Bosna u srednjem veku

Bosna u srednjem veku je bila jedna od srpskih feudalnih država na Balkanskom poluostrvu koja je postojala od IX veka do 1463. godine. Obuhvata tri različita perioda istorijskog razvoja:

1. period, kada je bila sastavni deo drugih srpskih država (od IX veka do 12. veka)
2. period Banovine Bosne, kada je imala prividnu nezavisnost (od 12. veka do 1377. godine)
3. period Kraljevine Bosne, kada je praktično bila nezavisna (od 1377. godine do 1463. godine)

Prošlost

Bosna se kao oblast prvi put pominje u 32. glavi spisa O upravljanju Carstvom vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita čiji je naslov „O Srbima i zemlji u kojoj sada stanuju“. Na kraju te glave vizantijski pisac navodi naseljena mesta u Srbiji i u oblasti Bosna koja je tada obuhvatala tzv. Vrhbosnu odnosno gornji tok istoimene reke oko današnjeg Sarajeva. Posle raspada prve srpske države na Balkanskom poluostrvu oko 960. godine, Bosna ulazi u sastav Samuilove države (976—1018). Posle njene propasti ulazi u sastav Vizantije, da bi je Konstantin Bodin (1081—1101) pripojio oko 1081. godine kraljevini Zeti, a na njeno čelo je postavio kneza Stefana. U procesu raspadanja srpske kraljevine u Zeti, banovi Bosne od 1137. godine priznaju vrhovnu vlast kralja Mađarske.

Bosna u 10. veku. Bosanska država tokom vladavine Kulina Bana 1180—1204. Bosanska država tokom vladavine kralja Tvrtka 1353—1391. Granice bosanske države u drugoj polovini 15. veka. Bosna i Hercegovina u drugoj polovini 19. veka.

Tokom vladavine vizantijskog cara Manojla Komnina (1143—1180) i njegove ofanzivne politike na svim frontovima ulazi 1167. godine u sastav Vizantije i tada nje u njoj javlja prvi značajniji vladar ban Kulin (1180—1204) čija sestra je bila udata za zahumskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje ((1166)1168—1196). U to doba se u njoj javlja i bogumilski pokret koji se vremenom pretvara u tzv. crkvu bosansku koja će biti karakteristična za Bosnu do samog kraja njenog postojanja. Tokom celog XIII i u prvoj polovini 14. veka banovina Bosna će nominalno priznavati vlast kraljeva Mađarske, iako u praksi ta prevlast nije postojala ili je postojala koliko i boravak mađarskih snaga na tlu banovine.

Tokom vladavine Stefana II (1322—1353) i Tvrtka I (ban 1353—1377, kralj 1377—1391) Bosna se proširuje i osnažuje, a ceo proces biva krunisan Tvrtkovim ovenčavanjem za kralja 1377. godine u manastiru Mileševa. Međutim već posle njegove smrti, kraljevina počinje da slabi. Iznutra je razaraju moćne feudalne porodice: Kosače (Hum), Pavlovići (istočna Bosna) i Vukčići (zapadna Bosna), dok je spolja izložena stalnim napadima kraljevine Ugarske koja je napada pod okriljem krstaškog rata protiv bogumila, a od 1395. godine i zbog odredbe đakovačkog ugovora po kojoj je Žigmund Luksemburški (1387—1437) trebalo da nasledi kraljevinu Bosnu, posle smrti Stefana Dabiše (1391—1395). Već od prvih decenija 15. veka u unutrašnje borbe u Bosni se uključuju i Osmanlije, prvo na poziv domaćih velikaša, a potom i kao samostalna osvajačka sila. Tokom cele prve polovine 15. veka na prostoru kraljevine Bosne se vode stalni ratovi između kralja, velikaša, Mađara i Osmanlija, a sama država se naizmenično nalazi u vazalnim odnosima čas prema kraljevini Mađarskoj, čas prema Otomanskoj imperiji, a ponekad i prema obema državama istovremeno.

Sukobi kralja i velikaša doveli su do izdvajanja južnog dela kraljevine 1448. godine u zasebnu državu pod vođstvom Stefana Vukčića Kosače kao hercešstvo svetoga Save odnosno Hercegovina. Poslednji kraljevi Bosne Stefan Tomaš (1443—1461) i Stefan Tomašević (despot Srbije 1459, kralj Bosne 1461—1463) su pokušali da prihvatanjem katolicizma otklone opasnost od Mađara i dobiju podršku papske kurije u borbi protiv Osmanskog carstva, ali u odsudno trenutku ta pomoć nije stigla i kraljevina Bosna je praktično bez borbe (šapatom) 1463. godine pala u ruke Osmanlija, a njen poslednji kralj i poslednji despot Srbije Stefan Tomašević je pogubljen u Jajcu i pored obećanja da će mu biti pošteđen život.

