sastavu: komandant, politički komesar i njihovi zamenici.[6]
Odluke Savetovanja u Stolicama, koje su stigle u Bosansku krajinu polovinom oktobra 1941., sprovođene su u znaku oštre političke borbe između KPJ i nacionalista za prevlast u ustaničkim jedinicama. Sve jedinice u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni objedinjene su krajem oktobra 1941. u tri partizanska odreda: 1. krajiški NOP odred (7 četa) obuhvatao je krajeve između Une i Sane, a na jugu zaključno sa Bosanskim Grahovom; 2. krajiški NOP odred (6 četa) krajeve između donjeg toka Une, Sane, Vrbasa i linije Prijedor-Banjaluka; 3. krajiški NOP odred (5 bataljona i više samostalnih četa) ostali deo Bosanske krajine i srednju Bosnu.[5]
U novembru, posle savetovanja u Glavnom štabu NOPO BiH na Romaniji, kojem su prisustvovali i predstavnici oblasnog rukovodstva Bosanske krajine, formiran je Operativni štab NOV i POJ za Bosansku krajinu. U januaru 1942. u tri odreda Bosanske krajine bilo je 17 bataljona. Uporna borba vodila se protiv shvatanja da se ostane pri ranijim seoskim odredima, da borci budu kod svojih kuća, a da se skupljaju samo u slučaju potrebe odbrane svoga sela (ova situacija slikovito je opisana u romanu Gluvi barut, Branka Ćopića). Svakodnevna borba za uvođenje vojničkog života i reda u ustaničkim jedinicama, neprekidna ofanzivna aktivnost i postignuti vojni uspesi, pored političke aktivnosti komunista, imali su presudan značaj u izgradnji vojne organizacije. Komunisti su radili na objašnjavanju ciljeva NOB, na stvaranju jedinstvenog sistema nove narodne vlasti, omladinskih i organizacija žena; na jačanju bratstva Srba, Hrvata i Muslimana i sprečavanju ustaških i (kasnije) četničkih pokolja. Radi toga, održane su krajem 1941. i početkom 1942. okružne i sreske konferencije KPJ i vojna savetovanja na Kozari, u Podgrmeču, Krnjeuši i Skender Vakufu, kao i mnogi zborovi sa vojskom i narodom. U februaru 1942. obrazovani su svuda sreski i okružni komiteti KPJ.[5]
Partizanski odredi[uredi | uredi izvor]
Krajem 1941. ustanak je bio u poletu u oblasti između Sane i Vrbasa i u srednjoj Bosni, gde je došlo do masovnog priliva boraca. Ustanici su prinudili ustaše, domobrane i Italijane na odbranu garnizona i komunikacija. Tako su 3 bataljona 3. Krajiškog odreda naneli Mostarskoj ustaškoj bojni i jednom bataljonu 9. domobranske pukovnije znatne gubitke pri napadu na Jajce; delovi odreda prodrli su u Donji Vakuf koji su branili delovi 26. pp. (pešadijskog puka) divizije Bergamo i domobranskog 9. pp.; posle višednevne opsade razbijena je ustaško-domobranska posada Sitnice; vođene su uspešno borbe protiv Italijana oko Kupresa i zauzet rudnik u Maslovarima. Mnoge komunikacije su prekinute.[5]
U tom periodu najintenzivniji razvoj oružane borbe bio je na Kozari. Jedinice 2. krajiškog odreda u nizu uspelih akcija stalno su jačale, a organizaciono i politički komunisti su se učvrstili. Polovinom novembra Odred je imao oko 670 boraca, a u oslobođenim selima radili su narodnooslobodilački odbori. Zbog toga su nemačke i ustaško-domobranske snage (ojačani domobranski 5. i 11. pešački puk, slabiji delovi ustaša, žandarma i nemačke 718. pešadijske divizije-ukupno oko 5.000 vojnika) krajem novembra uzaludno pokušavale da kocentričnim dejstvima razbiju partizane na Kozari. Posle akcije, glavnina ustaško-domobranskih jedinica prebačena je u istočnu Bosnu, radi napada na tamošnje partizanske snage, a u oblasti Kozare ostavili su važnijim mestima manje posade. Kozarački partizani su 5. decembra gotovo potpuno uništili 2. bojnu 11. domobranske pukovnije na Mrakovici (zarobljeno 190, poginulo preko 90 domobrana), 16. decembra prepadom zarobili 33. satniju 1. domobranske pukovnije u selu Turjaku i noću 17/18. decembra uništili domobransku četu iz Bjelovarskog dopunskog bataljona u selu Vodičevu.[5]
1942.[uredi | uredi izvor]
Jačanje NOP[uredi | uredi izvor]
Krajem decembra 1941. 2. krajiški odred je narastao na 1045 boraca, pa je 21. decembra preformiran u 3 bataljona koji su, početkom 1942., ponovo ovladali teritorijom Kozare. Kozara je postala jedno od najjačih žarišta ustanka u Jugoslaviji.[5]
U međuvremenu je učvršćena komunistička vojna organizacija i eliminisan nacionalistički (četnički) uticaj u uglu između reka Une i Sane i na Grmeču. U oblasti Drvara i Bosanskog Petrovca nacionalisti su uz pomoć Italijana bezuspešno pokušali da formiraju četnički puk. Manje četničke grupe bile su izolovane i potisnute, uglavnom, na teritoriju oko italijanskih garnizona. U januaru 1942. partizanske jedinice na tom području počele su napade na italijanske trupe. Posle nekoliko napada na italijanske kolone, od kojih je u Medenom Polju kod Bosanskog Petrovca bio najuspešniji, italijanski garnizoni izolovani su i blokirani. Početak borbe sa Italijanima označio je konačan prelom ustanka u tom delu Bosanske krajine u korist NOP.[7]
Partizani i četnici[uredi | uredi izvor]
Nacionalističke snage su se učvrstile oko Bosanskog Grahova i Glamoča, gde su formirane četničke jedinice. Takođe, proširili su svoju aktivnost na celo područje 3. krajiškog NOP odreda. S obzirom na plimu ustanka u tom delu Bosanske krajine i srednje Bosne, nacionalisti su se izjašnjavali za borbu protiv okupatora i saradnju sa partizanima. Koristeći se vestima koje su sa zakašnjenjem stizale iz Srbije o sporazumu Josipa Broza Tita i Draže Mihailovića, komandant ustaničkog bataljona oko Mrkonjić Grada, Uroš Drenović, proglasio je u decembru 1941. bataljon četničkim, i izjasnio se za saradnju sa partizanima. U to vreme su u Bosansku krajinu i srednju Bosnu stigli sa Ravne gore i oficiri Draže Mihailovića, radi organizovanja četničkih jedinica i borbe protiv komunista.[a] Posledice njihove aktivnosti sve su se više osećale, posebno na planini Manjači i u srednjoj Bosni.[7]
Povlačenje Italijana[uredi | uredi izvor]
U februaru 1942. zbog priliva novih snaga formirani su 4. (na području Manjače i srednje Bosne) i 5. krajiški NOP odred (na prostoru južno od Grmeč planine). Početkom marta 1942. partizanske snage u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni bile su naoružane sa 6.500 pušaka, 163 puškomitraljeza, 41 mitraljezom, 5 minobacača i 5 topova.[7] Partizani su tada držali prostrane slobodne teritorije između Une i Sane, na Kozari, oko Jajca i u srednjoj Bosni.
