Jelašnička klisura

Jelašnička klisura
Lokacija	Srbija
Dužina	2 (4) km
Površina	115,73 km2
Dubina	od 293 do 580 m
Geografija
Planinska oblast	Karpatsko-balkanska
Koordinate	43° 16′ 45″ S; 22° 03′ 51″ I
Naselja	Jelašnica i Čukljenik
Oblasti Regije	Nišavski upravni okrug Istočna Srbija
Vodotok	Jelašnička reka

Jelašnička klisura je deo rečne doline Jelašničke reke nastala intenzivnim vertikalnim usecanjem njenog vodenog toka u krečnjačku stensku masu, zapadnih ogranaka Suve planine. Nalazi se u gradskoj opštini Niška Banja na području grada Niša u Nišavskom upravnom okrugu, između naselja Jelašnica (severno) i naselja Čukljenik (južno). Udaljena je 14 km istočno od Niša i 3 km od Niške Banje. Duga je oko 2 km, a široka svega 30 m. Ona spaja Nišku kotlinu sa naseljima i turističkom destinacijom Bojanine vode na severozapadnim obroncima Suve planine.

Jelašnička klisura od 1995. ima status „Park prirode I kategorije zaštite“, kao prirodno dobro Republike Srbije od izuzetnog značaja, u cilju očuvanja prirodnih vrednosti i endemskih i subendemskih vrsta biljaka, koje su tu pronađene.

Status

Jelašnička klisura je proglašena za „Park prirode I kategorije zaštite“, u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode Republike Srbije, zbog živopisnih predela, očuvanih geomorfoloških osobina i prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim ekosistemima i jedinstvenom florom i faunom. Stavljena je pod zaštitu prvenstveno radi očuvanja staništa prirodnih retkosti, endemo-reliktnih vrsta srpske ramondije (Ramonda serbica, Ramonda nathaliae), 39 mezijskih, 20 balkanskih i 6 ilirskih endema i subendema ali i očuvanja bogate i raznovrsne morfološke ornamentike Jelašničke reke.

Kao zaštićeno područje sa značajnim ekološkim i kulturnim dobrima, područje Jelašničke klisure namenjeno je očuvanju ukupne geološke, biološke i predeone raznovrsnosti Srbije, i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno-rekreativnih potreba i ostalih delatnosti usklađenih sa tradicionalnim načinom života i načelima održivog razvoja.

Položaj i prostranstvo

Pogled na Jelašničku klisuru iz Jelašnice

Jelašnička klisura se nalazi na jugoistoku Srbije, pored magistralnog pravca Beograd—Niš—Sofija—Istanbul (ili nišavsko-maričke magistrale), udaljena 3 km od Niške Banje, 14 km od Niša i 253 km od Beograda.

Glavnom putnom komunikacijom, od Beograda do Sofije Jelašničkoj klisuri se moglo pristupiti još od rimskog doba, iz Niške kotline (sa zapada) i Kunovičke površi i Sićevačke klisure (sa istoka), trima paralelnim putevima iz različitih istorijskih razdoblja; Vija militarisom u doba Rimljana, Carigradskim drumom u doba Osmanskog carstva, magistralnim putem E-80, istočni krak Koridora 10 u 21. veku.

Državni put I reda br.1.12 (Niš-Pirot), pravac Prosek—Jelašnica—Čukljenik—Donja i Gornja Studena—Bojanine vode prolazi kroz Jelašničku klisuru.

U vreme turske vladavine pored dve paralelne trase Carigradskog druma i rimskog Vija militaris, Turci su koristili još jedan, koji su sami izgradili, možda već krajem 15. veka? On je bio znatno kraći i lakši od tadašnjeg srednjovekovnog. Od Niša je, kao i svi dotadašnji putevi, išao do Niške Banje gde se odvajao kod Vetarnika u ataru Jelašnice i prelazio iznad Jelašničke klisure, a zatim silazio u Čukljenik, da bi se kod Gornje Studene spojio sa srednjevekovnim.

Glavni prilazni pravci kojima se danas pristupa području Jelašničke klisure jesu:

• Gradska opština Niška Banja, pravac Jelašnica—Čukljenik—Donja i Gornja Studena—Bojanine vode.
• Državni put I reda br.1.12 (Niš-Pirot), pravac Prosek—Jelašnica—Čukljenik—Donja i Gornja Studena—Bojanine vode.
• Magistralnim put E-80, istočni krak Koridora 10 (Niš-Sofija), čija je izgradnja započeta 2012. i koji će biti u funkciji s kraja 2014, pravac Niš—Jelašnica—Čukljenik—Donja i Gornja Studena—Bojanine vode.