Crkva

Rasprostranjenost hrišćanskih hramova u srednjovekovnoj Bosni i Zahumlju

Glavni članak: Crkva bosanska

Zvanična vera na prostoru Bosne u srednjem veku defakto je bila tzv. crkva bosanska, koju su i katolička (patareni) i pravoslavna (bogumili) crkva smatrale jeretičkom, iako je po strukturi ona bila pravoslavna jeres koja je nastala u Bugarskoj posle čega se proširila na Rašku (u kojoj ju je Stefan Nemanja svojevrsnim građanskim ratom iskorenio) i odatle na Bosnu. Na istoku su za njene pripadnike korišćeni termini babuni (u Srbiji tog doba) ili bogumili, dok ih zapadni izvori nazivaju, patarenima, manihejcima, a povremeno i bošnjanima, dok je u samoj Bosni korišćen je termin krstjani odnosno hrišćani. Nju karakteriše slaba crkvena organizacija, što je za posledicu imalo nepostojanje monumentalne sakralne arhitekture i dekorativnog slikarstva kao što je to bio slučaj sa Srbijom u srednjem veku. Po svom verovanju njene glavne karakteristike su dualizam i manihejstvo, ali je ona mnogo bliža pravoslavlju tadašnje Srbije, negoli rimokatolicizmu, pošto je njihove osnovne karakteristike bile iste. Sam crkveni obred bio je istočnog tipa, a jezik službe bila je srpska redakcija crkvenoslovenskog jezika. Međutim za razliku od pravoslavlja u Srbiji na čijem je čelu stajao arhiepiskop i kasnije patrijarh, na čelu crkve bosanske nalazio se djed (ili did), dok su sveštenici nazivali strojnicima i delili u dve grupe goste ili niže sveštenstvo i starce odnosno više sveštenstvo.

Pored crkve bosanske na prostoru Bosne u srednjem veku delovala je i katolička crkva (koja je smatrala Bosnu katoličkom zemljom u kojoj samo trenutno vlada jeres), najviše preko franjevaca koji su krajem 13. veka osnovali veći broj svojih samostana iz kojih su delovali širom Bosne. Sa širenjem Bosne na račun kraljevine Srbije tokom 14. veka, u njenom sklopu se našao i veći broj stanovnika pravoslavne veroispovesti koji su bili podložni arhiepiskopu Srbije. Sa padom kraljevine Bosne pod vladavinu Osmanlija 1463. godine, došlo je do kraja tzv. crkve bosanske, a veći deo njenih vernika koji su ostali hrišćani se priključio srpskom pravoslavlju, dok je manji broj njih prišao katoličkoj crkvi. Smatra se da je slaba organizacija tzv. crkve bosanske direktno odgovorna za procentualno gledano veliki (u poređenju sa ostalim prostorima) prelazak lokalnog stanovništva u islam, iako ima onih koji smatraju da je već sredinom 15. veka tzv. crkva bosanska praktično prestala da postoji, a veći deo njenih nekadašnjih vernika je pristupio nekoj od dve zvanične hrišćanske doktrine.

Kultura

Osnovnu i jedninu crtu kulturi u srednjem veku davalo je hrišćanstvo odnosno crkva, kako je međutim crkvena organizacija na tlu Bosne u srednjem veku bila slaba i po svojoj strukturi narodna crkva, to se može reći da su u poređenju sa drugim zemljama kulturna dostignuća na prostoru Bosne u srednjem veku bila vrlo siromašna. Na njenom tlu nema tragova monumentalne sakralne arhitekture pošto se ona kosila sa stavovima tzv. crkve bosanske, ali isto tako nema ni monumentalne fortifikacione arhitekture koja se može naći na tlu Srbije u srednjem veku (Beogradska tvrđava, Smederevski grad), što zbog toga što za tako nešto nije bilo prostora na samom terenu, što zbog toga što vladari Bosne u srednjem veku nisu imali potrebu (tj. bilo im je praktičnije) da poseduju jednu jaku prestonicu, već su se stalno selili iz jedne utvrde u drugu, iako se Bobovac istakao kao najpoznatije sedište kraljeva.

