Srbi muslimani
| Ovaj članak je deo serije o Srbima |
| Srbi |
|---|
 |
Srbi muslimani su pripadnici srpskog naroda islamske vjeroispovijesti.
Kao specifična etnoreligijska zajednica u okviru srpskog naroda, odlikuju se negovanjem srpskih narodnih i islamskih verskih tradicija. Počeli su da nastaju krajem 14. veka, kada je među Srbima hrišćanima došlo do prvih pojava pojedinačnog prelaženja u islam.[1] Proces islamizacije je dobio na zamahu tokom 15. veka, uporedo sa širenjem turske vlasti nad srpskim zemljama, a nastavljen je i tokom narednih vekova, poprimivši znatne razmere u pojedinim oblastima. Među istaknutim Srbima-muslimanima iz tog razdoblja posebno se ističu pojedini pripadnici srpskog plemstva koji su primili islam i potom stekli visoke položaje u Osmanskom carstvu, kao što su Ahmed-paša Hercegović i Skender-beg Crnojević. Najpoznatija ličnost u istoriji Srba-muslimana bio je veliki vezir Mehmed-paša Sokolović. Primanjem islama uz specifično zadržavanje pojedinih srpskih narodnih tradicija, većina Srba-muslimana je tokom razdoblja osmanske vlasti uspela da očuva svoju etničku i kulturnu posebnost u odnosu na vladajuće Turke i susedne Albance.[2]
Počevši od 19. veka, kada je došlo do uspona nacionalnih pokreta, među muslimanima srpskog porekla u pojedinim oblastima počela su da se javljaju neka specifična shvatanja o pojedinim identitetskim kategorijama, što je dovelo do pojave prvih zamisli o etnifikaciji lokalnih, odnosno regionalnih identiteta. Ta pojava je nakon 1878. godine bila veštački podstaknuta od strane austrougarske okupacione uprave u Bosni i Hercegovini, koja je aktivno radila na suzbijanju nacionalne svesti među tamošnjim Srbima-muslimanima u cilju stvaranja posebne „bosanske” ili „bošnjačke” nacije.[3] Iako je taj projekat nakon propasti Austrougarske (1918) izgubio zvaničnu potporu, državne vlasti novostvorene Kraljevine Jugoslavije su svojom novoproklamovanom ideologijom integralnog jugoslovenstva stvorile prostor za dalju diferencijaciju „jugoslovenskih” muslimana u odnosu na srpski nacionalni korpus, za šta se aktivno zalagao znatan deo rukovodstva tadašnje Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO).[4]
Slična politika je nastavljena i nakon stvaranja nove, socijalističke Jugoslavije, koja je u razdoblju od 1961. do 1971. godine sprovela proces ozvaničenja posebne muslimanske nacije. Nakon raspada Jugoslavije (1991—1992), pojavila se zamisao o transformaciji jugoslovenskih Muslimana u „Bošnjake”. Ta zamisao je tokom 1993. i 1994. godine ozvaničena u novostvorenoj „Republici Bosni i Hercegovini”, čime je pokrenut proces bošnjakizacije, koji se potom proširio i na druge države. Uprkos svim ovim nastojanjima, značajan deo Srba-muslimana uspeo je da očuva svest o svojoj pripadnosti srpskom narodu.[5]
Upotreba termina[uredi | uredi izvor]
Termin Srbi-muslimani ima nekoliko specifičnih značenja:
- U istorijskim i komparativnim religijskim studijama koristi se za označavanje muslimana srpskog porijekla.
- Korišćen je kao nacionalna odrednica (Srbi-muhamedanci, Srbi-muslimani) u bivšoj Jugoslaviji.
- Korišten je u istorijskim studijama za identifikovanje Osmanlija srpskog porijekla.
- Korišten je za muslimansko stanovništvo u Sandžaku (Raška oblast) u Srbiji.[6]
- Srpski nacionalisti ga koriste za sve slovenske muslimane iz Bosne i Hercegovine (današnji Bošnjaci), Sandžaka (današnji Bošnjaci i Muslimani) i Kosova i Metohije (Bošnjaci, Muslimani i Goranci).
Istorija[uredi | uredi izvor]
S obzirom da su Srbi bili, i dalje su, pretežno pravoslavni hrišćani, njihov prvi istorijski značajan susret sa islamom desio se u drugoj polovini 14. vijeka i obilježen je osmanskom invazijom na srpske zemlje (počevši od 1371. godine, a završivši se početkom 16. vijeka).[1] Taj period je obilježen prvim talasom islamizacije Srba: u nekim oblastima, značajna manjina je napustila hrišćanstvo i prešla u islam, voljno ili po potrebi, pod uticajem osmanskih vlasti. Najznačajniji Srbi muslimani su veliki veziri Osmanskog carstva Ahmed-paša Hercegović, Mehmed-paša Sokolović, Sulejman-paša Murvetović i pokrajinski namesnici Skender-beg Crnojević[7] i mnogi drugi, a u novijoj istoriji Omer-paša Latas.