Jelašnička klisura leži na geotektonskoj granici kristalaste rodopske mase i krečnjačkih planina istočne Srbije, i spoju velikih udolina Balkanskog poluostrva na jugoistočnom obodu prostrane i plitke niške kotline, u podnožju i na padinama severozapadnog ogranka Suve planine (1.810 m), u severozapadnom podnožju Crnog kamena (867 m), jednog od njenih vrhova.

Površina prostora na kome je smeštena Jelašnička klisura iznosi 115,73 hektara, od čega je 20,50 hektara u privatnoj svojini, 57,29 hektara u državnoj i 37,94 hektara u društvenoj svojini. Ovaj prostor graniči se sa KO Čukljenik sa južne i istočne strane i KO Jelašnica sa zapadne i severne strane.

Prirodne odlike

Strme strane Jelašničke klisure su bogata morfološkom ornamentikom raspoređenom po odsecima koji su „stepenasto raspoređeni i vodenom erozijom razbijeni na stenovite rtove, usamljene zupce, platna i stubove,“ što ovoj klisuri daje veoma atraktivan izgled.

Potkapina u Jelašničkoj klisuri u kojoj se održava festival: igre, pevanja i plesa „Potkapina“

Vodopad „Ripaljka“ u Jelašničkoj klisuri.

, Na jugoistočnom obodu Niške kotline, na kome centralno mesto pripada severozapadnim padinama Suve planine, tektonska izlomljenost terena omogućila je intenzivan proces krasifikacije krečnjačke mase. U višim partijama krečnjaci sadrže sve, kako površinske tako i podzemne morfološki razvijene oblike krasa.

Na severozapadnom obodu Suve planine između Kunovičke površi (sa istoka) i istočnih padina Koritnjaka (sa zapada) pruža se pretežno posebna morfotektonska i predeona celina i u koju je usečena Jelašnička klisura Jelešničke reke. Između Jelašnice i Čukljenika u brečastim valendinskim krečnjacima i crvenim permskim peščarima u podini, Jelašnička reka je usekla duboku i živopisnu klisuru, kojom je ostvarena tektonska kompozitnost doline i istovremeno njom su odvojeni atari sela Jelašnica i Čikljenik.

Na njenim strmim stranama, bogata morfološka ornamentika raspoređena je po odsecima koji su „stepenasto raspoređeni i vodenom erozijom razbijeni na stenovite rtove, usamljene zupce, platna i stubove,“ što ovoj klisuri daje veoma atraktivan izgled.

Izgled klisure je dopunjen i specifičnim oblicima kraške erozije: dolomitskim stubovima, potkapinama, čučavcima i prozorcima, šupljinama i kavernama. Veličinom, lepotom i bizarnošću svoga položaja posebno se ističu prozorci „Kupina“ i „Sveti Ilija“ i nekoliko potkapina, u dolomitskom krečnjaku, koji se lako raspada i pun je pukotina. Dve od njih imaju imena: jedna se zove „Latinska Crkva“, a druga „Skrivnica“, koja je na visokom odseku, i teško je pristupačna.

U potkapini kod monolitne stene u srednjem delu klisure evidentirane su dve manje pećine, jedna pored stene a jedna iza nje (Jelašnica 2). Pećina kod stene (Jelašnica 2) nalazi se desetak metara iznad Jelašničke reke. Sadrži dva udubljenja, jedno iza stene a drugo pored nje. Udubljenja se javljaju u zidu stenovitog odseka, iza visoke monolitne stene. Pećina iza stene ima mali otvor (širine 1,6 m, visine 1,2 m) okrenut ka jugu. Pećina je duboka 3,5 m, a široka 1,6 m. U unutrašnjosti se javlja smeđi alevrit sa drobinom, u kome su tragači za blagom iskopali jamu prečnika i dubine oko 80 cm. Udubljenje pored stene je veće. Njegov ulaz je širok 3,5 m visok 2 m i okrenut ka zapadu. Pećina je duboka 8 m. U osnovi se javlja smeđi alevrit sa drobinom. Ispred ulaza, zid pećine je zakrivljen tako da objekat ima odlike plitke potkapine.

U neposrednoj blizini potkapine, kod monolitne stene, na nešto većoj visini, konstatovana je još jedna, veća i dublja potkapina (Jelašnica 3). U toj potkapini sediment se očuvao samo na ulazu, dok se u dnu na površini tla javlja stenovita podloga.