Književnost i umetnost su isto tako bile vrlo siromašne. Danas je opstalo oko 15 zbornika rukopisa, među kojima od onih sa hrišćanskom tematikom ističu jevanđelja koja su pisana ćirilicom, po pravoslavnom sistemu na srpskoslovenskom jeziku u kome preovlađuje mnogo više narodnih elemenata u odnosu na adekvatne spise nastale u Srbiji tokom srednjeg veka.

Radimlja kod Stoca

Glavni članak: Stećak

Međutim i pored slabe razvijenosti kulturnih dostignuća na prostoru Bosne u srednjem veku, na tom prostoru se razvio i poseban vid umetničkog izražaja koji je karakterističan samo za njega. To su nadgrobni kameni sarkofazi ili sanduci ukrašeni uklesanim ukrasima, slikama ili epitafima, koji se nazivaju stećci. Ima ih na celokupnom prostoru koji se nekada nalazio u sklopu Bosne tokom srednjeg veka, a najveća i najpoznatija nekropola sa stećcima je Radimlja kod Stoca i u njoj se nalazi 133 stećka plemićke porodice Miloradovića, nastalih u XV i 16. veku. Najlepši stećak je stećak iz Donje Zgošće kod Kaknja koji ukrašen sa sve četiri strane. Pročelje stećka je podeljeno u dve zone u kojima su prikazani plemićki dvorac sa feudalcem i dvoranima (u gornjem delu) i dva osedlana konja (u donjem delu). Na njegovom začelju se nalaze ornamenti rađeni po biljkama, dok se na bočnim stranama nalaze prikaz lova odnosno viteški turnir sa petoricom vitezova na konjima.

Vladari

Vladari Bosne u okviru drugih srpskih država

• Stefan, knez (kraj XI veka)

Banovi Bosne

• Borić (1154—1163)
• Kulin (1180—1204)
• Stefan Kulinić (1204—1232)
• Matej Ninoslav (1232—1250)
• Prijezda I (1254—1287)
• Prijezda II (1287—1290)
• Stefan I (1290—1314)
• Stefan II (1322—1353)
• Stefan Tvrtko I (1354–1377)

Kraljevi Bosne

• Stefan Tvrtko I (1377—1391)
• Stefan Dabiša (1391—1395)
• Jelena Gruba (1395—1398)
• Stefan Ostoja (prva vlada 1398—1404, druga vlada 1412—1418)
• Stefan Tvrtko II (prva vlada 1404—1409, druga vlada 1421—1443)
• Stefan Ostojić (1418—1421)
• Stefan Tomaš (1443—1461)
• Stefan Tomašević (1461—1463)

Vidi još

• Istorija Bosne i Hercegovine
• Pravo Bosne u srednjem veku

Literatura

• Atanasovski, Veljan (1979). Pad Hercegovine. Beograd: Istorijski institut. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Veselinović, Andrija (1995). Država srpskih despota (1. izd.). Beograd: Vojska. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2002). Rodoslovi srpskih dinastija. Novi Sad: Platoneum. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008). Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik. 
• Deretić, Jovan (2005). Kulturna istorija Srba. Beograd. ISBN 978-86-331-2386-0. 
• Živković, Tibor (2004). „Rama u titulaturi ugarskih kraljeva”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 41: 153—164. 
• Živković, Tibor (2008). „Ban Borić”. Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine. 5: 49—60. 
• Mrgić, Jelena (2002). Donji Kraji: Krajina srednjovekovne Bosne. Beograd: Filozofski fakultet. 
• Mrgić, Jelena (2008). Severna Bosna: 13-16. vek. Beograd: Istorijski institut. 
• Orbini, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia. 
• Orbin, Mavro (1968). Kraljevstvo Slovena. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Stanojević, Stanoje (1910). Istorija srpskoga naroda. Beograd — preko Vikizvornika. 
• Ćirković, Sima (1964a). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Ćirković, Sima (1964b). „Sugubi venac: Prilog istoriji kraljevstva u Bosni”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 343—370. 
• Ćirković, Sima (1964v). Herceg Stefan Vukčić-Kosača i njegovo doba. Beograd: Naučno delo. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka (The Lexicon of Serbian Middle Ages). Beograd: Knowledge. 
• Ćorović, Vladimir (1933). Istorija Jugoslavije. Beograd: Narodno delo. 
• Ćorović, Vladimir (1940). Historija Bosne. Beograd: Srpska kraljevska akademija. 
• Fine, John V. A. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Fine, John V. A. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija. 

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Bosna u srednjem veku na Vikimedijinoj ostavi