Uroševac
| Uroševac | |
|---|---|
 Kolaž slika Uroševca (Katolička crkva u Uroševcu, Spomenik heroini, Uroševačka džamija, Biblioteka „Sadik Tafaršik”, Centar grada, Pozorište „Adriana”, Istorijska biblioteka u Uroševcu, saborna crkva Svetog cara Uroša) | |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Srbija |
| Autonomna pokrajina | Kosovo i Metohija |
| Upravni okrug | Kosovski |
| Opština | Uroševac |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2011. | 42.628 |
| — gustina | 123,56 st./km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 42° 22′ 12″ S; 21° 09′ 16″ I / 42.3701° S; 21.1544° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 573 m |
| Površina | 345 km2 |
.svg)  Uroševac Uroševac na karti Srbije | |
| Poštanski broj | 70000 |
| Pozivni broj | +381 (0)29 |
| Registarska oznaka | УР |
| Veb-sajt | |
| kk | |
Uroševac (alb. Ferizaj ili Ferizaji; stariji naziv Ferizović; alb. Ferizoviç ili Ferizoviçi) je gradsko naselje i sedište istoimene opštine u Srbiji, koje se nalazi u jugoistočnom delu Kosova i Metohije i pripada Kosovskom upravnom okrugu. Prema popisu iz 2011. godine bilo je 42.628 stanovnika.[a]
Grad je od praistorije bio naseljen kulturom Starčeva, Vinče i Badena. Tokom osmanskog perioda, Uroševac je služio kao trgovački centar na relaciji Beograd—Solun. Uroševac je oduvek smatran gradom gde je tolerancija i suživot u pogledu religije i kulture bio deo društva u poslednjim vekovima. Godine 1999. u gradu je osnovana baza Armije Sjedinjenih Država. To je najveća i najskuplja strana vojna baza koju su Amerikanci izgradili u jugoistočnoj Evropi, još od Vijetnamskog rata.
Uroševac je takođe poznat po geografskom fenomenu poznatom kao bifurkacija reke. Reka Nerodimka podeljena je u dve grane i završavaju se na dva različita mora.
Geografija[uredi | uredi izvor]
Nalazi se na južnom obodu Kosovske kotline, u podnožju Šar-planine, na nadmorskoj visini od 573 metra. Smešten je na obalama reke Nerodimke, poznate po retkom hidrološkom fenomenu — bifurkaciji, na magistralnom putu Priština—Skoplje.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Grad, nazvan Ferizović kada je bio deo Osmanskog carstva, bio je nešto više od sela do 1873. godine, kada je otvorena železnica Beograd—Solun, koja je prolazila gradom. Ime potiče od hotela pre 1873. godine u vlasništvu Feriza Šasivarija.
Praistorija[uredi | uredi izvor]
Najstarija etno-kulturna grupa koja je živela u 6. i 5. milenijumu pre nove ere na teritoriji Kosova i Metohije bila je starčevačka kultura. Pripadnici ove grupe izgradili su svoje domove u blizini reka i rečnih terasa. Pravili su kuće od vrba i blata, dok im je glavna profesija bila oranje i bavljenje poljoprivredom.
Druga grupa koja je zauzela mesto starčevačke kulture je vinčanska kultura. Ove smene stanovništva izvršene su oko 4300. godine pre nove ere. Novopridošli su takođe izgradili svoja staništa u blizini reka. Ova staništa su bila neobrađena, sa gustim redovima vrba i kuća od blata. Ostaci njihove materijalne kulture, uglavnom različiti oblici keramičkih posuda i veliki broj figura pečenih glina, svedoče o visokom kulturnom nivou.
Nakon Starčeva i Vinče, usledila je kultura Bubanj-Ham. Ova kulturna grupa se proširila sa istoka, sa teritorije današnje Bugarske. Kada su nosioci ove etno-kulturne grupe stigli u region pre kraja 6. milenijuma pre nove ere, uništili su staništa Vinča. Ostaci njihove materijalne kulture nisu preživeli.
Nakon Bubanj-Ham, badenska kultura je stigla iz Dunava, što predstavlja njen najjužniji uticaj na Kosovu i Metohiji. Badenska kultura završila je pre kraja 3. milenijuma pre nove ere.
Antika[uredi | uredi izvor]
Počevši od 8. veka pre nove ere, a zatim tokom narednih vekova, sve do rimskog osvajanja, može kontinuirano prenositi novu kulturu u regionu, pleme Dardani. Dardanci su spalili svoje mrtve i sahranjivali njihove ostatke u grobnicama tumulus.