U neposrednoj blizini potkapine, na nešto većoj visini, konstatovana je još jedna, veća i dublja potkapina (Jelašnica 3). Nažalost, u toj potkapi-ni sediment se očuvao samo na ulazu, dok se u dnu na površini tla javlja stenovita podloga.

U srednjem delu klisure, ali na levoj obali reke, 2016. godine registrovane su dve manje potkapine, koje su gotovo potpuno uništili tragači za blagom (Jelašnica 4 i 5). Odbačeni sediment je sadržao veliku količinu praistorijske keramike. Obe potkapine bi trebalo sondažno ispitati, ukoliko je bilo šta preostalo od kulturnog sloja

Pored raznolikih oblika erodivni procesi u stenama Jelašničkoj klisure stvorili su i interesantan vodopad poznat pod nazivom „Ripaljka“, koji u letnjem periodu često ostaje bez vode.

Ceo tok Jelašničke reke, zajedno sa živopisnom Jelašničkom klisurom, su tektonski predisponirani. Na tom prostoru su lokalni bazeni, jelašnički i studenski Jelašničkom klisurom kao morfološkom sponom povezani i odvojeni.

Jelašnička klisura je duga 2 km, počev od Čukljenika pa do mosta nizvodno na ulazu u Jelašnicu sa južne strane. Njena najveća širina iznosi samo 30 m. Toliko je uska da joj se vertikalni odseci na jednom mestu između Zdravačkog kamena i Grđenica primiču na samo 7 do 8 m, što je poseban prirodni raritet u Srbiji. Najveća nadmorska visina—dubina, klisure iznosi 580 m (Radovanski kamen ili Radov kamen), a najmanja visina—dubina je 293 m. {{citat2|Zbog ovih odlika ona spada među najlepše i najromantičnije klisure u jugoistočnoj Srbiji. Neki istraživači smatraju da je nekada predstavljala jedinstvenu ali razgranatu pećinu kroz koju je proticala Jelašnička reka.

Video':Prirodne lepote zemlje Srbije, Jelašnička klisura. 4

Geološke i geomorfološke karakteristike

Geološko-morfološka raznovrsnost je jedna od osnovnih karakteristika područja Jelašničke klisure. Područje klisure je kontrolisano rasedom pružanja severozapad—jugoistok. Na Jelašničkom rasedu nastala je klisura i jednim delom Niška Banja.

Vodonoprestivu zonu klisure čine podine krečnjaka.

Jelašnička klisura je, morfološki gledano jedinstvena, poligenetska i kompozitna, 2 km duga, probojnica Jelašničke reke, tektonski predisponirana, nastala na jezerskom podu (dno pliocenskog jezera) odakle je počelo njeno kanjonsko usecanje u istočne padine Suve planine (293-580 m).

Najstarija prošlost Jelašnička klisura vezana je za gornji paleozoik (perm), kada je ovaj prostor nalazio na dnu okeana (Tetisa) i kada se dešavala Hercinska orogeneza. Tada su nastale geološke jedinice koje predstavljaju vodonoprestivu zonu klisure, i čine podinu krečnjaka.

U toku mezozoika, pre minimalno 240 miliona godina, na prostoru Jelešničke klisure postojalo je more, na čijem su se dnu taložili različiti sedimenti (debeli slojevi krečnjaka koji danas predstavljaju glavnu krečnjačku masu klisure). Krečnjački teren, u više nego dvotrećinskom iznosu prekriva Jelašničku klisuru i odlikuje se pojavom kraških oblika reljefa. Na severu i istoku preovlađujuću masu stena čine mezozojski krečnjaci, a na zapadu preovlađuju metamorfne stene.

Prozorac, nastao u krečnjaku; jedna je od prirodnih lepota Jelašničke klisure i retkost u ovom području Srbije

Izdizanjem nekadašnjeg morskog dna, pre oko 70 miliona godina, nastao je inicijalni reljef, u koji je počeo da se useca rečni sistem buduće Jelašničke reke. Pojedini elementi reljefa predstavljaju prirodne lepote i retkosti ovog područja, među kojima su najznačajnije „Prozorac“ u Jelašničkoj klisuri i deluvijalni oblici u Jelašnici.