Krajem 19. i početkom 20. veka, javlja se niz književnih stvaralaca među Srbima-muslimanima, prvenstveno u oblastima Bosne i Hercegovine.[8] Njihovo nacionalno usmerenje je došlo do posebnog izražaja nakon austrougarske Aneksije Bosne i Hercegovine (1908). Najsnažniji pokret među Srbima-muslimanima koji su „istakli naciju ispred vere” javio se u Sarajevu i Mostaru. U svojim književnim delima, srpsku nacionalnu pripadnost su između ostalih isticali Osman Đikić i Smail-aga Ćemalović.[9] U isto vreme, Srbi-muslimani se uključuju u pokret za oslobođenje srpskog naroda od turske vlasti, a među njima se posebno istakao Hasan Rebac, koji je kao srpski komita delovao u Staroj Srbiji.[10]
Hej, Srbin sam, srpsko ime
Nad sve mi je drago, milo,
Islam mi je vjera sveta
Al mi ona ništ’ ne smeta
Da mi kuca srpsko bilo.
Strofa iz pesme Ispovjed Osmana Đikića
Gajret[uredi | uredi izvor]
Gajret, od 1929. godine poznato i kao Srpsko muslimansko prosvjetno-kulturno društvo, bilo je kulturno društvo osnovano 1903. godine koje je promovisalo srpski identitet među slovenskim muslimanima u Austrougarskoj (današnjoj Bosni i Hercegovini).[11] Organizacija je smatrala da su Muslimani Srbi koji nemaju nacionalnu svijest.[12] Viđenje da su Muslimani Srbi je vjerovatno najstarija od tri etničke teorije među samim bosanskim muslimanima.[13] Društvo je zabranjeno u fašističkoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj za vrijeme Drugog svjetskog rata.[14] Neki članovi su se pridružili ili sarađivali sa jugoslovenskim partizanima, dok su se ostali pridružili četnicima.
Prvi svjetski rat[uredi | uredi izvor]
Muslimani su se pridružili srpskoj vojsci tokom Prvog svjetskog rata.[15] Većinom su to bili muslimani koji su imali srpski identitet, izjašnjavajući se kao Srbi. Za vreme balkanskih ratova javlja se kao srpski komita filozof Hasan Rebac, rodom iz Mostara. Neki od značajnih vojnika bili su Avdo Hasanbegović, Šukrija Kurtović, Ibrahim Hadžimerović, Fehim Musakadić, Hamid Kukić, koji su se borili kao srpski oficiri dobrovoljci na Solunskom frontu.[16] Među najaktivnijim muslimanima koji su bili angažovani u jugoslovenskoj propagandi na austrougarske zarobljenike islamske vjeroispovijesti bili su A. Hasanbegović, Azis Sarić, F. Musakadić, Alija Džemidžić, R. Kurtagić, Asim Šeremeta, Hamid Kukić i Ibrahim Hadžiomerović.[17]
Kraljevina SHS/Jugoslavija[uredi | uredi izvor]
Nakon stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918), gotovo sav srpski narod se konačno našao u granicama jedinstvene države, čime su stvoreni preduslovi za slobodnu afirmaciju svih delova srpskog naroda, uključujući Srbe-muslimane i Srbe-katolike. Međutim, prilikom priprema za vršenje prvog popisa stanovništva, državne vlasti su odustale od popisivanja etničke pripadnosti. Tokom popisa koji je sproveden 1921. godine, prikupljeni su samo podaci o verskoj pripadnosti i maternjem jeziku, s tim što je jezik Srba i Hrvata tretiran kao jedinstvena kategorija, čime je onemogućeno da se naknadnim ukrštanjem podataka iz pomenutih kategorija dođe do jasne slike o brojnosti i teritorijalnoj zastupljenosti pomenutih naroda i njihovih verskih podgrupa.[18] Slična metodologija je primenjena i prilikom popisa koji je sproveden 1931. godine, tako da se ni nakon tog popisa nije mogla utvrditi tačna brojnost Srba-muslimana i Srba-katolika. Usled nepostojanja popisnih podataka o etničkoj pripadnosti stanovništva Kraljevine SHS/Jugoslavije, rezultati oba popisa su postali predmet različitih tumačenja i brojnih političkih sporova u domaćoj i stranoj javnosti.[4]
Dodatnu poteškoću za srpski narod u celini, a samim tim i za Srbe-muslimane i Srbe-katolike, predstavljala je ideologija integralnog jugoslovenstva, koja je od strane državnih vlasti promovisana u cilju stvaranja jedinstvenog „jugoslovenskog” naroda, uz istovremeno svođenje srpskog, hrvatskog i slovenačkog naroda na stepen običnih „plemena”. Takva politika je posebno pogodovala prvacima Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO), koji su u političkom životu istupali kao predstavnici onog dela stanovništva koji je bio slovenskog porekla i muslimanske veroispovesti. Ističući „jugoslovenstvo” naspram srpstva i hrvatstva, pojedini prvaci JMO su aktivno radili na stvaranju privida o etnoreligijskoj posebnosti tog dela stanovništva u odnosu na Srbe i Hrvate. Iako je deo srpske političke elite ukazivao na pomenuti problem, državne vlasti su nastavile da vode politiku „integralnog jugoslovenstva” koja je prvacima JMO omogućavala da se sve više udaljavaju od srpstva i hrvatstva.[4]
