Pređi na sadržaj

Anadolija

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Taurus, Anadolija

Anadolija ili Anatolija (turski: Anadolu, na modernom grčkom: Ανατολία [Anatolía], od Ἀνατολή, [Anatolḗ, moderno Anatolí] – „istok” ili „izlazak Sunca”) je regija u zapadnoj Aziji[1], odnosno na istočnom Sredozemlju. Ovu pokrajinu često poistovećuju sa Malom Azijom, iako je Anadolija unutrašnjost poluostrva Male Azije.

Zbog svog strateškog položaja na spoju Azije i Evrope, Anadolija je bila kolevka nekoliko ranih civilizacija još iz praistorijskog doba. Primeri istih su naseobine iz mlađeg kamenog doba kao što su Katal Hojuk, Kajonu, Nevali Kori, Hakilar, Gebekli Tepe i Mersin. Grad Troja je nastao u mlađem kamenom dobu i postojao do gvozdenog doba.

Geografija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Geografija Turske
Evropa tokom poslednjeg glacijalnog maksimuma, pre 20.000 godina. Anadolija je bila povezana sa evropskim kopnom sve do 5600. godine pre nove ere,[2][3] kada je otapanje ledenih ploča dovelo do porasta nivoa Sredozemnog mora za oko 120 metara,[3][4] što je izazvalo formiranje Turskog moreuza.[2][3][4] Kao rezultat toga, dva nekadašnja jezera (Mramorno more i Crno more)[2] bila su povezana sa Sredozemnim morem, koje je odvajalo Anadoliju od Evrope.

Tradicionalno, smatra se da se Anadolija prostire na istoku do neodređene linije koja se proteže od Iskenderunskog zaliva do Crnog mora,[5] uporedo sa Anadolijskom visoravni. Ova tradicionalna geografska definicija se koristi, na primer, u najnovijem izdanju Merjam-vebsterovom geografskom rečniku.[6] Prema ovoj definiciji, Anadolija je na istoku ograničena Jermenskom visoravni, i rekom Eufrat pre njenog skretanja na jugoistok ka Mesopotamiji.[7] Na jugoistoku je omeđen vencima koji ga odvajaju od doline reke Oront u Siriji i Mesopotamijske nizije.[7]

Nakon genocida nad Jermenima, Zapadna Jermenija je preimenovana u region Istočna Anadolija od strane novoosnovane turske vlade.[8][9] Godine 1941, sa Prvim geografskim kongresom koji je Tursku podelio na sedam geografskih regiona na osnovu razlika u klimi i pejzažu, istočne pokrajine Turske su stavljene u region Istočne Anadolije,[10] koji u velikoj meri odgovara istorijskom regionu Zapadne Jermenije (nazvan tako po podeli Velike Jermenije između Rima/Vizantije (Zapadna Jermenija) i Sasanidske Persije (Istočna Jermenija) 387. godine nove ere). Vazken Davidijan naziva proširenu upotrebu termina Anadolije za teritoriju u istočnoj Turskoj koja se ranije zvala Jermenija (koja je imala značajnu jermensku populaciju pre genocida nad Jermenima) "neistorijskim nametanjem" i napominje da se u velikom broju literature izbegava da se osmanski istok pominje kao "Istočna Anadolija."[8][9][11]

Najviša planina u regionu Istočne Anadolije (ujedno i najviši vrh Jermenske visoravni) je Ararat (5123 metara).[12] Reke Eufrat, Araks, Karasu i Murat povezuju Jermensku visoravan sa Zakavkazjem i dolinom Gornjeg Eufrata. Uz Džoruh, ove reke su najduže u regionu Istočne Anadolije.[13]

Etimoilogija

[uredi | uredi izvor]

Ime Anadolija na engleskom jeziku potiče od starogrčke reči "Ἀνατολή" ("Anatolḗ) što znači "istok" i označava (sa grčke tačke gledišta) istočne regione uopšte. Grčka reč se odnosi na pravac u kome sunce izlazi, dolazi od "ἀνατέλλω" ("anatello") "ustati", što se može uporediti sa terminima u drugim jezicima kao što su "levant" od latinske reči "levo" što znači 'izaći,' "orijent" od latinske reči "orior" što znači 'ustati, nastati,' hebrejskih reči "מִזְרָח" ("mizraḥ") 'istok' i "זָרַח" ("zaraḥ") 'uzdići se, zasijati,' aramejskih reči "מִדְנָח" ("midnaḥ") i "דְּנַח" ("denaḥ").[14][15]

Upotreba anadolskih termina varirala je tokom vremena, možda se prvobitno odnosila na eolske, jonske i dorske ckolonije koje su se nalazile duž istočnih obala Egejskog mora, ali takođe obuhvataju i istočne regione uopšte. Ovakva upotreba anadolskih termina korišćena je za vreme vladavine rimskog cara Dioklecijana (284–305), koji je stvorio dijacezu Istok, poznatu na grčkom kao Istočna (Ανατολής) dijaceza, ali potpuno nepovezana sa regionima Male Azije. U svom najširem teritorijalnom opsegu, anadolske oznake su korišćene za vreme vladavine rimskog cara Konstantina Velikog (306–337), koji je stvorio pretorijansku prefekturu Istoka, poznatu na grčkom kao Istočna (Ανατολής) prefektura, koja je obuhvatala sve istočne regione kasnog rimskog carstva i prostirala se od Trakije do Egipta.