U martu 1942. došlo je do prvih većih sukoba sa italijanskim trupama u rejonu Bosanske Krupe, kod Srba i Glamoča. U aprilu i početkom maja, radi obezbeđenja planiranog izvlačenja Italijana iz Bosanske krajine, jake italijanske snage (oko 2 puka sa ojačanjima iz divizije Sassari i garnizona u Zadru i nešto četnika) izvele su koncentrični napad prema Bosanskom Petrovcu, od Knina i Glamoča preko Drvara i od Mrkonjić Grada preko Ključa. Italijani su uz osetne gubitke prodrli u Bosanski Petrovac, ali nisu poboljšali položaj italijanskih garnizona.[7]
Dana 25. maja, pod snažnim pritiskom jedinica 5. i 1. krajiškog NOP odreda, delovi italijanske divizije Sassari, ustaše i četnici povukli su se pod borbom iz Bosanskog Petrovca prema Drvaru, a 1. jula i iz Drvara, napuštajući deo Bosanske krajine koji su okupirali 1941. Bosanski Petrovac, Drvar i Oštrelj su oslobođeni. Prilikom povlačenja, Italijani su pretrpeli znatne gubitke.[7]
U međuvremenu su kozarački i podgrmečki partizani oslobodili Kozarac i Blagaj, a komunikacije u dolini Une i Sane bile su pod njihovim stalnim pritiskom. Krajem marta 1. krajiški NOP odred narastao je na 10, a 2. krajiški NOPO na 15 četa. Zbog takve situacije štab nemačke 718. divizije u Banjaluci odlučio je da povuče svoje posade iz Prijedora i Ljubije, gde su obezbeđivali eksploataciju rude. Odbranu tih mesta preuzele su snage NDH. Polovinom maja 1942. delovi 1. i 2. krajiškog NOP odreda napali su (po naređenju Operativnog štaba NOP za Bosansku Krajinu) Prijedor, Ljubiju i garnizone u njihovoj neposrednoj okolini. U borbama 15. i 16. maja (učestvovala i Banijska proleterska četa) oslobođen je Prijedor, a sutradan i Ljubija, čime su čvršće povezane teritorije tih odreda iokupator lišen rudnika Ljubije u kome su zaplenjena neoštećena sva postrojenja. Oslobođenje Prijedora, gde je zarobljeno 1.100 domobrana i 200 ustaša, zaplenjeno 1.200 pušaka, 2 haubice, 5 minobacača i 23 mitraljeza, bilo je velika pobeda krajiških partizana. Slobodna teritorija Bosanske krajine protezala se u to vreme od međurečja Une i Sane do Bosanskog Grahova. Garnizoni u Sanskom Mostu i Ključu bili su odsečeni. Odmah posle oslobođenja Prijedora na aerodrom u gradu spustila su se dva aviona, kojima su piloti Rudi Čajavec i Franjo Kluz prebegli iz ustaškog vazduhoplovstva na stranu NOV. U selu Lomovita (u Potkozarju) 21. maja 1942. od udarnih bataljona 1., 2. i 5. krajiškog NOP odreda formirana je 1. krajiška udarna brigada.[7]
Raskid partizana i četnika[uredi | uredi izvor]
Dok su se snage NOP na Kozari, u Podgrmeču, Bosanskom Petrovcu i Drvaru u zimu i proleće 1942. posle mnogih pobeda konačno stabilizovale, situacija na teritoriji 3. i 4. krajiškog NOP odreda sve se više pogoršavala zbog jačanja četničkih snaga. Četnici su u aprilu 1942. u jedinicama 4. krajiškog NOP odreda na Manjači i u srednjoj Bosni počeli izvoditi pučeve, napadati na partizanske bolnice u pozadini i ubijati političke komesare i aktiviste KPJ. Tako su iz zaseda ubijeni istaknuti komunistički rukovodioci Kasim Hadžić, Drago Lang, Hasan Kikić i Danko Mitrov, dok su u selu Jošavki četnici streljali dr Mladena Stojanovića. Većina boraca razišla se kućama, a jedan deo je stupao u četničke jedinice. Sličnih pojava, u manjim razmerama, bilo je u to vreme i u 3. NOP odredu, oko Mrkonjić Grada, u Plivi i oko Glamoča. Da bi suzbio četničku akciju i sačuvao ustaničke snage od rasipanja, Operativni štab za Bosansku krajinu je po uputstvima Vrhovnog štaba NOP i DVJ, tokom marta i aprila, formirao jedan proleterski i dva udarna bataljona od najboljih boraca iz 1., 2. i 5. krajiškog NOP odreda i uputio ih na teren 3. i 4. krajiškog odreda. Ti bataljoni su u aprilu i maju čistili područje ova dva odreda od četnika i radili na obnavljanju i jačanju partizanskih snaga.[7][b] Njihove akcije povratile su prevlast komunista na većem delu teritorije 3. krajiškog NOP odreda i u njegovim jedinicama. Tad je suzbijena četnička aktivnost u Ribniku i Donjem Ratkovu, u Janju i oko Kupresa, a delimično i oko Glamoča. Četnički bataljon oko Mrkonjić Grada povukao se prema Banjaluci, ali su oko Glamoča i u Plivi formirane manje četničke jedinice. Većina boraca 3. krajiškog NOP odreda, organizovana u 4 bataljona, nastavila je da vodi borbu protiv okupatora i njihovih saradnika. Jedinice 4. krajiškog NOP odreda su se raspale.[7]
U to vreme četnički komandanti počeli su pojedinačno da sklapaju sporazume sa komandama ustaško-domobranskih jedinica. Prvi takav sporazum potpisao je Uroš Drenović, 27. aprila 1942. u Mrkonjić Gradu, a zatim su to učinili i četnički komandanti u srednjoj Bosni. U junu 1942. vlada NDH odobrila je te sporazume; oni su predviđali zajedničku borbu protiv NOP i razgraničenje teritorije. Zajedničkim dejstvima nemačkih snaga iz Banjaluke, ustaških i četničkih jedinica, patrizanske snage u srednjoj Bosni bile su potisnute; proleterski bataljon pretrpeo je na planini Motajici 6. juna 1942. gubitke od 100 poginulih i nestalih, a preostalih 114 boraca prebacilo se preko Save u Slavoniju, gde su se priključili slavonskim partizanima. Krajem godine bataljon se sa oko 70 boraca vratio u Bosansku Krajinu. U periodu tih borbi četnici su uništili partizansku bolnicu na planini Borji, čime su potpuno prestale partizanske borbe u srednjoj Bosni.[7] Na takav razvoj prilika uticali su i rezultati nemačko-kvislinške ofanzive u istočnoj Bosni u periodu april-jun 1942., a još više nemačko-kvislinška ofanziva na Kozari, koja će u junu i julu 1942. vezati glavne snage partizana i Operativnog štaba za Bosansku krajinu.[8]
