Hronologija radničkog pokreta i KPJ april 1941.
Hronološki pregled važnijih događaja vezanih za Radnički pokret Jugoslavije i Komunističku partiju Jugoslavije (KPJ), kao i opšta politička dešavanja koja su se dogodila u Kraljevini Jugoslaviji u toku aprila meseca 1941. godine.
| ← mart | Hronologija radničkog pokreta i KPJ u 1941. godini | maj → | |||||||||||||||||||||||||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
1. april[uredi | uredi izvor]
- U Beogradu otpočeli dvodnevni pregovori između načelnika Generalštaba Britanske armije feldmaršala Džona Dila i predsednika Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije i načelnika Generalštaba Jugoslovenske vojske generala Dušana Simovića, radi sklapanja vojnog saveza, ali nisu postignuti nikakvi rezultati.[1]
- U Beogradu, otpravnik poslova Ambasade Sovjetskog Saveza u Jugoslaviji Viktor Lebedjev predao predsedniku Ministarskog saveta Dušanu Simoviću poruku da se u Sovjetski Savez uputi delegacija radi sklapanja ugovora o uzajamnoj pomoći između Sovjetskog Saveza i Kraljevine Jugoslavije.[1]
2. april[uredi | uredi izvor]
- Na železničkoj stanici Kenali, u Kraljevini Grčkoj, vođeni pregovori između predstavnika jugoslovenskog, grčkog i britanskog generalštaba o sadejstvu u slučaju napada Sila Osovine. Postignut je samo načelan sporazum o preduzimanju zajedničke ofanzive prema Albaniji.[1]
3. april[uredi | uredi izvor]
- U Peći, u skladu sa odlukama donetim na Petoj zemljaskoj konferenciji, formiran Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju. Sednici je prisustvovao delegat Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak Miladin Popović, koji je izabran za sekretera Oblasnog komiteta.[2]
5. april[uredi | uredi izvor]
- U Moskvi potpisan Pakt o prijateljstvu i nenapadanju između Sovjeta narodnih komesara Sovjetskog Saveza i Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije. Pakt je u ime Sovjetskog Saveza potpisao Vjačeslav Molotov, narodni komesar za inostrane poslove, a u ime Kraljevine Jugoslavije dr Milan Gavrilović, jugoslovenski poslanik u Moskvi.[1][3]
6. april[uredi | uredi izvor]
- U 5:20 časova sa teritorije Trećeg rajha, Mađarske, Rumunije i Bugarske otpočeo koncentrični napad nemačkih armija na Kraljevinu Jugoslaviju. Nemačkim jedinicama su se u napadu na Jugoslaviju, 9. aprila pridružile mađarske jedinice i italijanske jedinice iz Albanije, a 11. aprila i italijanske jedinice iz Italije. U napadu su učestvovale 52 divizije — 24 nemačke, 23 italijanske i 5 mađarskih.[1][4]
- Nemačka avijacija otpočela vazdušne napade na Beograd, koji je još 3. aprila proglašen za otvoren grad. Operacija bombardovanja Beograda nosila je naziv „Strašni sud“ (nem. Strafgericht), a izvršila je Četvrta vazdušna flota pod komandom pukovnika Aleksandra Lera. Prvi napad, u tri talasa, uz učešće 234 bombardera i 120 lovaca trajao je od 6:30 do 8:00 časova, a tokom dana su izvedena još tri napada. Tučeni su objekti — železnička stanica, električna centrala, bolnice, stambene četvrti i skloništa u parkovima. Do 8. aprila je od bombardovanja poginulo oko 2.300 lica. Porušene su 672 zgrade, jako je oštećena 1.601 zgrada, a delimično je oštećeno 6.829 zgrada.[1][4]
- Nemačka avijacija otpočela snažno bombardovanje aerodroma, železničkih čvorova i drugih vojnih i javnih objekata na čitavoj teritoriji Kraljevine Jugoslavije. Tokom dana Jugoslovensko kraljevsko ratno vazduhoplovstvo je izgubilo 115 aviona — 77 na zemlji i 38 u vazduhu, dok je nemački Luftvafe izgubio 21 avion.[1]