Tek nakon gubitka drugih istočnih regiona tokom 7. veka i svođenja vizantijskih istočnih teritorija na Malu Aziju, ta oblast je postala jedini preostali deo vizantijskog istoka, i stoga se obično (na grčkom) naziva istočnim (Ανατολής) delom carstva. U isto vreme, stvorena je Anatolika (Ἀνατολικὸν θέμα / "Istočna tema") kao provincija (tema), koja pokriva zapadne i centralne delove današnje turske Centralne Anadolije sa središtem oko Konije, sa centrom u gradu Amoriumu.[16][17]

Latinizovani oblik "Anadolija", sa završetkom -ija, verovatno je srednjovekovna latinska inovacija.[15] Savremeni turski oblik "Anadolu" potiče direktno od grčke reči "Aνατολή" (Anatolḗ). Rusko muško ime "Anatolij" i francusko "Anatol" potiču od imena svetaca Anatolija Laodikijskog (um. 283) i Anatolija Carigradskog (um. 458., prvi Vaseljenski patrijarh), i imaju isto jezičko poreklo.

Nazivi

[uredi | uredi izvor]

Najstariji poznati naziv za bilo koju regiju unutar Anadolije je povezan sa njenim centralnim područjem, poznatim kao "Zemlja Hatija" – oznaka koja se u početku koristila za zemlju drevnih Hatija, ali je kasnije postala najčešći naziv za celu teritoriju pod vladavina starih Hetita.[18]

Prvo zabeleženo ime koje su Grci koristili za Anadolsko poluostrvo, iako nije bilo naročito popularno u to vreme, bilo je "Ἀσία" (Asía),[19] možda od akadskog izraza za „izlazak sunca“ ili možda od odjeka imena Asuva lige u zapadnoj Anadolija. Rimljani su ga koristili kao ime svoje provincije, koja se sastojala od zapadnog dela poluostrva i obližnjih egejskih ostrva. Kako je naziv „Azija” počeo da se primenjuje na širi region istočno od Mediterana, neki Grci u kasnoj antici počeli su da koriste naziv Mala Azija (Μικρὰ Ἀσία, Mikrà Asía), koji se odnosi na sadašnju Anadoliju, dok je administracija Carstva preferirala "Ἀνατολή" (Anatolḗ "Istok").

Endonim "Ῥωμανία" (Rōmanía "Zemlja Rimljana") je prihvaćeno kao drugo ime za provinciju od strane invazijskih Turaka Seldžuka, koji su osnovali Rumski sultanat 1077. godine. Tako je (zemlja) Rum postao drugo ime za Anadoliju. Do 12. veka Evropljani su počeli da nazivaju Anadoliju Turčija.[20]

Tokom ere Osmanskog carstva, tvorci mapa izvan carstva nazivali su planinsku visoravan u istočnoj Anadoliji Jermenijom. Drugi savremeni izvori isti prostor nazivaju Kurdistan.[21] Geografi su na različite načine koristili termine Istočna Anadolska visoravan i Jermenska visoravan za označavanje regiona, iako se teritorija obuhvaćena svakim terminom u velikoj meri preklapa sa drugom. Prema arheologu Loriju Kačadurijanu, ova razlika u terminologiji "primarno je rezultat promenljivih političkih bogatstava i kulturnih putanja regiona od devetnaestog veka."[22]

Prvi turski geografski kongres 1941. godine stvorio je dva geografska regiona Turske istočno od linije Iskenderunski zaliv-Crno more, region Istočne Anadolije i region Jugoistočne Anadolije,[23] pri čemu prvi uglavnom obuhvata zapadni deo Jermenske visoravni, a drugi severni deo Mesopotamijske nizije. Prema Ričardu G. Hovanisijanu, ova promena toponima je bila "neophodna da bi se prikrili svi dokazi" o jermenskom prisustvu kao deo politike poricanja genocida nad Jermenima koju je sprovela novoosnovana turska vlada i njeni "strani saradnici."[24]

Istorija

[uredi | uredi izvor]

Praistorija Anadolije

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Praistorija Anadolije

Ljudsko prisustvo u Anadoliji datira još od paleolita.[25] Neolitska naselja uključuju Čatal Hojuk, Čajonu, Nevali Kori, Ašikli Hojuk, Boncuklu Hojuk Hacilar, Gobekli Tepe, Norsuntepe, Kosk i Mersin. Čatal Hojuk (centralna Turska) smatra se najnaprednijim od njih, a Čajonu na istoku najstarijim (oko 7250–6750. p. n. e.).[26] Neolitska Anadolija je predložena kao domovina indoevropske porodice jezika, iako lingvisti imaju tendenciju da favorizuju kasnije poreklo u stepama severno od Crnog mora. Međutim, jasno je da se anatolski jezici, najraniji potvrđeni ogranak indoevropskog, govore u Anadoliji od 19. veka p. n. e.[27][28]

Drevna Anadolija

[uredi | uredi izvor]

Najraniji istorijski podaci vezani za Anadoliju javljaju se tokom bronzanog doba i nastavljaju se tokom gvozdenog doba. Najstariji period u istoriji Anadolije se proteže od pojave starih Hatija, do osvajanja Anadolije od strane Ahemenidskog carstva u 6. veku pre nove ere.

Hati i Huriti

[uredi | uredi izvor]
Glavni članci: Hati i Huriti

Najranije istorijski potvrđene populacije Anadolije bile su Hati u centralnoj Anadoliji i Huriti dalje na istoku. Hati su bili autohtoni narod, čiji je glavni centar bio grad Hatuša. Pripadnost hatitskog jezika ostaje nejasna, dok huritski jezik pripada posebnoj porodici huritsko-urartskih jezika. Svi ti jezici su izumrli; odnosi sa autohtonim jezicima Kavkaza su predloženi,[29] ali nisu opšte prihvaćeni. Region je postao poznat po izvozu sirovina. Organizovana trgovina između Anadolije i Mesopotamije počela je da se javlja tokom perioda Akadskog carstva, a nastavljena je i intenzivirana tokom perioda Starog Asirskog carstva, između 21. i 18. veka pre nove ere. Asirski trgovci su donosili lim i tekstil u zamenu za bakar, srebro ili zlato. Klinasti zapisi, koji datiraju iz perioda oko 20. veka pre nove ere, pronađeni u Anadoliji u asirskoj koloniji Kaneš, koriste napredni sistem trgovačkih računanja i kreditnih linija.[30][31][32]