Kozarska ofanziva[uredi | uredi izvor]
Radi uništenja partizanskih snaga u zapadnoj Bosni, u prostoru severno od demarkacione linije (granica između nemačkog i italijanskog okupacionog područja), Nemci su preduzeli Kozarsku ofanzivu. Ona je počela 10. juna 1942. operacijama specijalno formirane Borbene grupe Zapadna Bosna (Westbosnien) sa 14 nemačkih bataljona (od kojih 1 tenkovski i 1 pionirski), oko 25 ustaških i domobranskih bataljona (sa izvesnim brojem četnika i pripadnika ustaške milicije), 100 artiljerijskih oruđa, nekoliko eskadrila avijacije i 5 mađarskih rečnih monitora. Na Kozari se tada nalazio 2. krajiški NOP odred-5 bataljona sa 3.500 boraca raspoređenih na širokoj kružnoj osnovici prema Banjaluci, Prijedoru, Bosanskom Novom, Bosanskoj Dubici, Bosanskoj Kostajnici i Bosanskoj Gradiški.[8]
Partizanske snage napustile su Prijedor i Ljubiju i povukle se na Kozaru. Posle jednomesečnog otpora, glavnina Odreda uspela je uz znatne gubitke da se početkom jula probije iz obruča. U ofanzivi je i narod sa područja Kozare pretrpeo velike žrtve. Radi rasterećenja 2. krajiškog NOP odreda, 1. krajiška brigada i 1. krajiški NOP odred izvodili su ofanzivna dejstva u pozadini trupa koje su napadale Kozaru, pri čemu su uništili ustaško-domobranske posade u Bosanskoj Krupi i Dobrljinu. Osim toga, izvedeni su napadi na Sanski Most i Bosanski Novi. Međutim, te akcije nisu olakšale položaj branilaca Kozare.[8]
Prodor proleterskih brigada u Bosansku krajinu[uredi | uredi izvor]
Na razvoj NOB u Bosanskoj krajini povoljno je uticao prodor Grupe proleterskih i udarnih brigada pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba NOP i DVJ u zapadnu Bosnu. Posle velike diverzije na železničkoj pruzi Sarajevo-Mostar, brigade su u julu 1942. uništile ustaško-domobranske garnizone u Konjicu, Prozoru i Gornjem Vakufu, i oslobodile prostranu teritoriju. Posle višednevnih borbi oko Bugojna i Donjeg Vakufa, Vrhovni štab je početkom avgusta prebacio težište dejstava Grupe brigada na teritoriju Kupres-Duvno-Livno. Razbijanjem garnizona NDH u Duvnu i Livnu, i čišćenjem manjih ustaško-domobranskih posada stvorena je prostrana slobodna teritorija u tom delu Bosne i Dalmacije. Krajiške jedinice su u julu oslobodile Ključ i Glamoč, neposredno se povezale sa snagama grupe brigada i dalmatinskim jedinicama, i uzele učešća u borbama oko Kupresa i Livna.[8]
Oslobođenje Jajca[uredi | uredi izvor]
Tada je Vrhovni štab objedinio dejstva grupe proleterskih brigada, krajiških i dalmatinskih jedinica, što je omogućilo planiranje krupnijih ofanzivnih poduhvata na teritoriji Bosanske krajine. Obezbeđujući delom snaga do tada oslobođenu teritoriju, Vrhovni štab je u drugoj polovini avgusta 1942. usmerio težište dejstava u dolinu srednjeg toka Vrbasa radi osvajanja Mrkonjić Grada i Jajca kako bi se stvorili uslovi za prodor na sever, prema Banjaluci i u srednju Bosnu, da bi se razbile tamošnje četničke snage i oživela narodnooslobodilačka borba. Posle oslobođenja Mrkonjić Grada 24. avgusta, došlo je do borbe na pravcima Banjaluka-Ključ i Banjaluka-Mrkonjić Grad, kuda su pokušale da prodru nemačke, ustaške i četničke snage. Te borbe vođene su sve do 23. septembra. U njima su bile angažovane 1. i 2. krajiška brigada, 6. krajiški NOP odred (formiran 17. avgusta), 2. proleterska i delovi 3. sandžačke i 4. crnogorske brigade. To je bila do tada najveća koncentracija partizanskih brigada koje su izvodile odbrambenu operaciju. Kombinujući elemente odsudne i manevarske odbrane sa čestim protivnapadima, partizanske snage zadržale su neprijatelja i prinudile ga na povlačenje. Odmah zatim, 24. septembra, brigade su napale utvđeni garnizon u Jajcu i posle 18-časovnih borbi oslobodile grad 25. septembra.[8]
Odbrana slobodne teritorije[uredi | uredi izvor]
Dalje napredovanje prema Banjaluci i srednjoj Bosni zaustavljeno je zbog ofanzive okupatora: krajem septembra i u oktobru izvedene su dve ofanzive nemačkih snaga (Jajce 1 i Jajce 2) na teritoriji Banjaluka-Travnik-Jajce-Ključ, i dve italijanske ofanzive (Alfa i Beta), na teritoriji Prozor-Duvno-Livno. Pored znatnih nemačkih i italijanskih snaga (glavnina nemačke 714. i 718. divizije i italijanskog 6. armijskog korpusa-4.000 ljudi) u tim operacijama učestvovale su i jake ustaško-domobranske i četničke snage. Četnička komanda Draže Mihailovića je još u julu 1942. počela da mobiliše četničke jedinice u Crnoj Gori, istočnoj Bosni i Hercegovini radi nastupanja u Bosansku krajinu, da bi se povezala sa četničkim snagama na teritoriji zapadne Bosne, Like i Kninske krajine. Ostavljajući slabije jedinice na pravcima neprijateljevog nastupanja da bi manevarskom odbranom sprečavali brze prodore na oslobođenu teritoriju, Vrhovni štab NOP i DVJ preneo je težište operacija partizanskih snaga u dolinu Une.[8]