Iako je u razdoblju od 1918. do 1941. godine živeo u jedinstvenoj i slobodnoj državi, srpski narod se tokom tog perioda suočio sa novim izazovima (ideologija „integralnog” jugoslovenstva) koji su usporavali i sputavali njegov nacionalni razvoj, što se veoma negativno odrazilo na Srbe-muslimane i Srbe-katolike, čiji su interesi neretko bili zanemarivani od strane državnih vlasti radi viših „jugoslovenskih” interesa. Takva neodgovorna politika nije ostala bez posledica, koje su u punom obimu postale vidljive tek tokom narednih perioda.[4]
Drugi svjetski rat[uredi | uredi izvor]
Nakon izbijanja Drugog svetskog rata u Jugoslaviji (1941) došlo je do teškog narušavanja međuetničkih i međuverskih odnosa, što je na mnogim područjima dovelo do dubokih podela, međusobnih sukoba i brojih zločina. Na području Bosne i Hercegovine, došlo je do uspona Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije (NOP) na čelu sa Komunističkom partijom Jugoslavije (KPJ). Pod okriljem NOP i KPJ, stvoreno je Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (1943) koje je proklamovalo ravnopravnost „tri naroda” u Bosni i Hercegovini: Srba, Hrvata i „Muslimana” (kao posebne narodnosti, sa velikim „M”).[19] Time je bio učinjen prvi korak ka „revolucionarnom” proklamovanju nove južnoslovenske narodnosti. Međutim, ta zamisao nije naišla na opšte odobravanje u redovima NOP i KPJ, tako da Antifašističko veće narodnog oslobođenja Jugoslavije (1943) nije pristupilo ozvaničenju pomenute „nacije”, a čitavo to pitanje je iz političkih razloga odloženo za posleratna vremena.[4]
Na drugoj strani, nekolicina muslimana iz Bosne i Hercegovine se tokom Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji pridružila četnicima. Oni su zagovarali srpski etnički identitet među muslimanima. Najznačajniji od njih je Ismet Popovac, koji je komandovao Muslimanskom vojnom narodnom organizacijom. Rezolucija MVNO tvrdi da su „Muslimani sastavio dio Srpstva”.[20] Veteran Prvog svjetskog rata Fehim Musakadić se takođe pridružio četnicima.[21]
FNR/SFR Jugoslavija[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Prilikom stvaranja FNRJ (1945), nova vlast se u sklopu rešavanja nacionalnog pitanja opredelila za priznavanje pet konstitutivnih naroda: Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca. U to vreme nisu preduzimani dalji koraci ka nacionalnoj fragmentaciji. Međutim, već tokom narednih godina, u pojedinim krugovima su počele da se javljaju drugačije zamisli, zasnovane na tezi o etnokulturalnoj i etnoreligijskoj posebnosti onog dela slovenskog stanovništva Jugoslavije koji je bio muslimanske veroispovesti. Uoči prvog posleratnog popisa stanovništva (1948), državne vlasti su prilikom usaglašavanja osnovnih kriterijuma za prikupljanje podataka o etničkoj pripadnosti odlučile da se popisivanje slovenskog stanovništva muslimanske veroispovesti obavi putem posebnih etnoreligijskih kategorija, kao što su: Srbi-muslimani, Hrvati-muslimani i neopredeljeni-muslimani. Takve kategorije su bile metodološki nepotrebne, pošto se do podataka o tome koliko pripadnika nekog naroda sledi određenu veroispovest moglo doći na uobičajeni način, putem naknadnog ukrštanja podataka prikupljenih po klasičnim etničkim i religijskim popisnim kategorijama. Međutim, prilikom sprovođenja popisa se pokazalo da je kategorija „neopredeljeni-muslimani” poslužila kao sredstvo za stvaranje privida o svesnom neopredeljivanju velikog dela slovenskog stanovništva muslimanske veroispovesti za srpski ili hrvatski nacionalni korpus. Naime, od ukupno 1.036.124 stanovnika Jugoslavije koji su bili popisani kao muslimani slovenskog porekla, čak njih 808,921 (odnosno 78,1%) svrstano je u kategoriju „neopredeljeni-muslimani”, čime je stvoren privid da taj deo stanovništva nije želeo da se izjasni u smislu pripadnosti bilo kojem od pet zvanično priznatih konstitutivnih naroda Jugoslavije.[22][23][24]
Uprkos manipulacijama sa kategorijom „neopredeljeni-muslimani”, deo muslimanskog stanovništva je nastavio da iskazuje svoju pripadnost srpskom narodu. Prema rezultatima popisa stanovništva iz 1948. godine, na području tadašnje FNRJ je bilo popisano 161,036 stanovnika koji su se izričito izjasnili kao Srbi-muslimani, od čega je najveći deo živeo u NR Srbiji (87,637) i NR Bosni i Hercegovini (71,991).[22]
Neki istaknuti bosanskohercegovački muslimani su se otvoreni izjašnjavali kao Srbi, kao što je pisac Meša Selimović.[25]