- U Ljubljani, na inicijativu bana Dravske banovine dr Marka Natlačena, okupili se predstavnici slovenačkih građanskih stranaka i proglasili se za Narodno veće za Sloveniju (sloven. Narodni svet za Slovenijo), koje je vodilo kapitulantsku politiku sabotirajući mere koje su jugoslovenske vojne vlasti preduzimale za odbranu zemlje. Dana 10. aprila proglasili su da oni preuzimaju vrhovnu vlast u Sloveniji, a 11. aprila su osnovali Slovenačku legiju (sloven. Slovenska legija), koja je trebalo da bude pomoćna oružana formacija Narodnog veća. Posle okupacije, italijanske vlasti su Narodno veće ukinule 18. aprila.[5]
7. april[uredi | uredi izvor]
- U Sevojnu, kod Užica, održana sednica Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije, na kojoj je, pored ostalog, njen potpredsednik Vlatko Maček podneo ostavku. On je tada otišao u Zagreb, a na svoje mesto u vladi je delegirao Juraja Krnjevića.[1]
- Nemačka Deveta oklopna divizija, podržana avijacijom, uspela da razbije Ibarsku diviziju i delove Moravske divizije i prodre u Kumanovo, a zatim je zauzela Skoplje. Sutradan su jedinice ove divizije zauzele Stari Kačanik i Tetovo, čime je došlo do prekida svih veza između jugoslovenskih jedinica na Kosovu i onih u Makedoniji.[5]
8. april[uredi | uredi izvor]
- U Zagrebu održan zajednički sastanak članova CK KP Jugoslavije, koji su se nalazili u Zagrebu i članova CK KP Hrvatske, kome su prisustvovali — Josip Broz Tito, Rade Končar, Aleksandar Ranković, Andrija Hebrang, Josip Kraš, Marko Orešković, Antun Rob, Jakov Blažević i Stipe Ugarković. Na sednici je raspravljano o novonastaloj situaciji i ocenjeno da političko i vojno vođstvo Jugoslavije nije sposobno da se odupre napadačima. Takođe, na sednici je odlučeno da se u vojnu komandu u Zagrebu uputi delegacija koja će zahtevati da se u cilju odbrane zemlje oružje podeli radnicima i antifašistički raspoloženim građanima, a da se razoružaju petokolonaši. Vojna komanda je istog dana odbila delegaciju KPJ, koji je predvodio Jakov Blažević, a odbijene su i naredne dve delegacije — 9. aprila, koju je predvodio dr Pavle Gregorić i 10. aprila, koju predvodio Josip Kraš. Istovremeno su slate delegacije banovinskoj vlasti sa zahtevom da se na slobodu puste svi politički zatvorenici.[6]
- Otpočeo napad nemačke Prve oklopne grupe, sa teritorije Kraljevine Bugarske ka Pirotu i Nišu. Posle borbi nemačke snage su zauzele Pirot i utvrđene granične položaje istočno i severoistočno od Pirota, okružujući znatne delove Topličke divizije.[5]
- U okolini Bjelovara, proustaški elementi izazvali pobunu u 108. puku Slavonske divizije, koji je zajedno sa 40. dopunskim pukom napustio položaje i na taj način omogućio prodor nemačkih jedinica u Viroviticu. Pobuna se potom prenela i na jedan puk Savske divizije, što je bio početak rasula jedinica Četvrte armije, kojom je komandovao general Petar Nedeljković.[5]
9. april[uredi | uredi izvor]
- Nemačka Jedanaesta oklopna divizija, posle kraćih borbi, zauzela Niš, Aleksinac, Ražanj i Prokuplje.[1]
- U Zagrebu se generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito sastao sa Edvardom Kardeljom, članom CK KPJ koji se vratio iz Beograda i preneo mu informacije o situaciji u Beogradu, razaranju grada i žrtvama. On je početkom aprila otišao u Beograd, da tamo pomogne Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju u pripremi terena za prelazak CK KPJ u Beograd, ali ga je tamo zatekao početka rata i bombardovanje.[6]
10. april[uredi | uredi izvor]
- Delovi nemačke Četrnaeste oklopne divizije, iz pravca Križevaca ušli u Zagreb, gde su bile trijumfalno dočekane od strane ustaških i drugih profašističkih i secesionističkih elemenata.[7]