Krajiške brigade[uredi | uredi izvor]
Za vreme tih borbi brzo je rasla udarna snaga krajiških jedinica. To je period najmasovnijeg priliva novih boraca. Tada su pojedini bataljoni partizanskih NOP odreda ulazili kompletni u sastav krajiških brigada, koje su po odlukama Vrhovnog štaba formirane jedna za drugom: 2. krajiška brigada (2. avgusta 1942.), 3. krajiška (22. avgusta), 4. krajiška (19. septembra), 5. krajiška (23. septembra) i 6. krajiška brigada (14. oktobra 1942.). Mnogi krajišnici stupili su i u srbijanske i crnogorske brigade. Prvih 6 krajiških brigada formirane su iz sastava 1., 2. i 5. krajiškog NOP odreda. Na teritoriji Kozare, Podgrmeča, Bosanskog Petrovca, Drvara, Bosanskog Grahova, Glamoča i Livna i dalje su ostali da dejstvuju smanjeni partizanski odredi, dok su brigade bile pokretne jedinice Vrhovnog štaba. Istovremeno, na celoj slobodnoj teritoriji bili su formirani vojno-teritorijalni organi-komande mesta i komande područja, sa mrežom vojnih bolnica, magazina i radionica.[8] Posle stvaranja slobodne teritorije oko Gornjeg Vakufa, Bugojna, Duvna i Livna i u ovom delu srednje Bosne, koji je brojnije naseljen muslimanskim i hrvatskim stanovništvom, počela su se stvarati trajnija uporišta NOP i formirati NOO i partizanske jedinice. U tim borbama konačno su stabilizovana ustanička žarišta u Janju i Plivi, Livnu i okolini Kupresa, a uticaj četnika sveden je na manje oružane grupe koje su se krile po šumama ili povukle prema Banjaluci. Istovremeno, jačao je uticaj NOP i oko Mrkonjić Grada i na Ratkovu. U celoj Bosanskoj krajini tada su četnici sačuvali jače pozicije samo na Manjači i u Zmijanju.[9]
Dana 1. novembra 1942. Vrhovni štab doneo je odluku o formiranju prvih divizija i korpusa NOVJ. Na teritoriji Bosanske krajine od grupe proleterskih i udarnih brigada formirane su 1. i 2. proleterska i 3. udarna divizija . U sastav 1. proleterske divizije ušla je 3. krajiška brigada. Od ostalih krajiških brigada u novembru su formirane 4. i 5. krajiška divizija i 1. bosanski korpus NOVJ. Operativni štab NOP za Bosansku krajinu reorganizovan je odlukom Vrhovnog štaba NOP Jugoslavije u Štab korpusa sa komandantom Kostom Nađem i političkim komesarom Osmanom Karabegovićem.[9]
Bihaćka republika[uredi | uredi izvor]
Prenoseći dejstva u dolinu Une, Vrhovni štab je planirao da razbije okupatorsko-kvislinške garnizone u Cazinskoj krajini i spoji oslobođene teritorije u Bosni i Hrvatskoj. U ofanzivi NOVJ angažovana je glavnina krajiških snaga (5 brigada) i znatne snage NOV Hrvatske (3 brigade i 2 odreda). Najjače neprijateljske snage bile su utvrđene u Bihaću i njegovoj okolini. Napad na Bihać počeo je 2. novembra uveče i grad je oslobođen 4. novembra posle podne. Nastavljajući ofanzivu krajiške i hrvatske snage NOV oslobodile su do 14. novembra Bosansku Krupu, Veliku Kladušu, Cetingrad i Podcetin. Bihać je postao centar jedinstvene oslobođene teritorije, koje je pored znatnog dela Hrvatske zahvatila najveći deo Bosanske krajine. U njemu je bilo sedište CK KPJ i Vrhovnog štaba NOV i POJ od oslobođenja do kraja januara 1943.[9]
Ofanziva NOVJ[uredi | uredi izvor]
Posle bihaćke operacije Vrhovni štab je usmerio dejstva NOV u Bosanskoj krajini u tri osnovna pravca: prema dolinama Une i Sane, srednjoj Bosni i prema Bosanskom Grahovu, Kninu, Livnu, Duvnu i južnoj Dalmaciji. Glavnina 1. bosanskog korpusa je do kraja 1942. dejstvovala prema Bosanskom Novom, Ljubiji i Sanskom Mostu, gde su ustaše i domobrani samo radi obezbeđenja komunikacija u dolini Sane i rudnika Ljubije držali oko 10 bataljona, a Nemci delove 714. divizije.[9]
Naročito teške borbe vodile su 4. i 5. krajiška divizija 26. i 27. novembra za Bosanski Novi da bi presekle drum i železničku prugu Kostajnica-Prijedor, i od 10-20. decembra za Sanski Most.[9]
Partizanski prodor u srednju Bosnu[uredi | uredi izvor]
Na drugom pravcu, prema srednjoj Bosni, razvili su dejstva od sredine novembra 1942. 1. proleterska i 3. udarna divizija. One su, zajedno sa delovima krajiških jedinica, noću 19-20. novembra oslobodile Sitnicu, 20. novembra Mrkonjić Grad, 25. novembra Jajce, 2. decembra Skender Vakuf, 4. decembra Kotor Varoš, 14. decembra Jošavku, noću 1/2. januara 1943. Teslić, 15. januara Novi Šeher i Žepče, noću 15/16. januara Tešanj i 16. januara Prnjavor. U tim i nekim manjim mestima razbijeni su utvrđeni ustaško-domobranski garnizoni, a uz njih i osnovne snage srednjobosanskih četničkih odreda. Time su stvoreni uslovi za oživljavanje NOB u srednjoj Bosni. Međutim, već u drugoj polovini januara 1943. 1. proleterska divizija napustila je srednju Bosnu radi učešća u bici na Neretvi, pa je ponovo došlo do opadanja NOP u toj oblasti. Na trećem pravcu, 2. proleterska divizija sa lokalnim partizanskim snagama i dalmatinskim jedinicama oslobodila je Livno i Duvno i ugrozila Imotski i Kupres. U borbama do januara 1943. formirane su 7. krajiška brigada (27. decembra), 8. krajiška brigada (28. decembra) i 9. krajiška brigada (22. januara 1943.).[9]