Hetitska Anadolija (18–12 vek p. n. e)

[uredi | uredi izvor]
Lavlja vrata u Hatuši
Glavni članak: Hetiti

Za razliku od Akađana i Asiraca, čije su anatolske trgovačke stanice bile periferne u odnosu na njihove centralne zemlje u Mesopotamiji, Hetiti su do 17. veka pre nove ere bili koncentrisani u Hatuši (današnje Bogazkale) u severno-centralnoj Anadoliji. Govorili su indoevropskim hetitskim jezikom, ili nesili jezikom na hetitskom. Hetiti su nastali iz lokalnih drevnih kultura koje su se razvijale u Anadoliji, pored dolaska indoevropskih jezika. Prvi put su potvrđeni na asirskim pločama iz Nese oko 2000. p. n. e. Osvojili su Hatušu u 18. veku pre nove ere, nametnuvši se populaciji koja je govorila hatski i huritski. Međutim, prema široko prihvaćenoj Kurganskoj hipotezi o protoindoevropskoj domovini, Hetiti (zajedno sa ostalim indoevropskim drevnim Anatolcima) su i sami bili relativno skorašnji imigranti u Anadoliju sa severa. Međutim, oni nisu nužno genetski raselili populaciju; asimilirali su se u kulturu nekadašnjih naroda, čuvajući hetitski jezik.

Hetiti su usvojili mesopotamijsko klinasto pismo. U kasnom bronzanom dobu, osnovano je Novohetitsko carstvo (oko 1650. p. n. e) koje je postalo carstvo u 14. veku pre nove ere nakon osvajanja Kisvadne na jugoistoku i poraza Asuva lige u zapadnoj Anadoliji. Carstvo je dostiglo svoj vrhunac u 13. veku pre nove ere, kontrolišući veći deo Male Azije, severozapadnu Sirije, i severozapadnu Gornju Mesopotamiju. Međutim, napredovanje Hetita ka obali Crnog mora zaustavili su polunomadski stočari i plemenski Kaskijani, neindoevropski narod koji je ranije raselio Indoevropljane koji su govorili Palajski.[33] Veći deo istorije Hetitskog carstva odnosio se na rat sa rivalskim carstvima Egipta, Asirije i Mitanijskog.[34]

Egipćani su se na kraju povukli iz regiona pošto nisu uspeli da preuzmu prednost nad Hetitima i postali su oprezni prema moći Asirije, koja je uništila Mitanijsko carstvo.[34] Asirci i Hetiti su tada ostavljeni da se bore oko kontrole nad istočnom i južnom Anadolijom i kolonijalnim teritorijama u Siriji. Asirci su imali bolji uspeh od Egipćana, anektirajući velikog dela hetitske (i huritske) teritorije u ovim regionima.[35]

Posthetitska Anadolija (12.–6. vek p. n. e)

[uredi | uredi izvor]

Posle 1180. p. n. e., tokom kolapsa bronzanog doba, Hetitsko carstvo se raspalo na nekoliko nezavisnih novohetitskih država, nakon što je izgubilo veliki deo teritorije od Srednjoasirskog carstva i konačno su ga preplavili Frigijci, još jedan indoevropski narod za koji se veruje da je su migrirali sa Balkana. Frigijsku ekspanziju na jugoistočnu Anadoliju na kraju su zaustavili Asirci, koji su kontrolisali taj region.[35]

Luvijci

Drugi indoevropski narod, Luvijci, postao je istaknut u centralnoj i zapadnoj Anadoliji oko 2000. godine pre nove ere. Njihov jezik je pripadao istoj lingvističkoj grani kao i hetitski.[36] Opšti konsenzus među naučnicima je da se luvijskim govorilo na velikom području zapadne Anadolije, uključujući (verovatno) Viluzu (Troju), zemlju reke Seha (koja se poistovećuje sa dolinom Hermos i/ili Kaikos) i kraljevstvo Mira -Kuvalija sa svojom osnovnom teritorijom Majenderske doline.[37] Od 9. veka pre nove ere, luvijski regioni su se udružili u brojne države kao što su Lidija, Karija, i Likija, od kojih su sve imale helenski uticaj.

Aramejci

Aramejci su ušli u granice južne centralne Anadolije otprilike oko jednog veka nakon pada Hetitskog carstva, a neke od sirohetitskih država u ovom regionu postale su amalgam Hetita i Aramejaca. Ove su postale poznate kao Novohetitske države.

Novoasirsko carstvo

Od 10. do kasnog 7. veka pre nove ere, veći deo Anadolije (posebno jugoistočni regioni) pripao je Novoasirskom carstvu, uključujući sve Novohetitske države, Tabal, Komagena, Kimerijce i Skite i delove Kapadokije.

Novoasirsko carstvo je propalo usled gorkog niza građanskih ratova praćenih kombinovanim napadom Medijaca, Persijanaca, Skita i Vavilonije. Poslednji asirski grad koji je pao bio je Haran u jugoistočnoj Anadoliji. Ovaj grad je bio rodno mesto poslednjeg vavilonskog kralja, Nabonida i njegovog sina i regenta Belšazara. Veći deo regiona je tada pripao kratkotrajnom Medijanskom carstvu, sa sedištem u Iranu, a Vavilonci i Skiti su nakratko prisvojili neke delove teritorije.

Invazije Kimerijaca i Skita

Od kasnog 8. veka pre nove ere, novi talas napadača koji su govorili indoevropski ušao je u severnu i severoistočnu Anadoliju: Kimerijci i Skiti. Kimerijci su pregazili Frigiju a Skiti su pretili da će isto učiniti Urartuu i Lidiju, pre nego što su ih Asirci konačno zaustavili.