- U Zagrebu, posle ulaska nemačkih jedinica, Slavko Kvaternik objavio stvaranje kvinsliške Nezavisne Države Hrvatske (NDH), u kojoj su vlast dobile ustaše na čelu sa svojim „poglavnikom“ Antom Pavelićem. Istog dana, vođa Hrvatske seljačke stranke (HSS) Vlatko Maček pozvao je narod da se novoj vlasti pokori, a članove stranke posavetovao da „iskreno sarađuju sa novom vlašću“.[7][8]
- U Budimpešti Vlada Kraljevine Mađarske odobrila zapovest regenta Mađarske admirala Mikloša Hortija o ratnim operacijama u Jugoslaviji. Vlada je ovu odluke donela smatrajući „da Jugoslavija više ne postoji kao integralna celina“ i da time prestaje važnost jugoslovensko-mađarskog ugovora iz 1940. godine.[9]
- U Zagrebu održan zajednički sastanak članova CK KP Jugoslavije, koji su se nalazili u Zagrebu, članova CK KP Hrvatske i članova Mesnog komiteta KPH za Zagreb, kome su prisustvovali — Josip Broz Tito, Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Rade Končar, Pavle Pap, Josip Kraš, Marko Orešković, dr Vladimir Bakarić, Vlado Janić, Leo Mates, Karlo Mrazović, Antun Rob, Dragutin Saili i Stipe Ugarković. Na sastanku je razmatrana ratna situacija i zaključeno da „KPJ mora da angažuje sve svoje snage kako bi se fašističkim agresorima pružio otpor i da, u slučaju sloma vojske koji se nazirao, sve njene organizacije pristupe pripremama za oružanu borbu protiv okupatora”. Na sastanku je odlučeno da se formira Vojni komitet koji će rukovoditi pripremom KPJ i naroda za borbu protiv okupatora.[7][10][8]
11. april[uredi | uredi izvor]
- Jedinice italijanske Druge armije bez jačeg otpora zauzele Ljubljanu, Vrhniku, Jesenice, Sušak, Bakar i Delnice.[7]
- Delovi nemačke Jedanaeste oklopne divizije zauzeli Kragujevac.[11]
- Kod Trebnja u Dolenjskoj održana sednica Centralnog komiteta KP Slovenije na kojoj je odlučeno da se svi članovi Partije angažuju na sakupljanju oružja i opreme, koja je ostala od Jugoslovenske vojske, koja se nalazila u rasulu.[2][9]
12. april[uredi | uredi izvor]
- U Beograd, iz pravca Pančeva ušlo izviđačko odeljenje nemačkog 41. motorizovanog korpusa. Tokom noći i jutra u grad ušli delovi Osme tenkovske divizije, iz pravca Zemuna i Jedanaeste oklopne divizije, iz pravca Topole.[11]
- Mađarske snage ušle u Novi Sad, gde su do 15. aprila ubile oko 720 građana, većinom Srba.[11]
- Ustaše otpočele masovan teror u Slavonskoj Požegi, tokom kojeg je u naredih nekoliko dana pohapšeno preko 300 ljudi, članova i simpatizera KPJ i SKOJ-a, antifašista i dr, uglavnom srpske nacionalnosti.[11][12]
13. april[uredi | uredi izvor]
- U toku noći 13/14. april, na Palama, kod Sarajeva održana sednica Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije na kojoj je doneta odluka o napuštanju zemlje. Istovremeno je za načelnika Štaba Vrhovne komande postavljen general Danilo Kalafatović, kome je predsednik Ministarskog saveta general Dušan Simović dao punomoć da može zatražiti primirje od neprijatelja. To je i učinjeno sutradan, ali su Nemci odbili primirje zahtevajući bezuslovnu kapitulaciju.[11]
15. april[uredi | uredi izvor]
- Od ujutru do kasnog popodneva nemačka Osma tenkovska divizija vodila u Užicu teške borbe protiv delova Jugoslovenske vojske i naoružanih građana.[13]
- Jedinice italijske Druge armije zauzele Drniš, Sinj, Split i Šibenik.[13]
- Iz Nikšića kralj Petar II Karađorđević i članovi Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije, avionom napustili zemlju i otišli u Grčku. Posle kraćeg zadržavanja u Grčkoj, otišli su u Kairo, a odatle su u junu prešli u London.[11]
- U Zagreb, iz Italije došao Ante Pavelić, vođa Ustaškog pokreta i poglavnik NDH. Zajedno sa njim stigao je i veći broj funkcionera Ustaškog pokreta, koji su se do tada nalazili u emigraciji. Idućeg dana, proglašena je prva Vlada NDH na čijem se čelu nalazio Ante Pavelić, a potpredsednik je bio Osman Kulenović.