Prvo zasedanje AVNOJ-a[uredi | uredi izvor]
Uporedo sa operacijama, uz neposredan nadzor CK KPJ i VŠ, ubrzano se odvijao i rad na organizovanju slobodne teritorije. U Bosanskoj krajini je izgrađen jedinstven sistem vlasti-od seoskih i gradskih do sreskih narodnooslobodilačkih odbora (NOO) povezanih sa Privremenim upravnim odsekom VŠ i sistem vojnoteritorijalnih organa (partizanskih straža, komandi mesta i područja), regulisan način snabdevenja vojske, zbrinjavanja ranjenika, održavanja reda u pozadini, privredni i prosvetni život. Stvorene su antifašističke organizacije žena i omladine sa mesnim, opštinskim i sreskim odborima. Odlukom CK KPJ i VŠ, iz proleterskih brigada znatan broj komunista prešao je u rukovodstva na terenu Bosanske krajine i u krajiškim brigadama. Za vreme leta formirane su od omladine radne čete za obavljanje poslova u pozadini, a za podizanje letine obrazovana je 14. avgusta 1942. Prva omladinska radna brigada. U Bihaću je 26. novembra održano Prvo zasedanje AVNOJ, a na slobodnoj teritoriji Bosanske krajine održani su prvi slobodni izbori za narodnooslobodilačke odbore, Prvi kongres SKOJ, Prva zemaljska konferencija AFŽJ i Kongres partizanskih lekara.[9]
1943.[uredi | uredi izvor]
Četvrta neprijateljska ofanziva[uredi | uredi izvor]
Od 20. januara 1943. Bosanska krajina zahvaćena je četvrtom neprijateljskom ofanzivom.
Operacija Vajs I trajala je od 20. januara do 15. februara 1943. i zahvatila je područje Like, Korduna, Banije i zapadne Bosne. Iako se operacija odvijala znatno sporije i teže nego što je planirano, osovinske snage su na kraju uspele da se probiju svim komunikacijama i zaposednu sve gradove na slobodnoj teritoriji, sa izuzetkom jednog dela Like; Bihać je pao 27. januara nakon sedmodnevne borbe. Ipak, osovinske snage nisu uspele da ozbiljnije oslabe jedinice NOVJ, koje su se, izbegavši frontalni okršaj, manevrom vratile na svoja ranija područja i uskoro ponovo zaposele najveći deo nekadašnje slobodne teritorije.
Jedinice 1. bosanskog korpusa su u teškim odbrambenim borbama do polovine februara onemogućavale brzo nastupanje nemačkih snaga, vodeći naročito žestoke borbe oko Grmeča i na pravcu Sanski Most-Bosanski Petrovac, a zatim su sve do početka marta štitile pozadinu Glavne operativne grupe VŠ NOVJ i evakuaciju ranjenika prema dolini Rame, zatvarajući pravce od Jajca, Ključa, Bosanskog Petrovca i Knina prema jugoistoku.[9]
Pored teških borbi i velikih gubitaka koje su pretrpele krajiške jedinice, Nemci su za vreme četvrte ofanzive opljačkali sva mesta u Bosanskoj krajini kroz koja su prošli, većinu spalili, a stanovništvo masovno ubijali. Desetine hiljada žena, dece i staraca povlačilo sa sa vojskom i danima se nalazilo u pokretu ili u šumi po dubokom snegu i velikoj zimi bez hrane, izloženi bombardovanju i mitraljiranju avijacije. Naročito velike teškoće doživljavao je narod na planinama Grmeču i Šatoru; na hiljade žena i dece je promrzlo, pomrlo od gladi ili izginulo od dejstva avijacije. Situacija u Bosanskoj krajini dodatno je pogoršana dolaskom više desetina hiljada izbeglica sa Banije, koje je narodna vlast u Bosanskoj krajini nastojala da zbrine. U proleće i leto pored gladi pojavile su se i epidemije zaraznih bolesti (pegavi tifus).[9]
Pa ipak, Nemcima i njihovim pomagačima nije uspelo da potisnu glavninu oružanih snaga NOVJ sa teritorije Bosanske krajine: uz teške gubitke jedinice 1. bosanskog korpusa uspele su da se održe. U ponovo okupiranim mestima neprijatelj je ostavio garnizone, a nemačke jedinice i snage NDH ulagale su napore da održe kontrolu nad komunikacijama. Radi toga su, u martu i aprilu 1943., izvele više ofanzivnih akcija.[10]
.jpg)
Vrhovni komandant NOVJ Josip Broz Tito naredio je 30. marta 1943. Štabu 1. bosanskog udarnog korpusa da glavne snage usmeri na razbijanje četnika u Bosanskoj krajini i srednjoj i istočnoj Bosni. Oštre borbe vođene su na celom prostoru Grmeča i na pravcu Ključ-Jajce-Travnik. Istovremeno su i četnici nastojali da iskoriste ofanzivu Nemaca, ustaša i Italijana kako bi povezali svoja preostala uporišta od Kninske krajine, preko Bosanskog Grahova, Glamoča i Mrkonjić Grada do Manjače i srednje Bosne. U tim borbama snage 1. bosanskog korpusa su se konsolidovale, preuzele inicijativu i ubrzo povratile većinu ranijih položaja u Bosanskoj krajini; formirane su i 3 nove brigade: 10. (4. februara) i 12. krajiška brigada (20. februara) i 10. udarna divizija (13. februara).[10]
Peta neprijateljska ofanziva[uredi | uredi izvor]