Unutar miocena, na granici donjeg i srednjeg miocena, na Balkanskom poluostrvu, Karpati su se intenzivno savijali, kada je Afrički kontinent pritiskao Evropski sa juga, da bi se malo kasnije Evropa opirala u prostoru italijanske čizme. Prostor Srbije se tada intenzivno tresao. Zemljotresi su bili katastrofalni i bilo ih je na granicama pojedinih geoloških pojaseva. U Srbiji su najbolje proučeni u njenom istočnom delu, na kome se nalazi i Jelašnička klisura, koja se detaljno kartira od 1958.

Značajna tektonska aktivnost, praćena snažnim zemljotresima, promenila je reljef Karpatskog luka u istočnoj Srbiji. Tako je bilo i na granici između kristalastog jezgra Balkanskog poluostrva Srpsko-makedonske mase (Rodopski planiski sistem) - i Karpato-balkanida istočne Srbije. Ove aktivnosti praćene odlomljenim gromadama a između njih komadima manjih komada istorodnih stena mogu se posmatrati na Vrlanskom humu, kod Svilajnca, i u Jelašničkoj klisuri. Navedena područja su proučeni tokom istraživanja područja sa mrkim ugljem koji se nalazi ispod njih.

Pored razlomljenog stenja, na glavnim tektonskim linijama pritisci su deformisali upravo istaloženo donjemiocenske slojeva, a ugalj koji se u njima nalazi pretvorili od lignita u mrki ugalj.

U Jelašničkoj klisuri, „Lužničku zonu preseca i deformiše jedan dubravski rased duž koga su dovedeni u tektonski kontakt sedimenti različite starosti.“ Pokreti izdizanja planina, uključiv Suvu planinu, u čijem podnožju je Jelašnička klisura, uz istovremeno spuštanje međuplaninskih potolina dostigli su maksimum. Tade se najvećim delom i formirao današnji strukturni sklop Jelašničke klisure. O snažnim manifestacijama ove intramiocenske faze svedoči poremećenost gornjeoligocenskih sedimenata "Babušničkog rova" a naročito Jelašnička tektonska krpa sa titonskim krečnjacima navučenim na donjomiocenske ugljonosnu "jelašničku seriju“.

Kasnija tektonska aktivnost dovela je do razlamanja delova jurske (titonske) krpe, u vidu stubova koji su danas jedna od glavnih karakteristika parka prirode u Jelašničkoj klisuri.

Seizmološke karakteristike

U seizmolološkom pogledu teritorija Jelašničke klisure, kao i teritorija Suve planine u čijem se podnožju ona nalazi, spada u red trusnih oblasti na području Srbije. Ovaj deo Balkanskog poluostrva je deo seizmički veoma aktivnog područja u oblasti Mediteransko-transazijskog seizmičkog pojasa. U složenim rasednim zonama pod suvoplaninskim obodom i na prostoru Jelašničke i Sićevačke klisure i Niške Banje povremeno je izražena neotektonska aktivnost. Ona se manifestuje u seizmičkim pojavama sa uticajima potresa na hidrološke karakteristike podzemnih i površinskih voda i morfološkim promenama reljefa. Na razaranje Jelašničke klisure i njena naselja u okolini u drugoj polovini 19. veka, uticalo je čak 17 zemljotresa (1851, 1855, 1858. i 1866).

Svakodnevnu egzistenciju prostora Jelašničke klisure ponekad je prilično remetio i „nastavak” seizmoloških aktivnosti. Iste su bila s različitim intenzitetom, gotovo u neprekidnom nizu godina, posebno vezano za sledeća dva uočljiva perioda od sredine sedme pa do sredine devete decenije 19. veka. Jači zemljotresi su zabeleženi 1867, 1868, 1869, 1870, 1871. i 1872, kao i 1876, 1878, 1879, 1881, 1883, 1885. i 1886. godine. I oni su, kao i prethodni, svakako „ostavili” neznatne ili upadljive posledice na geografiju Jelašničke klisure, Niške Banje i Niške kotline u celini.

Na seizmološkoj karti hazarda regiona, Jelašnička klisura kao i područje Suve planine u celini (RSZ 2010) za povratni period od 500 godina nalazi se u zoni VIIIº MSK skale.

Vode i vodno zemljište

Jelašnička klisura je probojnica Jelašničke reke.

Suva planina u čijem podnožju se nalazi Jelašnička klisura je siromašna vodom, zbog propustljivosti krečnjaka, kroz čije pukotine padavine poniru do vododržljivih slojeva. Zato su izvor i rečni tokovi koji stvaraju Jelašničku reku ograničeni na podnožje Suve planine.