- U Zagrebu, u ilegalnoj partijskoj štampariji umnožen letak sa Proglasom CK KPJ, u kom su se nalazili zaključci sa sednice od 10. aprila. U proglasu je osuđeno stvaranje NDH, kao i raspirivanje nacionalizma i bratoubilačkog rata; data je podrška pripadnicima Jugoslovenske vojske koji pružaju otpor napadaču i ukazano na mogućnost borbe u novoj situaciji. Letak sa Proglasom CK KPJ je tokom meseca rasturen po teritoriji čitave Jugoslavije.[10][14]
17. april[uredi | uredi izvor]
- U Beogradu, u Štabu nemačke Druge armije (danas zgrada ambasade Češke) potpisana bezuslovna kapitulacija Jugoslovenske vojske. U ime Ministarskog saveta Kraljevine Jugoslavije akt su potpisali — Aleksandar Cincar-Marković, ministar inostranih poslova i general Radivoje Janković, a u ime Sila Osovina — predstavnik nemačke vojske armijski general Maksimilijan fon Vajks i italijanski kraljevski izaslanik u Beogradu pukovnik Bonofati. Potpisivanjem kapitulacije, usledilo je odvođenje vojnika i oficira Jugoslovenske vojske u zarobljeništvo. Njihovo prikupljanje je trajalo do sredine maja i ukupno je zarobljeno oko 270.000 vojnika i oficira, a odlukom okupatora jedan deo zarobljenika bio je oslobođen zarobljeništva, sem onih koji su bili Srbi i Slovenci. Kraj rata u nemačkim logorima dočekalo je oko 138.000 vojnika i oficira JV.[13][14][15]
- U Bokokotorskom zalivu, na vest o kapitulaciji, posada razarač „Zagreb“ napustila brod, a poručnici bojnog broda Milan Spasić (1909—1941) i Sergej Mašera (1912—1941), žrtvujući svoje živote potopili razarač, da ne bi pao u ruke neprijatelju. Za ovaj podvig oni su 1973. proglašeni narodnim herojima.[13][14]
- Delovi italijanske Devete armije zauzeli Nikšić, Cetinje, Kotor, Bileću, Trebinje i Dubrovnik i spojili se sa jedinicama italijanske Druge armije.[13]
18. april[uredi | uredi izvor]
- Predsednik vlade Kraljevine Italije Benito Musolini za civilnog komesara Ljubljanske pokrajine, koja je obuhvatala teritoriju Dolenjske i Notranjske pod italijanskom okupacijom, imenovao Emilija Graciolija, poznatog tršćanskog fašističkog funkcionera. On je istog dana preuzeo vlast od Narodnog veća.[15]
- U Mariboru boravio šef nemačke policije i državni komesar za učvršćivanje nemačke nacije Hajnrih Himler, gde je potpisao smernice za iseljavanje Slovenaca iz Štajerske. Nešto kasnije on je potpisao i smernice za iseljavanje Slovenaca iz Gorenjske i Mežiške doline. Na osnovu ovih smernica do oktobra 1941. iz delova Slovenije, koji su bili pod nemačkom okupacijom iseljeno je skoro 260.000 ljudi (jedna trećina svih Slovenaca na ovom području).[15]
21. april[uredi | uredi izvor]