Posle odluke VŠ maja 1943. o formiranju 1. bosanskog korpusa u istočnoj Bosni, dotadašnji 1. bosanski korpus na čelu sa Kostom Nađem preimenovan je u 2. bosanski korpus. U to vreme 5. udarna divizija upućena je iz srednje Bosne prema Zelengori, u pozadinu okupatorovih snaga, koje su za vreme pete neprijateljske ofanzive okružavale jedinice Glavne operativne grupe NOVJ. Pošto nije uspela da forsira Bosnu, Divizija je nastavila nastupanje u rejon Travnika i dalje prema Ivan-sedlu, 17. juna ušla je u Fojnicu i Kreševo, a 28/29. juna, pošto se Glavna operativna grupa preko Zelengore probila u istočnu Bosnu, prebacila se preko Bosne i zauzela Kakanj, uništila postrojenja rudnika uglja i termoelektrane u Kaknju, 6 železničkih stanica, 6 mostova, 4 lokomotive, oko 200 vagona i 25 km pruge. Za to vreme u srednjoj Bosni formirana je 11. krajiška divizija 1. juna 1943.[10]
Pad Italije[uredi | uredi izvor]
Uoči kapitulacije Italije snage NOVJ u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni prešle su u opšte nastupanje. U avgustu 1943. u Bosansku krajinu su stigli VŠ i 1. proleterska i 5. krajiška divizija. Tada su uništeni neprijateljski garnizoni u Gornjem i donjem Vakufu, Jajcu, Mrkonjić gradu i Bugojnu. Posle kapitulacije Italije, 4. krajiška divizija je iz rejona Podgrmeča i Kozare izvodila prvo napade na komunikacijama u dolinama Une i Sane, a potom je polovinom septembra prebačena u Dalmaciju radi sadejstva sa dalmatinskim partizanima u razoružanju Italijana, dok je njen zadatak u Bosanskoj krajini preuzela 8. krajiška brigada sa NOP odredima; 5. krajiška divizija je do početka oktobra bila na prostoru Bugojno-Travnik, kada je po naređenju VŠ krenula za Sandžak; 10. krajiška divizija pošto je razbila četnike na Manjači i prema Glamoču, blokirala je Kupres i dejstvovala na komunikaciji Sarajevo-Mostar, a 11. divizija bila je u srednjoj Bosni u sastavu 1. korpusa.[10]
Prodor NOVJ u dolinu Bosne[uredi | uredi izvor]
Početkom oktobra 1943. 1. i 4. divizija ponovo su prebačene u Bosansku krajinu, 2. bosanski korpus preimenovan je u 5. bosanski korpus NOVJ, a od 1. i 6. divizije formiran je 1. proleterski korpus. Do kraja oktobra oslobođeni su Bosanska Dubica, rudnik Ljubija, Sanski Most, Livno, Duvno i Kupres, a 1. i 10. divizija angažovane su prema Travniku i dolini reke Bosne, u kom pravcu su krenule i snage 3. korpusa iz istočne Bosne.[10]
Koncentracijom jakih snaga NOVJ prema dolini reke Bosne i sarajevskoj kotlini bili su ugroženi važni rudarski centri i komunikacija Sarajevo-Brod, koja je imala veliki značaj za Nemce zbog eksploatacije rudnih bogatstava tog dela Bosne i veze sa snagama na jadranskoj obali.[10]
U takvoj situaciji Nemci su ojačali posadu Travnika kao isturenog uporišta za odbranu komunikacija u dolini Bosne. Do kraja novembra Travnik je dva puta bezuspešno napadnut, izvršen je upad u Zenicu i oštećena su postrojenja železare, zauzeta železnička stanica Lašva, izvršen upad u Visoko i razorena pruga u dolini Bosne na više mesta. U tim borbama. 5. bosanski korpus ostvario je operativno sadejstvo sa 3. bosanskim korpusom. U novembru, 6. lička divizija stigla je u sastav 1. proleterskog korpusa, pa je učestvovala u drugom napadu na Travnik.[10]
Oslobođenje Bosanske krajine[uredi | uredi izvor]
U jesen 1943. cela Bosanska krajina bila je oslobođena izuzev Banjaluke, Prijedora i nekoliko garnizona u dolinama Une i Sane. U avgustu i septembru 1943. formirane su 11. i 13. krajiška brigada. Na konferenciji delegata NOO 12. oktobra izabran je Oblasni NOO za Bosansku krajinu; 26. i 27. novembra održana je u Mrkonjić Gradu osnivačka skupština ZAVNOBiH, a 29. novembra Drugo zasedanje AVNOJ u Jajcu.[10]
Krajem 1943. i početkom 1944. u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni vođene su ponovo teške borbe. U prvoj polovini decembra jake nemačke, ustaško-domobranske i četničke snage iz Knina, Sinja, Imotskog i Posušja prešle su u napad prema Bosanskom Grahovu, Livnu i Duvnu kako bi razbile jedinice NOV u tom prostoru i da preko Šujice i Kupresa prodru u dolinu Vrbasa. Zbog nepovoljnog razvoja situacije na području 8. korpusa NOVJ (gubitak Bosanskog Grahova, Duvna, Livna i Šujice), iz rejona Travnika prebačeni su sredinom decembra, delovi 6. ličke divizije na pravac Šujica-Kupres.[10]
1944.[uredi | uredi izvor]
Nemačka ofanziva[uredi | uredi izvor]