Jugoslovenski ratovi[uredi | uredi izvor]
Tokom ranih pregovora o podjeli Bosne i Hercegovine, Ejup Ganić je iznio opažanje da su Muslimani „islamizovani Srbi” i trebalo bi da se pridruže srpskoj strani, u vrijeme kada je Stranka demokratske akcije naginjala na srpsku stranu i nastavljala borbu sa Hrvatima.[26]
Srpski nacionalisti obično bosanske muslimane smatraju Srbima koji su napustili svoju vjeru.[27]
Udruženje Srba muslimanske veroispovesti[uredi | uredi izvor]
Udruženje Srba muslimanske veroispovesti je nevladina organizacija iz Loznice osnovana 2015. godine čiji je cilj da okuplja i edukuje što više građana Srbije koji se deklarišu kao Srbi muslimanske veroispovesti, kao i da širi istorijske činjenice o ovoj populaciji.[28][29]
Osnivač i predsednik ovog udruženja je bivši narodni poslanik i član Srpske radikalne stranke, Sulejman Spaho, a udruženje trenutno broji oko 200 članova.[30]
Popisi stanovništva[uredi | uredi izvor]
| Jugoslavija | Srbija | Crna Gora | BiH | Makedonija | Hrvatska | Slovenija | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1948 | 161.036[31] | 87.637 | 713 | 71.991 | 353 | 274 | 68 | |||||||||
| 1953 | 56.871[32] | 20.879 | 264 | 35.228 | 165 | 237 | 98 | |||||||||
| 1961 | popis nije sadržao pitanje o veroispovesti | |||||||||||||||
| 1971 | popis nije sadržao pitanje o veroispovesti | |||||||||||||||
| 1981 | popis nije sadržao pitanje o veroispovesti | |||||||||||||||
| 1991 | ? | 536[33] | ? | ? | ? | ? | ? | |||||||||
| 20021 | 907[34] | 33[35] | ? | ? | 53[36] | |||||||||||
| 20112 | 2.882 | 2.686[37] | 78[38] | 94[39] | 24[40] | |||||||||||
| 1 Popis sproveden 2001. u Hrvatskoj, 2002. u Makedoniji, Sloveniji, i Srbiji (tada bila deo SRJ), a 2003. u Crnoj Gori (tada deo SCG)
2 Popis sproveden 2013. u Bosni i Hercegovini. U nacionalno homogenoj Sloveniji od 2011. ukinut klasični popis | ||||||||||||||||
Popisi u modernoj Turskoj (1923—)
- U Republici Turskoj se na popisu pitanje o etničkoj pripadnosti ne postavlja, te se jezik tradicionalno uzima kao odlika etničke pripadnosti. Na popisu 1965. godine, poslednjem koji je uključivao pitanje o jeziku, 6.599 je navelo srpski kao svoj maternji jezik (776 kao jedini jezik), dok je kod još 58.802 popisanih srpski jezik drugi najbolji govorni jezik.[41] Takođe, nije poznato koliko od ovih govornika je islamske veroispovesti, ali verovatno značajan deo obzirom da je popis te godine pokazao da je u Turskoj bilo svega 0,8% ne-muslimana.[42]
Zanimljivosti[uredi | uredi izvor]
Muslimani četnici su imali svoj list Istok.[43]
Istaknuti Srbi muslimani[uredi | uredi izvor]
- Ali-paša Rizvanbegović (1783—1851), stolački kapetan i hercegovački vezir[44]
- Mehmed Spahić (1855—1958), hodža iz Mostara i pisac[45]
- Avdo Karabegović (1878—1908), pisac[46]
- Osman Đikić (1879—1912), pisac[46]
- Smail-aga Ćemalović (1884—1945), političar i izdavač[47]
- Abduselam Džumhur (1885—1933), pripadnik Mlade Bosne,[48] imam Bajrakli džamije u Beogradu (1920—23), glavni vojni imam Vojske Kraljevine SHS/Jugoslavije (1923…)
- Muhamed Mehmedbašić (1886—1943), revolucionar[49]
- Avdo Hasanbegović (1888—1945), pravnik, političar
- Mustafa Golubić (1889—1941), revolucionar[50]
- Smajo Ferović (1874—1929), četnik[51]
- Avdo Sumbul (1884—1915), član Mlade Bosne, urednik Gajreta, nacionalni radnik
- Hasan Rebac (1890—1953), filozof, publicista, političar
- Šukrija Kurtović (1890—1973), publicista i pisac
- Ismet Popovac (—1943), četnik iz Drugog svjetskog rata
- Fehim Musakadić (1891—1943), srpski vojnik iz Prvog i četnik iz Drugog svjetskog rata
- Mustafa Mulalić (1898—1983), političar i publicista
- Mustafa Pašić (—1944), pravnik i pripadnik četničkog pokreta
- Alija Konjhodžić (1899—1984), četnik iz Drugog svjetskog rata i pisac
- Bahrija Nuri-Hadžić (1904—1993), operska pevačica[52]
- Skender Kulenović (1910—1978), književnik[53]
- Meša Selimović (1910—1982), književnik
- Zuko Džumhur (1921—1989), slikar i karikaturista[54]
- Iso Kalač (1938—1998), pisac i novinar[55][56]
- Salih Selimović (1944—), istoričar, profesor i publicista[57]
- Sulejman Spaho (1949—), političar i bivši narodni poslanik[58]
- Abdulah Numan (1950—), muftija srbijanski
- Smajo Šabotić (1954—2021), primarijus doktor, poslanik u Skupštini Crne Gore i predsednik Stranke penzionera, invalida i socijalne pravde Crne Gore[59]
- Amar Mešić (1991—), glumac[60]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Selimović 2014, str. 193—205.