Sliv Jelašničke reke usečen je u krečnjak Suve Planine. Rečna dolina izgrađena je u uskoj krečnjačkoj zoni, koja je ispunjena neogenim sedimentima. Na prelasku krečnjaka u vododržljive stene (mahom crveni peščari) voda izbija na par mesta u obliku manje-više snažnih vrela, koja su raspoređena duž oboda Jelašničke klisure. Među većima izvorištima su nekoliko vrela, sa izdašnošću od 220 do 340 l/s, u Gornjoj i Donjoj Studeni, koji su kaptirani i koriste se za vodosnabdevanje Nišavskog regionalnog podsistema. Voda iz Studene je standardno visokog i pouzdanog kvaliteta i neposredno snabdeva vodom za piće naselja: Gornju i Donju Studenu, Čukljenik, Jelašnicu, Prosek, Nišku Banju i Niša.

Voda u slivu Jelašničke reke je hidrokarbonatno-kalcijumskog tipa. Koncentracije SO₄^2- jona su u rasponu 15–35 mg/l, a SiO₂ 10–30 mg/l. Pri tome, svega četiri jona: Ca²⁺, Mg²⁺, HCO₃^- i Cl^-, čine 95% suvog ostatka voda u slivu Jelašničke reke.

Jelašnička reka je jedna od značajnijih vodotokova Suve planine koji se uliva u Nišavu.

Klimatske karakteristike

Jelašnička klisura se odlikuje umereno—kontinentalnom klimom. Srednja godišnja temperatura vazduha u Jelašnička klisuri je 11,2 °C, sa najvišom prosečnom temperaturu vazduha u julu (21,6 °C), i najnižom u februaru (0,8 °C). Jesen je toplija od proleća, sa dosta sunčanih dana i malo padavina.

Broj dana u godini sa temperaturom vazduha iznad 5 °C je 260., a veliki je i broj dana sa temperaturom vazduha iznad 10 °C (i do 210 dana sa temperaturom iznad 10 °C, u periodu između sredine aprila i sredine oktobra). Od sredine maja do početka oktobra i do 140 dana godišnje ima temperaturu vazduha iznad 15 °C. Temperatura vazduha iznad 20 °C javlja se (od juna do septembra) u 110 dana godišnje, pa su tada uslovi boravka u Jelašničkoj klisuri najpovoljniji.

Srednje temperature godišnjih doba u Niškoj kotlini (1950—2009)
Godišnje doba	Zima	Proleće	Leto	Jesen
Srednja temperatura	1.53 °C	11.87 °C	21.37 °C	12.07 °C

Na prostoru Opštine Niška Banja, kojoj pripada i Jelašnička klisura, godišnje padne 500 do 600 mm atmosferskog taloga. Najviše padavina ima u maju, a najmanje u septembru. Broj dana sa kišom od 0,1 mm u godini je 140, a broj kišnih dana sa padavinama od jednog litra na kvadratni metar (1 mm) je 80. Devet do dvanaest puta godišnje javljaju se jaki pljuskovi (10 mm), prvenstveno u letnjim mesecima. Podaci posmatranja kretanje srednje mesečne visine padavina u milimetrima između 1952. i 1972. godine izgledaju ovako:

Srednja visina padavina u Opštini Niška banja (1952—1972)
Meseci	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	godišnje
Količina	49	46	41	47	72	70	39	38	29	51	64	48	549

Najveća količina padavina potiče od kiše. Snega koji je najobilniji u januaru i februaru, zadržava se prosečno do 50 dana, a maksimalna visina ne prelazi 26 cm.

Relativna vlažnost najveća je u najkišovitijim mesecima. Najmanja je u julu (65%) a najveća u januaru (81%). Malom relativnom vlažnošću odlikuju se i ostali meseci, što je od značaja za godišnji tok oblačnosti, kao i za dužinu i intenzitet sunčanog zračenja.

Jelašnička klisura ima godišnje više od 2000 sati sa suncem, i to najviše u julu i avgustu, a najmanje u decembru i januaru. Veliki broj dana je bez vetrova, ili sa tišinama, koje čine 45% celokupnog vremena. Od vetrova nešto veću učestalost imaju severozapadni i istočni. Ali oni ne utiču bitno na promenu vremena u klisuri.

Mineralne sirovine

Ostaci potkopa princa Andreja u Jelašnici

Mineralno i rudno i bogatstvo u Parku prirode Jelašničke klisure, osim u krečnjaku i uglju je relativno skromno. Krečnjaci čine osnovnu masu Jelašničke klisure, a celokupno područje Parka prirode spada u jedinstvenu krašku oblast Suve planine, koja zahvata najveće krečnjačke površine u krečnjačkim predelima istočne Srbije.