Radi rasterećenja nemačkog pritiska na 3. korpus NOVJ u istočnoj Bosni, 5. bosanski korpus ojačan sa 2 brigade 1. proleterskog korpusa napao je 31. decembra 1943.-1. januara 1944. nemački utvrđeni garnizon u Banjaluci. Početkom januara Nemci su preneli težište operacija iz istočne u srednju Bosnu i istočni deo Bosanske krajine, u nameri da odbace 1. proleterski i 5. bosanski korpus od glavne komunikacije Slavonski Brod-Sarajevo-Mostar. Vrhovni štab je naredio da se ne primaju frontalne borbe, već da se napada na bokove i pozadinu nemačkih snaga duž komunikacija. Sa delovima 187. rezervne i 369. legionarske divizije, ojačanim pukovskim grupama 7. SS divizije Princ Eugen, 1. brdske i 373. legionarske divizije, delovima 2. kozačke brigade, 29. motorizovanog i 901. oklopnog puka i ustaško domobranskim snagama, Nemci su od 3. do 17. januara prodrli iz Banjaluke, Dervente, Doboja, Maglaja, Zenice, Busovače, Konjica, Rame i Jablanice duž komunikacija i zauzeli Jajce, Bugojno, Donji i Gornji Vakuf, Prozor, Kupres i Glamoč. Ojačavši pojedine garnizone u Bosanskoj krajini, Nemci su produžili nastupanje u Dalmaciju; od 11. do 16. januara preduzeli su sa Operativnom grupom 187 ofanzivnu akciju (pod nazivom Brandfackel) i na području Kozare, gde su nastupajući njenim severnim padinama prema Bosanskoj Dubici i Bosanskoj Kostajnici naišli na slabiji otpor 11. krajiške brigade iz 4. divizije NOVJ. Za to vreme glavnina 4. divizije napadala je na komunikaciji Bihać-Bosanski Novi-Banjaluka.[10]
Ubrzo zatim 1. proleterski i 5. bosanski korpus preuzeli su inicijativu i usmerili dejstva, pretežno, na komunikacije. Delovi 10. krajiške divizije povratili su Prozor, Gornji Vakuf, Bugojno i Kupres. Od Ramskog partizanskog odreda formirana je 14. maja 1944. 17. krajiška udarna brigada, koja je upućena na komunikacije u dolini Neretve. U proleće 1944. 4. krajiška divizija je blokirala Prijedor, pošto je prethodno razbila posade mnogih manjih uporišta u njegovoj okolini.[10]
U drugoj polovini marta formirane su 15. krajiška brigada (26. marta) i 39. divizija (20. marta), a početkom maja i 16. krajiška brigada. Noću 19/20. aprila delovi 4., 10. i 39. divizije NOVJ bezuspešno su napali Prijedor, koji su branili delovi nemačke 373. legionarske divizije i domobranske 3. brdske brigade, uz nešto četnika.[10]
U srednjoj Bosni, 11. divizija NOVJ je, posle zauzimanja Prnjavora u drugoj polovini januara, prenela težište dejstava na komunikacije. U međuvremenu, 1. divizija je 15. januara zauzela Kotor Varoš i nastavila napade prema Jajcu i Travniku, a krajem marta prebačena je u rejon Glamoča i Mrkonjić Grada, a odatle je u aprilu odbijala napade delova 7. SS divizije koji su 18. aprila zauzeli Mrkonjić Grad, pripremajući se za napad na Drvar. Za to vreme je 6. divizija NOVJ, prebačena u februaru iz Drvara i Mrkonjić Grada prema Kninu, zatvarala pravce prema Drvaru i Glamoču i dejstvovala na komunikaciji Knin-Bihać.
Drvarska operacija[uredi | uredi izvor]
U drvarskoj operaciji 1. proleterski i delovi 5. i 8. korpusa NOVJ su u teškim borbama od 25. maja do 5. juna 1944. sprečili Nemce da unište Vrhovni štab. U junu su borbe prenete rejona Drvara u oblast Ključa, Glamoča, Kupresa, Travnika i prema Sarajevu.[10] Krajem juna Štab 1. proleterskog korpusa sa 1. proleterskom divizijom prešao je komunikaciju Sarajevo-Mostar i produžio za Sandžak, dok je 6. divizija ostala na prostoru Glamoč-Kupres gde je do 20. jula vodila borbe sa okupatorskim i kvislinškim snagama, a zatim i ona krenula u sastav 1. korpusa NOVJ. Istovremeno, 11. divizija upućena je iz srednje u istočnu Bosnu. U avgustu je na Kozari formirana Kozarska grupa odreda (od 3 odreda) jačine oko 1.000 boraca.[1]
Stanje na slobodnoj teritoriji[uredi | uredi izvor]
Tokom celog rata narod i vojska u Bosanskoj krajini borili su se sa velikim materijalnim teškoćama. Oblast je dugotrajnim ratom i razaranjima okupatora i njegovih pomagača bila iscrpena. Godinama su mnogi njeni stanovnici živeli po kolibama, bez najosnovnijih potreba za život i u veoma teškim higijenskim uslovima. Narod u planinskim krajevima nije imao po više meseci hleba. Sve je to uslovilo pojavu epidemija (naročito pegavog tifusa). Sve te teškoće savladane su požrtvovanjem naroda i trudom narodne vlasti. Hiljade izbeglica bilo je smešteno po selima, organizovane su omladinske radne brigade koje su obrađivale zemlju i podizale letinu, iz rezervi Narodnooslobodilačkog fonda pružana je pomoć nezbrinutima, organizovana je razmena žita, soli, duvana, mesa i ostalih osnovnih potreba između raznih manje oštećenih oblasti i sa slobodnom teritorijom u Dalmaciji; organizovane su kolone omladine i žena koje su iz sela pod Grmečom na leđima prenosile po dubokom snegu hranu preko Grmeča za Drvar, da bi tu prehranili izbeglice i jedinice NOV.[1]
Letnja ofanziva NOVJ[uredi | uredi izvor]
U leto 1944. 5. korpus NOVJ je nastavio napade duž komunikacija u dolinama reke Neretve, Vrbasa, Une, Bosne i Usore; u julu je u sastavu korpusa formirana 53. srednjobosanska divizija. Posle odlaska 11. divizije u istočnu Bosnu, ona je preuzela oblast srednje Bosne. Do početka septembra 5. korpus povratio je teritoriju izgubljenu u drvarskoj operaciji i prisilio okupatorske i ustaško-domobranske snage da se osloncem na Banjaluku, Prijedor i Travnik brane u uskom pojasu duž komunikacija u dolinama Une, Sane, Bosne i Vrbasa.[1]
Oslobođenje Prijedora[uredi | uredi izvor]
U septembru je 5. korpus (sa 4., 39. i 53. divizijom) izvršio niz napada na komunikacije, oslobodio Prijedor i ovladao prostorom Bosanski Novi-Prijedor-Ljubija, oslobodio Jajce, Gornji Vakuf, Tešanj, Derventu (za kraće vreme), više sela oko Doboja, napao Banjaluku, razorio na više mesta komunikacije na pravcu Zenica-Sarajevo-Jablanica, a potom do kraja meseca oslobodio: Busovaču, Tarčin, Kreševo, Bugojno, Lašvu, Kakanj, i više drugih mesta.[1]