Oko 280. godine pre nove ere, neke epizode iz života Dardanije dostižu istorijske zapise kao politička zajednica kojom vlada kralj.
Većina informacija o Dardancima govori o njihovim ratovima protiv Makedonaca. Prvi kontakt Dardanaca i Rimljana dogodio se 200. godine pre nove ere kada su ponudili vojnu pomoć u borbi protiv Makedonije. Godine 96. p. n. e. rimski car Kornelije Sula pokorio je Dardance. Brojna rimska naselja uspostavljena su preko doline, na starim jezerskim terasama. Ta su naselja pratila putnu mrežu; povezujući gradove kao što su Ulpijana i Skoplje, koji je bio deo važnog puta koji povezuje Makedoniju sa Dalmacijom, prolazeći preko Uroševca i klisura Kačanika. Deo puta otkriven je na koritu reke Lepenac, jedan kod sela Doganović, drugi kod sela Reke.
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
Godine 1183, pojavom Nemanjića, a naročito u 14. veku, ovaj deo Kosova postaje značajno političko, privredno i kulturno središte srpske srednjovekovne države. Tada je na teritoriji oko današnjeg Uroševca postojao veliki broj plemićkih dvoraca i letnjikovaca sa bogatim aristokratskim životom koji se dešavao unutar njihovih zidova. Oni su bili mesta okupljanja srpskog plemstva i centri gde su donošene važne političke i druge odluke, ali i mesta koja su pohodili strani izaslanici i istaknuti gosti iz vladajućih evropskih plemićkih porodica. Ovde su izgrađeni neki od poznatijih srednjovekovnih dvorova: Svrčin, Pauni, Nerodimlje, Štimlje i drugi. U Svrčinu je srpski car Dušan prvi put krunisan za kralja godine 1331, a dvorac u Paunima, poznat po svojoj lepoti, bio je omiljeno mesto kralja Milutina. U Paunima je 1342. godine car Dušan primio Jovana VI Kantakuzina, jednog od pretendenata na vizantijski tron tog vremena. Nerodimlje, sa tvrđavama Veliki i Mali Petrič oko dvorca, bila je omiljena rezidencija Stefana Dečanskog. U Štimlju se nalazio dvorac kralja Uroša u kome je on naplaćivao dažbine. Nakon smrti cara Uroša u Nerodimlju 4. decembra 1371. godine, ova teritorija ulazi u sastav zemalja Vuka Brankovića, tada gospodara Drenice i Kosova.[1]
Pod turskom vlašću[uredi | uredi izvor]
U doba Osmanske imperije, u popisnim defterima, pa ni u kasnijim turskim izvorima, sve do izgradnje železničke pruge, ne pominje se naselje pod imenom Feriz-bej (Ferizović).
U to vreme, današnji Uroševac (do 1912. Ferizović) bio je samo omanje selo okruženo šumom i močvarama, sve do 1873. kada je otvorena železnička pruga od Kosovske Mitrovice do Skoplja. Bila je to prva značajnija pruga puštena u saobraćaj na teritoriji današnje Srbije. Na skoro golom polju, nalazio se han čiji je gospodar bio izvesni Feriz-beg Šašivari. Pored hana je podignuta železnička stanica, koja po nazivu vlasnika hana dobija ime Ferizović, a po stanici i mesto koje počinje da niče uz nju. Kada je oko 1900. godine naselje Ferizović podignuto na stepen mudirluka (sreske ispostave) njegovo ime je zbog srpskog oblika po svom nastavku izbačeno iz zvanične upotrebe i zamenjeno imenom Feriz Bej. Međutim, ovo je ime ostalo samo u službenoj upotrebi, a stanovništvo je varošicu i dalje zvalo Ferizović. Kod seljaka iz okolnih mesta zaživeo je naziv Tasjan, što je turska forma francuske reči station — „stanica”, po objektu oko koga je nastao grad.