- ^ Selimović 2001, str. 163—181. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSelimović2001 (help)
- ^ Kraljačić 1987.
- ^ a b v g d Dimić 2001.
- ^ Raković 2016, str. 171—183.
- ^ Jørgen Schøler Nielsen; Samim Akgönül; Ahmet Alibašić; Brigitte Maréchal; Christian Moe (2009). Yearbook of Muslims in Europe. BRILL. str. 213—. ISBN 978-90-04-17505-1. „and it is mainly frequented by Serb Muslims from Sandjak.”
- ^ Bojanić 1989, str. 183—190.
- ^ Selimović 2010, str. 27—38.
- ^ Selimović 2017, str. 95—105. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFSelimović2017 (help)
- ^ Mitrović 1971.
- ^ Ramet 1994, str. 125.
- ^ Ramet 1994, str. 126.
- ^ Ramet 1994, str. 116.
- ^ Greble 2011, str. 121.
- ^ Mastilović 2009, str. 48.
- ^ Mulalić 1936, str. 172.
- ^ Istorijski glasnik: organ Društva istoričara SR Srbije. Društvo. 1980. str. 113.
- ^ Grupković 1988.
- ^ „Zapisnik prvog zasjedanja ZAVNOBIH-a (1943)” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 22. 06. 2017. g. Pristupljeno 07. 03. 2019.
- ^ Redzic, Enver; Robert Donia (13. 12. 2004). Bosnia and Herzegovina in the Second World War. Routledge. str. 153. ISBN 978-1-135-76736-5. Pronađeni su suvišni parametri:
|pages=i|p=(pomoć) - ^ Prilozi. 20. Institut za istoriju. 1984. str. 100.
- ^ a b Novak 1954, str. XVII. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFNovak1954 (help)
- ^ Friedman, Francine (1996). The Bosnian Muslims: denial of a nation. Westview Press. ISBN 978-0-8133-2097-7. „Promoting that policy, in the 1948 census the Bosnian Muslims were permitted to declare themselves as Serb- Muslims, Croat- Muslims, or nationally "undetermined" Muslims, revealing the stance of Communist leaders that held that Muslims ...”
- ^ Philip Emil Muehlenbeck, ur. (2012). Religion and the Cold War: A Global Perspective. Vanderbilt University Press. str. 184.
- ^ Trbovich 2008, str. 100.
- ^ Burg & Shoup 1999, str. 341.
- ^ Qureshi, Emran; Michael A. Sells (5. 11. 2003). The New Crusades: Constructing the Muslim Enemy. Columbia University Press. str. 323. ISBN 978-0-231-50156-9.
- ^ IN4S. „Sulejman Spaho: Ponosan sam što sam Srbin! - IN4S” (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2021-01-31.
- ^ Zlatanović, Dejan (2016-03-08). „UDRUŽENjE SRBA ISLAMSKE VEROISPOVESTI poziva na bratski odnos među Srbima svih vera”. SRBIN.info (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2021-01-31.
- ^ „U Loznici već četiri godine postoji udruženje Srba muslimana i ima – preko 200 članova”. Sve o Srpskoj (na jeziku: srpski). 2019-10-06. Pristupljeno 2021-02-01.
- ^ Novak, Ante (1954). Konačni rezultati popisa stanovništva od 15 marta 1948 godine. Knjiga IX: Stanovništvo po narodnosti (PDF). Beograd: Savezni zavod za statistiku. str. XVII (17).