Rano grčko prisustvo
Afrodizija je upisana na Uneskovu listu Svetske baštine 2017.

Severozapadnu obalu Anadolije su naseljavali Grci ahajske/mikenske kulture iz 20. veka pre nove ere, srodni Grcima jugoistočne Evrope i Egeja.[38] Počevši od kolapsa bronzanog doba krajem 2. milenijuma pre nove ere, zapadnu obalu Anadolije su naselili Jonci, uzurpirajući područje srodne, ali ranije Mikenske civilizacije. Tokom nekoliko vekova, na obalama Anadolije osnovani su brojni drevni grčki polisi. Grci su započeli zapadnu filozofiju na zapadnoj obali Anadolije (Presokratovci).[38]

Klasična Anadolija

[uredi | uredi izvor]

U klasičnoj antici, Herodot i kasniji istoričari su Anadoliju opisali kao podeljenu na regione koji su bili raznoliki u kulturi, jeziku i verskim običajima.[39] Severni regioni su uključivali Bitiniju, Paflagoniju i Pont; na zapadu su bile Mizija, Lidija i Karija; a Likija, Pamfilija i Kilikija pripadale su južnoj obali. Postojalo je i nekoliko unutrašnjih oblasti: Frigija, Kapadokija, Pisidija i Galatija.[39] Jezici koji su se govorili uključivali su anatolske jezike: isavrijski[40] i pisidijski, grčki u zapadnim i primorskim regionima, frigijski koji se govorio do 7. veka n.e.,[41][42][43] kapadokijski[44] i jermenski na istoku, i kartvelski na severoistoku.

Anadolija je poznata kao rodno mesto kovanog novca (za razliku od nekovanog novca, koji se prvi put pojavljuje u Mesopotamiji mnogo ranije) kao sredstvo razmene, negde u 7. veku pre nove ere u Lidiji. Upotreba kovanog novca nastavila je da cveta tokom helenističkog i rimskog perioda.[45][46]

Tokom 6. veka pre nove ere, celu Anadoliju je pokorilo persijsko Ahemenidsko carstvo, a Persijanci su uzurpirali Medijce kao dominantnu dinastiju u Iranu. Godine 499. p. n. e. jonski gradovi-države na zapadnoj obali Anadolije pobunili su se protiv persijske vlasti. Jonski ustanak, iako ugušen, pokrenuo je grčko-persijske ratove, koji su se završili pobedom Grka 449. p. n. e., a jonski gradovi su ponovo stekli nezavisnost. Antalkidovim mirom (387. p. n. e), kojim je okončan Korintski rat, Persija je povratila kontrolu nad Jonijom.[47][48]

Godine 334. p. n. e. makedonski kralj Aleksandar Veliki osvojio je poluostrvo od Ahemenidskog Persijskog carstva.[49] Aleksandrovo osvajanje otvorilo je unutrašnjost Male Azije za naseljavanje i uticaj Grka.

Nakon Aleksandrove smrti i raspada njegovog carstva, Anadolijom je vladalo niz helenističkih kraljevstava, kao što su Pergamska kraljevina i Seleukidsko carstvo koje je držalo veći deo Anadolije. Usledio je period mirne helenizacije, tako da su lokalni anatolski jezici zamenjeni grčkim do 1. veka pre nove ere. Godine 133. p. n. e. poslednji pergamski kralj zaveštao je svoje kraljevstvo Rimskoj republici, i zapadna i centralna Anadolija dospele su pod rimsku kontrolu, ali je helenistička kultura ostala dominantna. Dalje aneksije Rima, posebno Pontske kraljevine od strane Pompeja, dovele su celu Anadoliju pod rimsku kontrolu, osim istočne granice sa Partskim carstvom, koja je vekovima ostala nestabilna, što je izazvalo niz ratova, koji su kulminirali u rimsko-partski rat.

Rani hrišćanski period

[uredi | uredi izvor]
Svetilište kraljeva Komagena na planini Nemrut (1. vek p. n. e)

Nakon podele Rimskog carstva, Anadolija je postala deo Istočnog rimskog, odnosno Vizantije. Anadolija je bila jedno od prvih mesta gde se hrišćanstvo proširilo, tako da su do 4. veka nove ere zapadna i centralna Anadolija bile pretežno hrišćanske i grčke. U narednih 600 godina, dok su carski posedi u Evropi bili podvrgnuti varvarskim invazijama, Anadolija je bila centar helenskog sveta.

Bilo je to jedno od najbogatijih i najgušće naseljenih mesta u kasnom Rimskom carstvu. Bogatstvo Anadolije je raslo tokom 4. i 5. veka zahvaljujući, delom, Hodočasničkom putu koji je prolazio kroz poluostrvo. Književni dokazi o ruralnom pejzažu potiču iz hagiografija Nikolaja Sijonskog iz 6. veka i Teodora Sikeotskog iz 7. veka. Veliki urbani centri uključivali su: Efes, Pergam, Sard i Afrodiziju. Istoričari nastavljaju da raspravljaju o uzroku propadanja gradova u 6. i 7. veku na različite načine, navodeći kao razloge Justinijanovu kugu (541), persijski upad u 7. veku i muslimansko osvajanje Sirije i Egipta.[50]

U devetom i desetom veku obnovljeno Vizantijsko carstvo je povratilo svoje izgubljene teritorije, uključujući čak i davno izgubljene teritorije kao što su Jermenija i Sirija (drevni Aram).