Izgradnjom pruge putevi iz pravca Prizrena sa zapada i Gnjilana sa istoka odjednom su dobili na važnosti. Umesto konjskim karavanima poljoprivredni i zanatski proizvodi ovog dela Kosova sada su mogli da se prevoze železnicom do Soluna, a u Uroševcu je istovarana solunska roba za Prizren i Gnjilane. Za manje od 25 godina oko železničke stanice izrasta varošica od 400 kuća i oko 150 dućana. Zahvaljujući pogodnom geografsko-saobraćajnom položaju Uroševac postaje važan trgovački i tranzitni centar onog vremena. Budući da se razvijao u poslednjim decenijama 19. veka, u vreme kada se i u centralnom delu Balkanskog poluostrva osećao uticaj evropske kulture, grad je vrlo malo primio od tursko-istočnjačkog obeležja. Kao najmlađi grad na Kosovu on u to vreme odaje utisak moderne varoši. Ferizović čak nema odvojenu čaršiju kao ostale varoši, već se čaršija pruža duž cele varoši, njenom srednjom i najvećom ulicom. Ipak, mali i zbijeni dućani sa ćepencima otkrivala su tursko-istočnjački uticaj na njegovu arhitekturu. Počela je gradnja puteva, hanova, škola... Mesto je već imalo džamiju i kraj nje tursku školu. Srbi su za gradnju škole dobili dozvolu (ferman) 1879. godine[2].
Pre zvaničnog pripajanja Kraljevini Srbiji, ime grada je promenjeno u Uroševac po Urošu Nejakom, zadnjem caru Srpskoga carstva. Promena naziva odigrala se 22. oktobra 1912. godine.[3]
Moderna[uredi | uredi izvor]
Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Početak Prvog svetskog rata razdvojio je Srbiju i Crnu Goru, i zato što su obe države bile umešane od početka rata, takođe je Kosmet bilo pokriven borbama. Oktobra 1915. godine Bugarska je ušla u rat i imala je vojna dešavanja na području Uroševca, koja je bila deo glavne arterije koja je spajala Kumanovo i Skoplje sa Kosovom i Metohijom. Grad je služio kao zaustavna tačka za prodor iz Bugarske Kačaničke klisure. Otpor Srba završio se 25. novembra 1915. godine, kada ih je osvojila bugarska vojska, što su im omogućili Albanci u nadi da će se situacija promeniti i da će teška situacija biti gotova. Dana 1. aprila 1916. godine Uroševac je ostavljen Bugarskoj kao stanični ključ, ali mogućnost korišćenja železnice data je u upotrebu i austrougarskoj komandi za železničku prugu Prizren—Uroševac—Albanija.
Kada je naselje palo na Srbiju tokom Prvog balkanskog rata, lokalno albansko stanovništvo pružalo je odlučan otpor. Prema određenim izveštajima, borbe su trajale tri dana.[4] The Serbian commander then ordered the population to go home and to surrender. When the survivors returned, 300—400 men were executed[4] Zatim je srpski komandant naredio stanovništvu da se vrati kući i da se preda. Kada su se preživeli vratili, 300—400 muškaraca je pogubljeno, a prema podacima katoličkog arhijerejskog arhiepiskopa Lazara Mjede, samo su tri muslimanska Albanca starija od petnaest godina preživela.[5] Usledilo je uništavanje sela u okolini Ferizovića, naseljenim Albancima.[6] Pre nego što je Londonskog sporazuma 1913. godine Ferizović učinio deo Kraljevine Srbije, ime je promenjeno u Uroševac, nakon Stefana Uroša V,[7] kao deo napora srbizacije početkom dvadesetog veka, kada su bila nastanjena mesta na Kosovu i Metohiji dobila ime po junacima iz srpske epske poezije.[8]
Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Rani period Drugog svetskog rata imao je pozitivan uticaj na stanovnike Uroševca zbog toga što nisu realizovali međunarodni ugovor iz 1938. godine, koji je potpisan između Jugoslavije i Turske za preseljenje Albanaca u Tursku, a koji je sadržao masovno doseljavanje stanovnika okruga Nerodimlja. Prema ovom ugovoru, ova migracija je trebalo da se realizuje u periodu od 1939. do 1944. godine. Ali, napad Italije na Albaniju ovo nije ostvario. Napadom Italijana i Nemaca na albanske zemlje, italijanske trupe raspoređene su u Uroševcu, jer je pronađen pomoćni vojni aerodrom Kraljevine Srbije, koji je služio za spuštanje italijanski vazduhoplov.
Godine 1941. vodeća tela Komunističke partije u Uroševcu su se obavezala da će se što više stanovnika pridružiti Narodnooslobodilačkom pokretu, krajem ove godine u Uroševcu su već bile formirane nelegalne naoružane grupe. Kapitulacijom Italije zemlju je okupirala Nemačka, gde je ponašanje nemačke okupacije bilo povoljno u poređenju sa Italijanima prema albanskom stanovništvu. Čak i posle nemačke invazije, Narodnooslobodilački pokret je još više ojačan do 1943. godine, kada je počelo hapšenje i deportacija svih učesnika. Ovaj pokret je rezultirao oslobađanjem zemlje i na kraju je došao do oslobođenja grada 2. decembra 1944. godine. Nakon oslobađanja grada pred Narodnooslobodilačkim pokretom stajala su dva zadatka: oslobađanje i zaštita na celoj teritoriji i obnova ekonomije države.