- ^ Novak, Ante (1959). Popis stanovništva 1953. Knjiga I: Vitalna i etnička obeležja. Konačni rezultati za FNRJ i narodne republike : stanovništvo po odnosu prema veri i aktivnosti. Beograd: Savezni zavod za statistiku. str. 278—287.
- ^ Jovanović, Zoran (1995). Stanovništvo i domaćinstva Republike Srbije prema popisu 1991. godine (PDF). Beograd: Republički zavod za statistiku. str. 241.
- ^ Vukmirović, Dragan (2005). Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2002 : Stanovništvo : Osnovni skupovi stanovništva : Podaci na nivou republike, knjiga 16 (PDF). Beograd: Republički zavod za statistiku. str. 24.
- ^ Stanišić, Ilija (2006). Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2003: Stanovništvo : Osnovni skupovi stanovništva : Podaci na nivou republike, knjiga 16. Podgorica: Zavod za statistiku Republike Crne Gore. str. 14.
- ^ 57. Prebivalstvo po veroizpovedi in narodni pripadnosti, Slovenija, popis 2002 (na jeziku: slovenački). Ljubljana: Statistični urad Republike Slovenije. 2004.
- ^ Vukmirović, Dragan (2014). Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji : Osnovni skupovi stanovništva : Podaci po regionima, knjiga 18 (PDF). Beograd: Republički zavod za statistiku. str. 62.
- ^ Radojević, Gordana (2014). Tabela CG5. Stanovništvo prema nacionalnoj odnosno etničkoj pripadnosti i vjeroispovijesti, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011. godine. Podgorica: Zavod za statistiku Crne Gore – MONSTAT.
- ^ Jukić, Velimir (2019) [2017]. Popis 2013 BiH. Knjiga 02: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Bosni i Hercegovini : Etnička/nacionalna pripadnost, vjeroispovest i maternji jezik (PDF). Sarajevo: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. str. 918.
- ^ 4. Stanovništvo prema narodnosti i vjeri, popis 2011. Zagreb: Državni zavod za statistiku Republike Hrvatske. 2012.
- ^ Kloss, Heinz; McConnell, Grant D. (oktobar 1984). Linguistic Composition of the Nations of the World: Europe and the USSR. International center for research on bilinguism (na jeziku: engleski). 5. Quebec: Presses de l'Université Laval. ISBN 2-7637-7044-4.
- ^ Icduygu, A.; Toktas, S.; Soner, B. A. (2008). The politics of population in a nation-building process: Emigration of non-muslims from turkey. Ethnic and Racial Studies (na jeziku: engleski). 31(2). str. 358—389.
- ^ Dević, Nemanja (2023). Srpsko kolo, avgust, broj 91., Da li će Sarajevo da se odrekne Andrića i muslimana koji su podržavali đenerala Dražu Mihailovića?. Beograd: Savez Srba iz regiona. str. 15.
- ^ „Zapisi”. Glasnik Cetinjskog istorijskog društva. Cetinje: Obod. Knjiga XIV, sveska 2: 65. avgust 1935. „Na moju molbu, na godinu dana pred smrt, Radoje je, u tri sveske, opisao mnoge važne događaje u Crnoj Gori, kako one, koje je kao savremenik zapamtio, ili u njima učestvovao, tako i one ranije, po pričanju savremenika ili učesnika. Kontić je rođen prije smrti Petra II i Ali-paše, a na 4 godine poslije pogibije delegacije Ali-pašine na Bašinoj vodi 1843. godine. Radoje za Ali-pašu kaže, da je bio po narodnosti Srbin iz stare srpske plemićke porodice; da mu je maternji jezik bio srpski; da je bio pismen, i da je pisao ćirilicom.”
- ^ „Mehmed ef. Spahić”. Srpska Bosna. Pristupljeno 27. 5. 2017.[mrtva veza]
- ^ a b Stanojević, Stanoje; Jovan Jovanović; Slobodan Jovanović; Nikola Stojanović. Srpski narod u XIX veku. 15. Geca Kon. str. 90.
- ^ Ljubibratić, Dragoslav (1961). Vladimir Gaćinović. Nolit. str. 95.
- ^ Zimonjić, Jelena (11. 2. 2016). „Zašto Zuko Džumhur nikad nije prihvaćen u sarajevskoj čaršiji”. Politika. „otac Zuke Džumhura Abduselam Džumhur osuđen je zbog velikosrpskih ideja i odslužio je kaznu u zatvoru u Aradu gde je preležao velike boginje.”
- ^ Konjhodžić, Alija S. Bratstva: 1954—1974 (1974). Spomenica. str. 381.
- ^ Vojska. 11. Vojnoizdavački i novinski centar. 2002. str. 175.
- ^ „Politika”, Beograd 26. jun 1929. godine
- ^ Mimica, M.; Popovski, J.; Šinkovec, I.; Gajić, M.; Janković, S.; Jakšić, A.; Aritonović, V. (1957). Ko je ko u Jugoslaviji: biografski podaci o jugoslovenskim savremenicima (I izd.). Beograd: Sedma sila. str. 503. „NURI-KURALT BAHRIJA, operska pevačica, solista Opere Narodnog pozorišta u Beogradu, r. 1904, Srpkinja.”