Srednjevekovni period

[uredi | uredi izvor]
Vizantijska Anadolija i vizantijsko-arapska pogranična zona sredinom 9. veka

U 10 godina nakon bitke kod Mancikerta 1071. godine, Turci Seldžuci iz centralne Azije migrirali su preko velikih područja Anadolije, sa posebnim koncentracijama oko severozapadnog oboda.[51] Turski jezik i islamska religija postepeno su uvedeni kao rezultat osvajanja Seldžuka, i ovaj period označava početak sporog prelaska Anadolije sa pretežno hrišćanskog i grčkog govornog područja na pretežno muslimanski i turski jezik (iako etničke grupe kao što su Jermeni, Grci i Asirci su ostali brojni i zadržali hrišćanstvo i svoje maternje jezike). U sledećem veku, Vizantinci su uspeli da ponovo uspostave svoju kontrolu u zapadnoj i severnoj Anadoliji. Kontrola nad Anadolijom je tada podeljena između Vizantijskog carstva i seldžučkog Rumskog sultanata, sa postepenom smanjivanjem vizantijskih poseda.[52]

Godine 1255. Mongoli su prodrli kroz istočnu i centralnu Anadoliju i ostali su do 1335. Garnizon Ilkanata bio je stacioniran u blizini Ankare.[52][53] Nakon opadanja Ilkanata od 1335. do 1353. godine, nasleđe Mongolskog carstva bila je ujgurska dinastija Eretna koju je zbacio Kadi Burhan al-Din 1381. godine.[54]

Do kraja 14. veka, veći deo Anadolije je bio pod kontrolom raznih anadolskih bejlika. Smirna je pala 1330, a poslednje vizantijsko uporište u Anadoliji, Filadelfija, palo je 1390. Turkmenski bejlici su bili pod kontrolom Mongola, barem nominalno, usled opadanja moći seldžučkih sultana.[55][56] Bejlici nisu kovali novčiće u ime svojih vođa dok su bili pod vlašću mongolskog Ilkanata.[57] Osmanski vladar Osman I bio je prvi turski vladar koji je kovao novčić u svoje ime 1320-ih; nosili su natpis "Kovao Osman sin Ertugrulov".[58] Pošto je kovanje novca bilo povlastica u islamskoj praksi samo suverenu, može se smatrati da su Osmanlije, odnosno Turci Osmanlije, postali formalno nezavisni od mongolskih kanova.[59]

Osmansko carstvo

[uredi | uredi izvor]

Među turskim vođama, Osmanlije su se pojavile kao velika sila pod Osmanom I i njegovim sinom Orhanom I.[60][61] Anadolski bejlici su sukcesivno apsorbovani u rastuće Osmansko carstvo tokom 15. veka.[62] Nije dobro shvaćeno kako su Osmanlije, ili Osmanski Turci, uspeli da dominiraju nad svojim susedima, pošto je istorija srednjovekovne Anadolije još uvek malo poznata.[63] Osmanlije su završile osvajanje poluostrva 1517. preuzimanjem Halikarnasa (današnji Bodrum) od Hospitalaca.[64]

Moderna vremena

[uredi | uredi izvor]

Ubrzavanjem propadanja Osmanskog carstva početkom 19. veka, i kao rezultat ekspanzionističke politike Ruske Imperije na Kavkazu, mnogi muslimanski narodi i grupe u tom regionu, uglavnom Čerkezi, Tatari, Azeri, Lezgini, Čečeni i nekoliko turkijskih naroda napustili su svoje domovine i naselili se u Anadoliji. Kako se Osmansko carstvo dalje smanjivalo u regionima Balkana a zatim fragmentiralo tokom Balkanskih ratova, veliki deo nehrišćanskog stanovništva njegovih bivših poseda, uglavnom balkanskih muslimana (bosanski muslimani, Albanci, Turci, Pomaci i grčki muslimani poput Valahada iz Makedoniji), preseljeni su u razne delove Anadolije, uglavnom u nekadašnja hrišćanska sela širom Anadolije.

Kontinuirana obrnuta migracija počela je od ranog 19. veka, kada su Grci iz Anadolije Konstantinopolja i oblasti Ponta migrirali prema novoj nezavisnoj Kraljevini Grčkoj, a takođe i prema SAD, južnom delu Ruske Imperije, Latinskoj Americi i ostalim delovima Evrope.

Nakon rusko-persijskog sporazuma iz Turkmenčaja (1828) i uključivanja Istočne Jermenije u sastav Ruske Imperije, još jedna migracija uključivala je veliko jermensko stanovništvo Anadolije, koje je zabeležilo značajne stope migracije iz Zapadne Jermenije (Istočna Anadolija) ka Ruskoj Imperiji, posebno prema svojim novoosnovanim jermenskim provincijama.

Anadolija je ostala multietnička do početka 20. veka. Tokom Prvog svetskog rata genocid nad Jermenima, genocid nad Grcima (posebno u Pontu), i genocid nad Asircima su skoro u potpunosti uklonili drevne autohtone zajednice jermenskog, grčkog i asirskog stanovništva u Anadoliji i okolnim regionima. Nakon grčko-turskog rata 1919-1922, većina preostalih etničkih anadolskih Grka je proterana tokom razmene stanovništva 1923. između Grčke i Turske. Od ostatka, većina je napustila Tursku od tada, ostavljajući manje od 5.000 Grka danas u Anadoliji.

Geologija

[uredi | uredi izvor]

Teren Anadolije je strukturno složen. Centralni masiv sastavljen od uzdignutih blokova i spuštenih korita, prekriven nedavnim naslagama i daje izgled visoravni sa neravnim terenom, uklesan je između dva naborana planinska venca koja se spajaju na istoku. Prava nizija je ograničena na nekoliko uskih obalnih traka duž obala Egeja, Sredozemnog mora i Crnog mora. Ravno ili blago nagnuto zemljište je retko i uglavnom je ograničeno na delte reke Kizil, obalnim ravnicama Čukurovei dna dolina reka Gediz i reke Beljšoi kao i na neke unutrašnje visoke ravnice u Anadoliji, uglavnom oko jezera Tuz (Slano jezero) i Konijskog basena (Konya Ovasi).