- U Beču otpočeo održan dvodnevni sastanak ministara inostranih poslova Nemačke i Italije — Joahima fon Ribentropa i Galeaca Ćana, na kome su, na osnovu Hitlerovih direktiva, definitivno utvrdili rasparčavanje Jugoslavije, koju su podelili demarkacionom linijom na dva osnovna dela — nemačko i italijansko interesno područje, s tim što su izvesne teritorije prepustili svojim saveznicima Mađarskoj i Bugarskoj. Demarkaciona linija se, uglavnom, posle manjih izmena, protezala linijom: Vrh-Lučne-Ježica-Litija-Cerklje-Samobor-Petrinja-Glina-Bosanski Novi-Sanski Most-Mrkonjić Grad-Donji Vakuf-Sarajevo-Ustiprača-Priboj-Novi Pazar-Orlova čuka-Šarplanina-Tetovo-Ohridsko jezero. Severno, odnosno istočno od te linije bilo je nemačko, a južno, odnosno zapadno italijansko interesno područje.[13]
22. april[uredi | uredi izvor]
- Posle dvodnevnih napada na italijanske položaje severno od Skadra, desna kolona Kosovske divizije, saznavši za kapitulaciju, obustavila borbe.[16]
- U Beogradu nemačke okupacione snage, na teritoriji Srbije (bez Vojvodine i delova Kosova, Metohije i južne Srbije) formirale Vojno-upravnu vlast, koja se sastojala iz četiri vojno upravne komande (nem. Feldkommandantur) u Beogradu (FK-559), Smederevu (FK-610), Užicu (FK-816) i Nišu (FK-809). Za Vojno upravnog komandanta Srbije postavljen je vazduhoplovni general Helmut Ferster.[17][15]
24. april[uredi | uredi izvor]
- U Veljem Brdu, kod Podgorice održan prošireni sastanak Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak, na kome je na osnovu direktive CK KPJ, doneta odluka da se vrše pripreme za oružanu borbu protiv okupatora i da se formira Komisija za prikupljanje oružja koja će preko Mesnih komiteta organizovati i rukovoditi prikupljanjem oružja i municije. Za članove Komisije, imenovani su — Blažo Jovanović, Bajo Sekulić, Jovo Kapičić i Boško Đuričić. Na sednici je takođe odlučeno da se razvije najširi politički rad i građanima objasne uzroci kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i njene vojske i da se narodu ukaže na potrebu da oružje ne predaje okupacionim vlastima.[16][15]
25. april[uredi | uredi izvor]
- U Ljubljani održan sastanak između poglavnika NDH Ante Pavelića i ministra inostranih poslova Krajevine Italije Galeaca Ćana, na kome su ponovo razmotrene obaveze NDH prema Italiji.[16]
- U Splitu, pod rukovodstvom Vicka Krstulovića, održano savetovanje Pokrajinskog komiteta KPJ za Dalmaciju, kojem je prisustvovalo 15 delegata, među kojima i Marko Orešković, član CK KP Hrvatske. Na sednici su delegati upoznati sa odlukama CK KPJ od 10. aprila i formirana je Vojna komisija, koja je imala zadatak da radi na sakupljanju oružja.[18][15]
26. april[uredi | uredi izvor]
- Vođa Trećeg rajha Adolf Hitler, na putu iz Bečkog Novog Mesta za Nemačku, posetio Maribor. Tokom posete susreo se sa lokalnim folksdojčerima i zahvalio im na „obavljenim zadacima za oslobođenje Donje Štajerske“. Takođe, tokom posete je napomenuo da ovaj kraj treba germanizovati, a Slovence raseliti.[16][19]
- U Ljubljani, u kući Josipa Vidmara održan sastanak predstavnika KP Slovenije (Boris Kidrič i Boris Ziherl), hrišćanskih socijalista (Tone Fajfar i Edvard Kocbek), sokola (Jože Rus) i slovenačkih kulturnih radnika (Josip Vidmar, Fran Šturm i Ferdo Kozak) na kom je osnovan Antiimperijalistički front slovenačkog naroda (sloven. Protiimperialistična fronta slovenskega naroda). Njemu je kasnije pristupilo još 15 organizacija i grupacija, a krajem juna mu je promenjen naziv u Oslobodilački front slovenačkog naroda (sloven. Osvobodilna fronta slovenskega naroda), koji je tokom rata postao masovna politička organizacija slovenačkog naroda.[2][20]