Oslobođenje Travnika[uredi | uredi izvor]
Po naređenju VŠ, početkom oktobra 5. korpus je preneo težište operacija u dolinu Bosne, radi sprečavanja izvlačenja grupe armija E tim pravcem, angažujući 4., 10. i 53. diviziju na pravcu Travnik-Zenica. U teškim borbama delovi 4. i 10. divizije su 22. oktobra oslobodili Travnik koji je branilo preko 2.600 ustaša i domobrana (poginulo 900 i zarobljen 501 neprijateljski vojnik). U međuvremenu, 53. divizija vršila je pritisak na komunikacije u donjem toku Bosne, 39. divizija (12. oktobra formirana je 20. krajiška brigada koja je ušla u njen sastav) na Banjaluku i dolinu Save, a Podgrmečki i Drvarsko-petrovački NOP odred u dolini Une.[1]
1945.[uredi | uredi izvor]
Povlačenje grupe armija E[uredi | uredi izvor]
Krajem 1944. godine Nemci su uporno nastojali da odbace jedinice 5. korpusa iz doline Bosne prema zapadu. U napadu 29. decembra uspeli su, angažujući 11 pešadijskih bataljona, da potisnu jedinice 4. i 10. divizije NOVJ, izbiju na prilaze Travniku i Fojnici i zauzmu Kreševo, ali su protivnapadima početkom januara 1945. odbačeni prema dolini Bosne. Štab nemačke grupe armija E (Heeresgruppe E) grupisao je u prvoj polovini januara (protiv 5. korpusa) 104. lovačku i delove 369. divizije, dva puka ruskog zaštitnog korpusa i 10 samostalnih bataljona na liniji Zenica-Busovača-Kiseljak-Visoko, koje su 19. januara prešle u napad protiv delova 4. i 10. divizije NOVJ i posle višednevnih borbi, 22. januara osvojile Travnik i odbacile partizane ka zapadu.[1]
Konačno oslobođenje[uredi | uredi izvor]
Krajem marta i početkom aprila 4. i 10. divizija angažovane su za oslobođenje Sarajeva. U nastupanju kroz srednju Bosnu 2. jugoslovenska armija je 22. aprila forsirala reku Vrbas kada je 5. korpus ušao u njen sastav. U borbama od 22. aprila do 2. maja 1945. jedinice 2. armije uništile su sva okupatorsko-kvislinška uporišta u dolini Save i Une (Bosanska Dubica, Bosanska Kostajnica, Bosanski Novi, Dobrljin, Hrvatska Dubica i Kostajnica), čime je Bosanska krajina konačno oslobođena.[1]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Komunisti su tokom celog postajanja Kraljevine Jugoslavije bili dosledni protivnici monarhističkog režima, a stavljeni su van zakona već 1920. (Obznana). Tokom čitavog 20-godišnjeg postojanja Kraljevine Jugoslavije, komunisti su legalno proganjani i kažnjavani dugogodišnjom robijom samo na osnovu njihovog članstva u KPJ. U očima predratnog jugoslovenskog pravosuđa, štampe i političke javnosti, kao i većine javnog mnjenja, pojam "komunista" bio je sličan današnjem pojmu "terorista", a KPJ je u očima policije i većine naroda smatrana kriminalnom organizacijom. Prema tome, borba protiv komunista izgledala je većini ljudi onog vremena kao zakonska obaveza svih građana lojalnih predratnoj državi, kralju i dinastiji.
- ^ Ova situacija slikovito je opisana u romanu Gluvi barut, Branka Ćopića.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 754.
- ^ a b v g d đ e ž z i Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 747.
- ^ Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 746.
- ^ a b v g d đ e ž Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 748.
- ^ a b v g d đ e ž z i Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 749.
- ^ Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 167.
- ^ a b v g d đ e ž z Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 750.
- ^ a b v g d đ e Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 751.
- ^ a b v g d đ e ž z Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 752.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 753.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 750.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 167.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 749.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 748.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 1). Beograd: Vojnoizdavački zavod.
- Gažević, Nikola, ur. (1974). Vojna enciklopedija (tom 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod.
- Krajiške brigade. Ljubljana. 1954.
- Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941-1945 (knjiga 1-2). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 1957—58.
- Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941-1945. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 1964.
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda 1941-1945 (tom 2 i 4). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 1968.
- Završne operacije za oslobođenje Jugoslavije 1944-1945. Beograd: Vojnoizdavački zavod. 1957.
Jugoslavija u Narodnooslobodilačkoj borbi | ||
|---|---|---|
| Republike i pokrajine |  | |
| Regije | ||
| Gradovi-heroji | ||
| Ostali gradovi i mesta | ||
| Ostalo | ||