U južnoj Anadoliji postoje dva planinska lanca: planine Taurus i Zagros.[65]

Klima

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Klima Turske
  • Temperature u Anadoliji
  • Ankara (centralna Anadolija)
    Ankara (centralna Anadolija)
  • Antalija (južna Anadolija)
    Antalija (južna Anadolija)
  • Van (istočna Anadolija)
    Van (istočna Anadolija)

Anadolija ima raznoliku klimu. Centralnu visoravan karakteriše kontinentalna klima, sa toplim letima i hladnim snežnim zimama. Južna i zapadna obala uživaju u tipičnoj mediteranskoj klimi, sa blagim kišnim zimama i toplim suvim letima.[66] Obale Crnog mora i Mramorne obale imaju umerenu okeansku klimu, sa hladnim maglovitim letima i mnogo padavina tokom cele godine.

Ekoregioni

[uredi | uredi izvor]

Postoji raznovrstan broj biljnih i životinjskih zajednica.

Planine i obalna ravnica severne Anadolije imaju vlažnu i blagu klimu. Postoje umerene širokolisne, mešovite i četinarske šume. Centralna i istočna visoravan, sa suvom kontinentalnom klimom, ima listopadne šume i šumske stepe. Zapadna i južna Anadolija, koje imaju sredozemnu klimu, sadrže ekoregione sredozemne vegetacije.

  • Euksinsko-kolhijske širokolisne šume: Ove umerene širokolisne i mešovite šume prostiru se širom severne Anadolije, ležeći između planina severne Anadolije i Crnog mora. Oni uključuju enklave umerenih prašuma koje leže duž jugoistočne obale Crnog mora u istočnoj Turskoj i Gruziji.[67]
  • Četinarske i listopadne šume severne Anadolije: Ove šume zauzimaju planine severne Anadolije, protežući se na istok i zapad između priobalnih evksinsko-kolhičkih šuma i suših, kontinentalnih klimatskih šuma centralne i istočne Anadolije.[68]
  • Listopadne šume centralne Anadolije: Ove šume listopadnih hrastova i zimzelenih borova pokrivaju plato centralne Anadolije.[69]
  • Stepe Centralna Anadolije: Ovi suvi travnjaci pokrivaju suše doline i okružuju slana jezera centralne Anadolije, i uključuju halofitne (tolerantne na so) biljne zajednice.[70]
  • Listopadne šume istočne Anatolije: Ova ekoregija zauzima visoravan istočne Anadolije. Sušnija i kontinentalnija klima pogoduje stepskim šumama u kojima dominiraju listopadni hrastovi, sa oblastima šiblja, planinskih šuma i dolinskih šuma.[71]
  • Anadolijske četinarske i listopadne mešovite šume: Ove šume zauzimaju zapadni deo anadolske visoravni sa mediteranskom klimom. Preovlađuju borove šume i mešovite borove i hrastove šume i šiblje.[72]
  • Sklerofilne i mešovite šume Egeja i Zapadne Turske: Ove šume sa mediteranskom klimom zauzimaju priobalne nizije i doline zapadne Anadolije koje se graniče sa Egejskim morem. Ekoregion ima šume turskog bora (Pinus brutia), hrastove šume i šume i grmove makije od turskog bora i zimzelenog sklerofilnog drveća i žbunja, uključujući masline (Olea europaea), planike (Arbutus unedo), Arbutus andrachne, prnara (Quercus coccifera) i lovora (Laurus nobilis).[73]
  • Južnoanadolske planinske četinarske i listopadne šume: Ove planinske šume pokrivaju planinu Taurus sa mediteranskom klimom u južnoj Anadoliji. Preovlađuju šume četinara, uglavnom anadolski Crni bor (Pinus nigra), libanski kedar (Cedrus libani), jela (Abies cilicica) i kleka (Juniperus foetidissima i Juniperus excelsa). Širokolisnate šume uključuju hrastove, grab i javor.[74]
  • Istočnomediteranske četinarsko-sklerofilne-širokolisne šume: Ova ekoregija zauzima obalni pojas južne Anadolije između planina Taurus i Sredozemnog mora. Biljne zajednice obuhvataju grmlje širokolisne sklerofilne makije, šume alepskog bora (Pinus halepensis) i turskog bora (Pinus brutia), i šume suvog hrasta (Quercus) i stepe.[75]