28. april[uredi | uredi izvor]
- U Cetinju, naredbom komandanta italijanskih oružanih snaga u Albaniji Uga Kavalera formiran je Civilni komeserijat, koji je imao zadatak da uspostavi okupatorsku građansku vlast na teritoriji Crne Gore. Za civilnog komesara postavljen je Serafino Macolini.[19]
- U blizini Koprivnice, u prostorijama fabrike hemijskih proizvoda „Danica“ formiran ustaški logor. Prva grupa od 500 zatvorenika dovedena je istog dana iz Grubišnog Polja. Sredinom jula broj logoraša popeo se na oko 4.000 i tada je počelo njihovo transportovanje u druge logore — Gospić i Jasenovac. Logor je zatvoren februara 1942. godine.[19]
- U Zagrebu nadbiskup Katoličke crkve Alojzije Stepinac uputio okružnicu katoličkom sveštenstvu pozivajući ga da svim svojim snagama podrži Nezavisnu Državu Hrvatsku i ustašku vlast. Sveštenstvo je kasnije ovu okružnicu prenelo stanovništvu katoličke vere i pozvalo ga na podršku NDH.[16]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž z Hronologija NOB 1963, str. 27.
- ^ a b v Hronologija NOB 1963, str. 34.
- ^ Hronologija 1 1980, str. 302.
- ^ a b Hronologija 2 1980, str. 9.
- ^ a b v g Hronologija NOB 1963, str. 28.
- ^ a b Hronologija Tito 1978, str. 37.
- ^ a b v g Hronologija NOB 1963, str. 29.
- ^ a b Hronologija 2 1980, str. 10.
- ^ a b Hronologija 2 1980, str. 11.
- ^ a b Hronologija Tito 1978, str. 38.
- ^ a b v g d đ Hronologija NOB 1963, str. 30.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 12.
- ^ a b v g d đ Hronologija NOB 1963, str. 31.
- ^ a b v Hronologija 2 1980, str. 13.
- ^ a b v g d đ Hronologija 2 1980, str. 14.
- ^ a b v g d Hronologija NOB 1963, str. 32.
- ^ Hronologija NOB 1963, str. 35.
- ^ Hronologija NOB 1963, str. 33.
- ^ a b v Hronologija 2 1980, str. 15.
- ^ Hronologija 2 1980, str. 54.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941—1945. Beograd: Vojnoistorijski institut. 1963. COBISS.SR 50018311
- Milovanović, Nikola (1960). Vojni puč i 27. mart 1941. Beograd: Prosveta. COBISS.SR 16214791
- Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije. Beograd: Institut za izučavanje radničkog pokreta. 1963. COBISS.SR 54157575
- Hronologija revolucionarne delatnosti Josipa Broza Tita. Beograd: Export-press. 1978. COBISS.SR 50094343
- Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919—1979. tom I 1919—1941. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju. 1980. COBISS.SR 1539739342
- Hronologija radničkog pokreta i SKJ 1919—1979. tom II 1941—1945. Beograd: Narodna knjiga; Institut za savremenu istoriju. 1980. COBISS.SR 49272583
- Istorija Saveza komunista Jugoslavije. Beograd: Izdavački centar „Komunist”; Narodna knjiga; Rad. 1985. COBISS.SR 68649479