Krečnjak, zahvata velike, neprekidne površine, kanjonskog dela klisure, a pokazuju se najviše kao masivni i tankoslojni krečnjak sa visokim (>90%) sadržajem CaCO₃. Bogatstvo u krečnjaku svojevremeno je motivisalo stanovnike mnogih sela da se bave proizvodnjom kreča i građevinskog kamena, ali od kada je Jelašnička klisura proglašena Parkom prirode I kategorije zaštite, eksploatacija krečnjaka i građevinskog kamena je obustavljena.

Pojave uglja otkrivena u Jelašničkom ugljenom basenu, u okolini naselja Jelašnica i Jelašničke klisure, ukazuju da je za vreme trajanja neogenog jezera ovo područje kao i cela Suva planina bilo pod šumskim biocenozama. Ugalj je u klasi kvalitetnih mrkih ugljeva nižeg stepena karbonizacije, sa toplotnim učinkom 15.480-17.573 kJ.

Na području Jelašničke klisure nema aktivnih rudnika. Jedini rudnik koji je postojao na ovom prostoru bio je rudnik uglja, koji je u selu Jelašnica, radio od 1885. do 1963, i sredinom pedesetih godina 20. veka proizvodio od 80.000 do 90.000 tona kvalitetnog mrkog uglja godišnje, zatvoren je za eksploataciju zbog nepovoljnog položaja rudnika sa jamskim kopom na tržištu.

„ U reviru Stara Jelašnica koji je eksploatisan od 1902. do 1968. godine, ostalo je 353.780 tona rezervi A i B kategorije (eksploatacione rezerve). Revir Veternik je nedovoljno istražen i pretpostavka je da se dodatnim istraživanjima može obezbediti od 2 do 2,8 miliona tona bilansnih rezervi kvalitetnog uglja. ”

Flora i fauna

Heterogenost i očuvanost prirodnih lepota i njene flore i fauna čini Jelašničku klisuru veoma specifičnom. Zajedno sa Sićevačkom klisurom koja je od nje udaljena, severoistočno oko 3 km, ona predstavlja značajan refugijalni prostor.

Flora

Floru Jelašničke klisure čini 39 mezijskih, 20 balkanskih i 6 ilirskih endema i subendema. Posebno se ističu dve tercijarne balkanske vrste Natalijina ramonda (Ramonda nathaliae) i srpska ramonda (Ramonda serbica). Samo u Jelašničkoj i Sićevačkoj klisuri je uspostavljena zona kontakta između ove dve endemsko—reliktne vrste koje na ovom prostoru grade „globalno značajnu zajednicu Ramondetum nathaliae-serbicae“. Staništa ovih biljaka su pukotine u krečnjačkim, severno eksponiranim stenama Jelašničke klisure, najčešće u zoni zaštite šumskom vegetacijom, na nadmorskim visinama od 150 do 300 m. Ramonda serbica sa drugim biljkama na ovom prostoru obrazuje reliktne hazmofitske zajednice od kojih su najznačajnije Ceterachi-Ramondaetum serbicae i veći broj zajednica tipa Musco-Ramondaetum serbicae. Takođe na staništima gde se srpska ramonda preklapa sa Natalijinom ramondom, u zonama simpatrije, obrazuje subasocijaciju Ceterachi-Ramondaetum serbicae ramondetosum nathaliae.

Sem srpskih ramondija (Ramonda nathaliae) i (Ramonda serbica) u Jelašničkoj klisuri se posebno ističu; kadulja (Salvia officinalis), jeremičak (Daphne laureola), srpska vijošnica (Parietaria serbica), hibridna kupina (Rubus corifolius), Adamijev safran (Crocus adami), divlja kruška (Pirus nivalis).

• Deo tercijerne reliktne flore na prostoru Parka prirode „Jelašnička klisura“
• 
  Natalija ramonda (Ramonda nathaliae)
• 
  Srpska ramonda (Ramonda serbica)
• 
  Žalfija, kadulja (Salvia officinalis)

Fauna

Sisari

Krčenje šuma u 19. veku jedan je od uzroka koji je uticao na izmenu faune ovog kraja. Medved je nestao u drugoj polovini 19. veka. Zečevi su u sve manjem broju, zbog različitih hemijskih zagađenja a i stalno su na meti lovaca. Lisica ima na Rudinama i Sedlinama. Vukovi i divlje svinje su retki, ima ih samo ako se spuste iz susednih atara. U Sedlinama i Trsteniku retko se mogu videti srne. Od ostale faune navode se jazavci (dve vrste), ježevi, lasice, tvorovi, puhovi, veverice.