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Napomene

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 46. ISBN 86-331-2075-5. 
  2. ^ a b v „Illustration of the Lake (later Sea) of Marmara and the formation of the Turkish Straits after the Black Sea deluge”. www.ncdc.noaa.gov. 26. 1. 2014. 
  3. ^ a b v Dimitrov, Petko; Dimitrov, Dimitar (2004). The Black Sea, the Flood and the ancient myths. “Slavena”, Varna. ISBN 954579335X. doi:10.13140/RG.2.2.18954.16327. 
  4. ^ a b Greška kod citiranja: Nevažeća oznaka <ref>; nema teksta za reference pod imenom Dimitrov2.
  5. ^ Niewohner, Philipp (2017). The Archaeology of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks. Oxford University Press. str. 18—. ISBN 978-0190610470. 
  6. ^ Hopkins, Daniel J.; Staff, Merriam-Webster; 편집부 (2001). Merriam-Webster's Geographical Dictionary. str. 46. ISBN 0-87779-546-0. Pristupljeno 18. 5. 2001. 
  7. ^ a b Mitchell 1995
  8. ^ a b Sahakyan, Lusine (2010). Turkification of the Toponyms in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey. Montreal: Arod Books. ISBN 978-0969987970. 
  9. ^ a b Hovannisian 2007, str. 3
  10. ^ Yasar, Okan; Seremet, Mehmet (2007). „A Comparative Analysis Regarding Pictures Included in Secondary School Geography Textbooks Taught in Turkey”. International Research in Geographical and Environmental Education. 16 (2): 157—188. S2CID 140187626. doi:10.2167/irgee216.0. 
  11. ^ Vazken Khatchig Davidian, "Imagining Ottoman Armenia: Realism and Allegory in Garabed Nichanian's Provincial Wedding in Moush and Late Ottoman Art Criticism", pp. 7 & footnote 34, in Études arméniennes contemporaines volume 6, 2015.
  12. ^ Fevzi Özgökçe; Kit Tan; Vladimir Stevanović (2005). „A new subspecies of Silene acaulis (Caryophyllaceae) from East Anatolia, Turkey”. Annales Botanici Fennici. 42 (2): 143—149. JSTOR 23726860. 
  13. ^ Palumbi, Giulio (5. 9. 2011). McMahon, Gregory; Steadman, Sharon, ur. „The Chalcolithic of Eastern Anatolia”. The Oxford Handbook of Ancient Anatolia. 1. doi:10.1093/oxfordhb/9780195376142.013.0009. Pristupljeno 6. 5. 2018. 
  14. ^ Liddell, Henry George; Scott, Robert. „A Greek-English Lexicon”. 
  15. ^ a b „Anatolia | Origin and meaning of the name Anatolia by Online Etymology Dictionary”. www.etymonline.com. 
  16. ^ "On the First Thema, called Anatolikón. This theme is called Anatolikón or Theme of the Anatolics, not because it is above and in the direction of the east where the sun rises, but because it lies to the East of Byzantium and Europe." Constantine VII Porphyrogenitus, De Thematibus, ed. A. Pertusi. Vatican: Vatican Library, 1952, pp. 59 ff.
  17. ^ Haldon 2002, str. 32
  18. ^ Bryce 2009, str. 297–98.
  19. ^ Henry George Liddell, Robert Scott, Ἀσία, A Greek-English Lexicon, on Perseus
  20. ^ Everett-Heath, John (2018). „Anatolia”. The Concise Dictionary of World Place-Names. 1. Oxford University Press. ISBN 978-0191866326. doi:10.1093/acref/9780191866326.001.0001. Pristupljeno 5. 12. 2018. 
  21. ^ Suny, Ronald Grigor (2015). 'They Can Live in the Desert but Nowhere Else': A History of the Armenian Genocide. Princeton University Press. str. 31. ISBN 978-1400865581. 
  22. ^ Khatchadourian, Lori (5. 9. 2011). McMahon, Gregory; Steadman, Sharon, ur. „The Iron Age in Eastern Anatolia”. The Oxford Handbook of Ancient Anatolia. 1. doi:10.1093/oxfordhb/9780195376142.013.0020. Pristupljeno 6. 5. 2018. 
  23. ^ Ali Yiğit, "Geçmişten Günümüze Türkiye'yi Bölgelere Ayıran Çalışmalar ve Yapılması Gerekenler", Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi, IV. Ulural Coğrafya Sempozyumu, "Avrupa Birliği Sürecindeki Türkiye'de Bölgesel Farklılıklar", pp. 34–35. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. novembar 2013)
  24. ^ Hovannisian, Richard G. (1998). Remembrance and Denial: The Case of the Armenian Genocide. Wayne State University Press. ISBN 978-0814327777. 
  25. ^ Stiner, Mary C.; Kuhn, Steven L.; Güleç, Erksin (2013). „Early Upper Paleolithic shell beads at Üçağızlı Cave I (Turkey): Technology and the socioeconomic context of ornament life-histories”. Journal of Human Evolution. 64 (5): 380—98. ISSN 0047-2484. PMID 23481346. doi:10.1016/j.jhevol.2013.01.008. 
  26. ^ Whitehouse & Martin 2004, str. 38
  27. ^ „Indo-European Daughter Languages: Anatolian”. www.historyfiles.co.uk. Pristupljeno 2021-01-26. 
  28. ^ „Anatolian languages”. Encyclopedia Britannica (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2021-01-26. 
  29. ^ Bryce 2005, str. 12.
  30. ^ Freeman 1999
  31. ^ Akurgal 2001.
  32. ^ Barjamovic 2011.
  33. ^ Carruba, O. Das Palaische. Texte, Grammatik, Lexikon. Wiesbaden: Harrassowitz, 1970. StBoT 10
  34. ^ a b Georges Roux – Ancient Iraq
  35. ^ a b Georges Roux, Ancient Iraq. Penguin Books. 1966. . [nedostaje ISBN]
  36. ^ Melchert 2003
  37. ^ Watkins 1994; id. 1995:144–51; Starke 1997; Melchert 2003; for the geography Hawkins 1998
  38. ^ a b Carl Roebuck (1966). The World of Ancient Times. 
  39. ^ a b Yavuz 2010
  40. ^ Honey 2016, str. 50
  41. ^ Swain & Adams 2001, str. 11–12
  42. ^ Clackson, James. "Language maintenance and language shift in the Mediterranean world during the Roman Empire." Multilingualism in the Graeco-Roman Worlds (2012): 36–57. p. 46: The second testimonium for the late survival of Galatian appears in the Life of Saint Euthymius, who died in ad 487.
  43. ^ Norton, Tom. [1] | A question of identity: who were the Galatians?. University of Wales. p. 62: The final reference to Galatian comes two hundred years later in the sixth century CE when Cyril of Scythopolis attests that Galatian was still being spoken eight hundred years after the Galatians arrived in Asia Minor. Cyril tells of the temporary possession of a monk from Galatia by Satan and rendered speechless, but when he recovered he spoke only in his native Galatian when questioned: ‘If he were pressed, he spoke only in Galatian’.180 After this, the rest is silence, and further archaeological or literary discoveries are awaited to see if Galatian survived any later. In this regard, the example of Crimean Gothic is instructive. It was presumed to have died out in the fifth century CE, but the discovery of a small corpus of the language dating from the sixteenth century altered this perception.
  44. ^ Cooper, J. Eric; Decker, Michael J. (24. 7. 2012). Life and Society in Byzantine Cappadocia. str. 14. ISBN 978-0230361065. 
  45. ^ Howgego, C. J. (1995). Ancient History from Coins. ISBN 978-0415089920. 
  46. ^ Asia Minor Coins – an index of Greek and Roman coins from Asia Minor (ancient Anatolia)
  47. ^ Dandamaev, M. A. (1989). A Political History of the Achaemenid Empire. Brill. str. 294. ISBN 978-9004091726. 
  48. ^ Schmitt, R. (1986). „ARTAXERXES II”. Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 6. str. 656—58. 
  49. ^ Roisman, Joseph; Worthington, Ian (2010). A Companion to Ancient Macedonia. John Wiley and Sons. ISBN 978-1405179362. 
  50. ^ Thonemann, Peter ThonemannPeter (2018). „Anatolia”. The Oxford Dictionary of Late Antiquity. 1. Oxford University Press. ISBN 978-0198662778. doi:10.1093/acref/9780198662778.001.0001. Pristupljeno 6. 12. 2018. 
  51. ^ Angold, Michael (1997). The Byzantine Empire 1025–1204. str. 117. ISBN 978-0582294684. 
  52. ^ a b H. M. Balyuzi Muḥammad and the course of Islám, p. 342
  53. ^ John Freely (2008). Storm on Horseback: The Seljuk Warriors of Turkey. , p. 83
  54. ^ Clifford Edmund Bosworth-The new Islamic dynasties: a chronological and genealogical manual, p. 234
  55. ^ Mehmet Fuat Köprülü, Gary Leiser-The origins of the Ottoman Empire, p. 33
  56. ^ Peter Partner (1998). God of battles: holy wars of Christianity and Islam. , p. 122
  57. ^ Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire, p. 13
  58. ^ Artuk – Osmanli Beyliginin Kurucusu, 27f
  59. ^ Pamuk – A Monetary History, pp. 30–31
  60. ^ „Osman I | Ottoman sultan”. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 23. 4. 2018. 
  61. ^ „Orhan | Ottoman sultan”. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 23. 4. 2018. 
  62. ^ Fleet, Kate (2010). „The rise of the Ottomans”. The rise of the Ottomans (Chapter 11) – The New Cambridge History of Islam. Cambridge Core (na jeziku: engleski). str. 313—31. ISBN 978-1139056151. doi:10.1017/CHOL9780521839570.013. Pristupljeno 23. 4. 2018. 
  63. ^ Finkel, Caroline (2007). Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire. Basic Books. str. 5. ISBN 978-0465008506. Pristupljeno 6. 6. 2013. 
  64. ^ electricpulp.com. „Halicarnassus – Encyclopaedia Iranica”. iranicaonline.org. Pristupljeno 23. 4. 2018. 
  65. ^ Cemen, Ibrahim; Yilmaz, Yucel (2017). Active Global Seismology: Neotectonics and Earthquake Potential of the Eastern Mediterranean Region. John Wiley & Sons. ISBN 978-1118945018. 
  66. ^ Prothero, W.G. (1920). Anatolia. London: H.M. Stationery Office. 
  67. ^ „Euxine-Colchic deciduous forests”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 
  68. ^ „Northern Anatolian conifer and deciduous forests”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 
  69. ^ „Central Anatolian deciduous forests”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 
  70. ^ „Central Anatolian steppe”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 
  71. ^ „Eastern Anatolian deciduous forests”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 
  72. ^ „Anatolian conifer and deciduous mixed forests”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 
  73. ^ „Aegean and Western Turkey sclerophyllous and mixed forests”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 
  74. ^ „Southern Anatolian montane conifer and deciduous forests”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 
  75. ^ „Eastern Mediterranean conifer-sclerophyllous-broadleaf forests”. Terrestrial Ecoregions. World Wildlife Fund. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Dodatna literatura