- ^ Mimica, M.; Popovski, J.; Šinkovec, I.; Gajić, M.; Janković, S.; Jakšić, A.; Aritonović, V. (1957). Ko je ko u Jugoslaviji: biografski podaci o jugoslovenskim savremenicima (I izd.). Beograd: Sedma sila. str. 367. „KULENOVIĆ SKENDER, književnik, lektor časopisa »Naša stvarnost«, rez. major, r. 1910 u Bosanskom Petrovcu, Srbin.”
- ^ Mimica, M.; Popovski, J.; Šinkovec, I.; Gajić, M.; Janković, S.; Jakšić, A.; Aritonović, V. (1957). Ko je ko u Jugoslaviji: biografski podaci o jugoslovenskim savremenicima (I izd.). Beograd: Sedma sila. str. 174. „DŽUMHUR ZUKO, slikar i karikaturista, r. 1921 u Konjicu, Srbin.”
- ^ Marojević, Igor (12. 10. 1995). „Crnogorski pisci i YU – rat”. AIM. Arhivirano iz originala 29. 12. 2017. g. Pristupljeno 29. 12. 2017.
- ^ Anić, Alen (11. 11. 1995). „Dossier: pisci, rat & vlast”. AIM. Arhivirano iz originala 30. 12. 2017. g. Pristupljeno 29. 12. 2017.
- ^ „ISTORIČAR SALIH SELIMOVIĆ ŠOKIRAO BiH: Mi, muslimani, smo SRBI i govorimo srpski jezik!”. Savez Srba u regionu. Pristupljeno 31. 1. 2021.
- ^ „Sulejman Spaho: Ponosan sam što sam Srbin!”. IN4S. Pristupljeno 30. 1. 2021.
- ^ „„Srbi iz Crne Gore, na okup, od nas zavisi, opstanak ili nestanak“: NVO „Mi znamo ko smo“ dirljivim riječima se oprostila od dr Smaja Šabotića”. IN4S. Pristupljeno 22. 8. 2021.
- ^ „Ammar Mešić zapušio usta svima, objasnio: „Srbin sam, slavim i Božić i Bajram””. B92. Pristupljeno 31. 1. 2021.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bojanić, Dušanka (1989). „Nove vesti o Skender-begu Crnojeviću”. Istorijski časopis. 36: 183—190.
- Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (1999). The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention. Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe.
- Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press.
- Vukićević, Milenko M. (1901). Znameniti Srbi muhamedanci. Beograd.
- Vukićević, Milenko M. (1906). Znameniti Srbi muslomani. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Vukićević, Milenko M. (1998). Znameniti Srbi muslimani. Beograd: NNK.
- Greble, Emily (2011). Sarajevo, 1941—1945: Muslims, Christians, and Jews in Hitler's Europe. Ithaca and London: Cornell University Press.
- Grupković, Dragutin, ur. (1988). Uporedni pregled rezultata popisa od 1921—1981. godine. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
- Despotović, Ljubiša M. (2019). „Srbi Muhamedove vere: Od Kalajevih Bošnjaka do Alijinih Novobošnjaka” (PDF). Kultura polisa: Časopis za negovanje demokratske političke kulture. 16 (38): 327—340. Arhivirano iz originala (PDF) 07. 05. 2019. g. Pristupljeno 07. 05. 2019.
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Đuran, Goran (2012). „Islamizacija vlaha u Bosni i Hercegovini”. Zapisi: Godišnjak Istorijskog arhiva Požarevac. 1 (1): 87—91.
- Zirojević, Olga (2001). Konvertiti – kako su se zvali: Islamizacija na južnoslovenskom prostoru. Podgorica: Almanah.
- Zirojević, Olga (2003). „Islamizacija na južnoslovenskom prostoru: Patronimik – rodovsko ime – prezime”. Istorijska nauka o Bosni i Hercegovini u razdoblju 1990—2000. (PDF). Sarajevo: Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. str. 107—118. Arhivirano iz originala (PDF) 09. 06. 2019. g. Pristupljeno 09. 06. 2019.
- Zirojević, Olga (2003). Islamizacija na južnoslovenskom prostoru: Dvoverje. Beograd: Srpski genealoški centar.
- Zirojević, Olga (2012). Islamizacija na južnoslovenskom prostoru: Konvertiti – kako su se zvali. Beograd: Srpski genealoški centar.
- Kraljačić, Tomislav (1987). Kalajev režim u Bosni i Hercegovini (1882—1903). Sarajevo: Veselin Masleša.
- Kurtović, Šukrija (1914). O nacionalizovanju muslimana. Sarajevo: Narod.
- Lađević, Petar, ur. (2014). Etnokonfesionalni i jezički mozaik Srbije (PDF). Beograd: Republički zavod za statistiku.