Ptice

Za Jelašničku klisuru u literaturi se navodi 11 vrsta ptica koje se smatraju veoma ugroženim u Srbiji. Od ptica, zastupljene su: senice, vrapci, štiglice, drozdovi, gavrani, čavke,sojke, kosovi, a od grabljivica:jastreb, kratkoprsti kobac, suri orao i sova buljina (u malom broju). Zatupljene su još i: šumske ševe, gorska lasta, golub dupljaš, vrabac pokućar i druge.

• Deo najznačajnijih ptica na prostoru Parka prirode „Jelašnička klisura“
• 
  Suri orao
  (Aquila chrysaetos)
• 
  Alectoris graeca]])
• 
  Sivi soko
  (Falco peregrinus)
• 

Leptiri

U Jelašničkoj klisuri je utvrđeno i 112 vrsta dnevnih leptira, što je svrstava među leptirima najbogatije rečne doline u Srbiji. Ako isključimo njihove prirodne neprijatelje - ptice, pčele i druge insekte, na prostoru Jelašničke klisure leptiri su ugrožena zbog upotrebe pesticida u okolnim selima. Zbog svoje lepote, jako je privlačan i zato spada među najugroženije leptire klisure Lastin repak, za koji kolekcionari plaćaju velike količine novca za ulovljene primerke.

• Dnevni leptiri zastupljeni na prostoru Parka prirode „Jelašnička klisura“
• 
  Leptir kupusar
  (Pieris rapae)
• 
  Običan lastin repak
  (Papilio machaon)
• 
  Šafranovac
  (Colias croceus)
• 
  Žiličasti kupusar
  (Pieris napi)

Gmizavci

Od gmizavaca treba pomenuti šumsku kornjaču (Testudo hermanni), koja svoje stanište ima na istočnoj strani klisure na potezu prema Kunovici.

Zmije su zastupljene sa smukom (Zamenis longissima), poskom (Vipera ammodytes), šarkom (Vipera berus) i u vodotokovima Jelašničke reke i njenih pritoka belouškom (Natrix natrix).

• Zmije zastupljene na prostoru Parka prirode „Jelašnička klisura“
• 
  Šarka
  (Vipera berus)
• 
  Poskok
  (Vipera ammodytes)
• 
  Belouška
  (Natrix natrix)
• 
  Smuk
  (Zamenis longissima)

Ihtiofauna

Jelašnička reka je ranije bile bogatije ihtiofaunom. Najbrojnije su bile krkuše, a od izlaza reke iz Jelašnice do ušća bilo je beovica i klenova. Takođe su i rakovi bili zastupljeni u velikom broju. Kako je na ušću Kunovače u Jelašničku reku svojevremeno postojala kožara, reke su zagađivane kiselinom pa je tako stradao i živi svet reka. Rad kožare je danas zabranjen, ali i danje postoje brojni drugi zagađivi.

Turizam

Turističke motive Jelašničke klisure dopunjuje nekoliko lepih mesta za kampovanje i piknik.

Alpinistički tereni u Jelašničkoj klisuri. Stena na penjalištima je oštar dolomitski krečnjak, koji svojom belinom daje kontrast okolnom zelenilu.

I pored toga što je Jelašniča klisura ima izuzetno dobru lokaciju, zbog blizine Niške Banje i Niša, za sve ljubitelje netaknute prirode, slikarstva, alpinizma, planinarenja, postojeća turistička i rekreativna ponuda nije dovoljno razvijena i afirmisana.

Turistička ponuda primarno se oslanja na turističko-rekreativni, đački turizam, kulturno privredne i turističke manifestacije, izletnički turizam, sportsko-rekreativni turizam (planinarenje, alpinizam. Kulturno-istorijske vrednosti Jelašničke klisure samo su delimično uključene u turističku ponudu.