[uredi | uredi izvor]
  • Akat, Uücel, Neşe Özgünel, and Aynur Durukan. 1991. Anatolia: A World Heritage. Ankara: Kültür Bakanliǧi.
  • Brewster, Harry. 1993. Classical Anatolia: The Glory of Hellenism. London: I.B. Tauris.
  • Donbaz, Veysel, and Şemsi Güner. 1995. The Royal Roads of Anatolia. Istanbul: Dünya.
  • Dusinberre, Elspeth R. M. (2013). Empire, Authority, and Autonomy In Achaemenid Anatolia. Cambridge: Cambridge University Press. .
  • Gates, Charles, Jacques Morin, and Thomas Zimmermann. (2009). Sacred Landscapes In Anatolia and Neighboring Regions. Oxford: Archaeopress. .
  • Mikasa, Takahito, ed. (1999). Essays On Ancient Anatolia. Wiesbaden: Harrassowitz. .
  • Takaoğlu, Turan. 2004. Ethnoarchaeological Investigations In Rural Anatolia. İstanbul: Ege Yayınları.
  • Taracha, Piotr. (2009). Religions of Second Millennium Anatolia. Wiesbaden: Harrassowitz. .
  • Taymaz, Tuncay, Y. Yilmaz, and Yildirim Dilek. (2007). The Geodynamics of the Aegean and Anatolia. London: Geological Society. .

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Bibliotečki resursi o
Anadoliji
  • Mediji vezani za članak Anadolija na Vikimedijinoj ostavi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Анадолија&oldid=28477909”