- Mastilović, Draga V. (2009). Hercegovina u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (1918—1929). Beograd: Filip Višnjić.
- Mitrović, Jeremija D., ur. (1971). Dobrovoljci u ratovima 1912—1918: Doživljaji i sećanja. 1. Beograd: Udruženje dobrovoljaca 1912—1918.
- Mrđen, Snježana (2002). „Narodnost u popisima: Promjenljiva i nestalna kategorija”. Stanovništvo. 40: 77—103.
- Mulalić, Mustafa A. (1936). Orijent na zapadu: Savremeni kulturni i socijalni problemi muslimana Jugoslovena. Beograd: Skerlić.
- Novak, Ante, ur. (1954). Konačni rezultati popisa stanovništva od 15 marta 1948 godine. 9. Beograd: Savezni zavod za statistiku.
- Radojević, Mira (1994). „Bosna i Hercegovina u raspravama o državnom uređenju Kraljevine (SHS) Jugoslavije 1918—1941. godine”. Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 12 (1): 7—41.
- Raković, Aleksandar (2013). „Milan Stojadinović i pitanje premeštanja sedišta jugoslovenskog reis-ul-uleme iz Beograda u Sarajevo”. Milan Stojadinović: Politika u vreme globalnih lomova. Beograd: Zavod za udžbenike. str. 243—257.
- Raković, Aleksandar (2016). „Srpski identitet muslimana slovenskog porekla na postjugoslovenskom prostoru u 21. veku (sa osvrtom na povesni identitet Srba muslimana)” (PDF). Kultura polisa: Časopis za negovanje demokratske političke kulture. 13 (31): 171—183. Arhivirano iz originala (PDF) 02. 03. 2017. g. Pristupljeno 09. 09. 2017.
- Ramet, Sabrina P. (1994). „Primordial Ethnicity or Modern Nationalism: The Case of Yugoslavia's Muslims, Reconsidered”. Muslim Communities Reemerge: Historical Perspectives on Nationality, Politics, and Opposition in the Former Soviet Union and Yugoslavia. Durham and London: Duke University Press. str. 111—138.
- Selimović, Salih (2001). „Neke karakteristike islamizacije u Raškoj oblasti”. Užički zbornik. 27 (1998): 85—106.
- Selimović, Salih (2001). „Srbi muslimani i njihova denacionalizacija” (PDF). Glasnik Zavičajnog muzeja. Pljevlja. 2: 163—181.
- Selimović, Salih (2002). „Hrišćanske tradicije kod muslimana na sjeničko-pešterskoj visoravni”. Novopazarski zbornik. 26: 135—147. Arhivirano iz originala 28. 04. 2020. g. Pristupljeno 05. 03. 2019.
- Selimović, Salih (2002). „Neke karakteristike islamizacije u Polimlju”. Mileševski zapisi. 5: 147—164.
- Selimović, Salih (2006). „Ostaci hrišćanskih tradicija kod muslimana u srednjem Polimlju, Bihoru i na Pešterskoj visoravni”. Glasnik Zavičajnog muzeja - Pljevlja. 5: 163—186.
- Selimović, Salih (2010). „Muslimanski pesnici u srpskoj književnosti krajem 19. i početkom 20. stoleća”. Istorijska baština. 19: 27—38.
- Selimović, Salih (2012). Prilozi poreklu, islamizaciji, migracionim i demografskim procesima u Raškoj oblasti. Beograd: Institut za političke studije.
- Selimović, Salih (2013). „Islamizacija i dvoverje kod naših muslimana” (PDF). Politička revija. 36 (2): 227—241.
- Selimović, Salih (2014). „Pojava islama na Balkanu u srednjem veku” (PDF). Politička revija. 39 (1): 193—205.
- Selimović, Salih (2015). „Dvoverje kod muslimana u Polimlju, Bihoru i na Sjeničko-pešterskoj visoravni”. Mileševski zapisi. 10 (2014): 225—237.
- Selimović, Salih (2017). „Muslimanski književnici koji su se osećali kao Srbi krajem 19. i početkom 20. stoleća”. Srpska slobodarska misao. 18 (101): 95—105.
- Selimović, Salih (2017). „Muslimani srpskog porekla i njihova denacionalizacija”. Srpska slobodarska misao. 18 (102): 119—138.
- Tanasković, Darko (1995). „Protivrečnosti neobošnjaštva”. Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena. Beograd: Istorijski institut SANU. str. 47—56.
- Tanasković, Darko (2000). Islam i mi (1. izd.). Beograd: Partenon.
- Trbovich, Ana S. (2008). A Legal Geography of Yugoslavia's Disintegration. New York: Oxford University Press.
- Ćorović, Vladimir (1920). Crna knjiga: Patnje Srba Bosne i Hercegovine za vreme Svetskog Rata 1914—1918 (1. izd.). Beograd-Sarajevo.