Turistički motivi

Turistički motivi, koji predstavljaju dobru osnovu turističke atraktivnosti, na širem prostoru Jelašničke klisure su pre svega:

Povoljan geografsko-saobraćajni položaj

Jelašnička klisura ima povoljan geografsko-saobraćajni položaj u odnosu na:

• Glavne drumske, međunarodne tranzitne, turističke pravace i saobraćajne koridore Srbije (posebno E-75 i E-80), kao i novu saobraćajnicu-auto-put E-80, u izgradnji, koja će biti za 3 km bliža Jelašničkoj klisuri od postojeće Kroz sićevačku klisuru.
• Niški međunarodni aerodrom „Konstantin Veliki“, od koga je udaljena 15 km
• Veće gradove (posebno Niš kao centar od međunarodnog značaja, Pirot kao centar od nacionalnog značaja i dr.) i Nišku Banju kao centar od nacionalnog i potencijalno međunarodnog značaja.

Prirodne vrednosti

Specijalni rezervat prirode Jelašnička klisura poseduje prirodne i stvorene vrednosti raznovrsnih ekosistema i visoko estetski predeoni lik koji krasi razuđeni reljef i dobro očuvanipejsaž. Biodiverzitet, sa autohtonim biosistemima, bogatstvo raznovrsne flore i faune i prirodne vrednosti nezagađene Jelašničke reke, su takođe velike prirodne vrednosti Jelašničke klisure.

Spomeničko nasleđe

Jednim delom u Jelašničkoj klisuri, a većim delom u okolnim selima prisutni su vidni tragovi praistorijskih, antičkih i rimskih ostataka i brojne kulturno-istorijske i etnološke vrednosti objekata. Na osnovu sprovedenih istraživanja konstatovati da je ovo područje bilo naseljeno u donjem paleolitu (Mala Balanica), prelazu iz donjeg u srednji paleolit (Mala i Velika Balanica), ranom i kasnom srednjem paleolitu (Pešturina slojevi 4 i 3; Meča dupka, Golema dupka) i gornjem paleolitu (Velika Vranovica – Donja pećina, Pešturina sloj 2, Pećina kod stene). Praznina postoji samo kada je u pitanju rana faza gornjeg paleolita, budući da u jugoistočnoj Srbiji do sada nisu konstatovana orinjasijenska nalazišta. Dok mnoga arheološka iskopavanja dokazuju postojanje rudarskog naselja u doba neolita.

U klisuri se nalaze i ostaci crkve Svetog Ilije i Svetog Arhangela Mihaila.

Selo Jelašnica, od kojeg počinje klisura i po kome je dobila naziv, datira iz 1498. godine.

Izletničko-rekreativne vrednosti

Za razvoj izletničkog i rekreativnog turizma u Jelašničkoj klisuri postoje raznovrsne estetske vrednosti, koje u velikoj meri karakteriše obilje lekovitih i drugih biljnih vrsta, šumski plodova i kuriozitetna morfološka ornamentika. To sve klisuru čini posebno atraktivnom i pogodnom, u letnjoj polovini godine, za sport i rekreaciju, kraće izlete planinarenje i alpinizam.

Jelašnica klisura je prvo penjalište u Srbiji posvećeno samo sportskom penjanju, sa 58 smerova, od kojih su 54 popeta i 4 projekta, težine V+ do X/IX+ i visine 6,5 do 70 m. Od prvih smerova, nastalih 1994. godine pa sve do danas, svi su popeti i opremljeni u duhu sportskog penjanja. Zbog mikroklime i orijentacije stena, u Jelašničkoj klisuri najbolje je vreme za penjanje proleće i jesen, s obzirom na izuzetnu hladnoću zimi i toplotu leti.

Na širem prostoru Jelašničke klisure postoje i mogućnosti za seoski, ekološki i turizam specijalnih interesovanja (panoramski putevi, pešačke i biciklističke staze, lov i ribolov i dr) po uzoru na savremene turističke trendove i standarde primerene specijalnom rezervatu prirode.

Vidi još

• Suva planina
• Jelašnička reka
• Niška Banja
• Vija militaris
• Niška kotlina
• Spisak zaštićenih prirodnih dobara u Istočnoj i južnoj Srbiji

Literatura

• Vasić, Jovica (1996). Jelašnica. Odbor za proučavanje sela SANU. 
• Serbia (2003). Službeni glasnik Republike Srbije. Službeni glasnik Republike Srbije. 

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Jelašnička klisura na Vikimedijinoj ostavi

• Stranica „Specijalni rezervat prirode Jelašnička klisura“ na sajtu Srbijašume
• Kolekcija prirodnjačkih fotografija iz Srbije, nastalih isključivo u prirodi.
• Prvi pouzdano identifikovani fosil neandertalca u Srbiji („Politika”, 18. april 2019)