Rat na Kosovu i Metohiji[uredi | uredi izvor]
Grad je pretrpeo određenu štetu tokom rata na Kosovu i Metohiji 1999. godine, pri čemu su neka od njegovih albanskih naselja granatirana i spaljena od strane vojske Jugoslavije. Nakon rata, grad je doživeo ozbiljne međuopštinske nemire, što je rezultiralo proterivanjem ili bežanjem gotovo svih Srba i drugih nealbanskih stanovnika. Srpske crkve Svetog Nikole i Svetog Stefana uništene su 1999. godine.
Kamp Bondstil, glavna baza odreda Armije Sjedinjenih Država mirovnih snaga KFOR-a na Kosovu i Metohiji, nalazi se u blizini. Kamp je prilično velik: 360.000 kvadratnih metara. Bondstil se nalazi na brdima i poljoprivrednim zemljištima u blizini grada Uroševca.[9] Bondstil se nalazi na brdima i poljoprivrednim zemljištima u blizini grada Uroševca.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Prema prvom popisu turskih vlasti iz 1455. (najstariji sačuvan popis) od 646 sela zapisanih u oblasti Brankovića ona koja danas pripadaju Uroševcu spadaju među najveća (Štimlje 109 kuća, Plešina 82, Mirosavlje 73, Sojevo 72, Rahovica 72, Gornje Nerodimlje 71). Stanovništvo ovih sela, sudeći bar po njihovim imenima i prezimenima, 90% je slovenskog porekla. Ostalih 10% čine Arbanasi, Vlasi, Grci i drugi. Ovaj etnički sastav počinje lagano, ali kontinuirano da se menja, još u 15. veku. Najveće etničke promene i nagla islamizacija nastale su krajem 17. i u prvoj polovini 18. veka, posle tursko-austrijskih ratova, kada se jedan deo hrišćanskog stanovništva, ali i deo Arbanasa katolika, seli na sever, dok se drugi deo pod pritiskom nameta, islamizuje. Iz brdskih predela Severne Albanije spuštaju se Arbanasi, čije naseljavanje turske vlasti uslovljavaju islamizacijom.
Kada je 1836. godine poznati francuski putopisac i naučnik Ami Bue posetio ovaj kraj, osim hana Feriza Šašivara zatekao je još samo pet negrupisanih kuća. Jedna je pripadala porodici Šeret, a ostale porodici Gogaj, koja se još ranije doselila iz okoline Skadra.
Puštanjem u rad železničke pruge Mitrovica — Skoplje počinju intenzivna doseljavanja na ovu teritoriju. Oko železničke stanice ubrzo počinju da niču hanovi, dućani i zanatske radnje. U varošicu se doseljavanju trgovci i zanatlija iz okolnih mesta. Među prvima dolaze prizrenski trgovci albanske i srpske nacionalnosti, a među prvima se doseljavaju Abdulj-aga, zvani Lisica i porodica Sinadinović. Za njima dolaze i poznate cincarske trgovačke porodice Kurtić i Santić, iz okoline Bitolja, selo Gopeš.
Brzi razvoj varošice, razvoj trgovine i saobraćaja nametnuli su potrebu za daljim doseljavanjem trgovaca i zanatlija iz susednih kosovskih gradova i sela. Tako se, 1894. godine doseljavaju Husein Mila, zvani Đakovičanin, iz Gnjilana i Muftijani iz gornjomoravskog sela Slatina. Poznato je da je prvi pekar bio Mila Andrejić, Arbanas-katolik iz Zjumaa (Severna Albanija), a prvi kasapin Dima Pavlović iz Prizrena. Najviše zanatlija je došlo iz Prizrena i to, grnčari Milenkovići, bojadžija Luka Prizrenac, obućar Bašić, samardžija Sinković, a potom i Grkovići iz Orahovca. Iz Prištine su došle prve sajdžije Božovići, kao i terzije Vićentijevići. Iz Prizrena su još došli Sinadinovići, Despotovići, Galići, Stamenkovići, Konstantinovići, dok su se iz Prištine doselile porodice Pančetović i Nastić.
Prema popisu iz 1921. Uroševac je zajedno sa Nekodimom imao 728 kuća sa 3.529 stanovnika, a po popisu iz 1931. bilo je 1.026 kuća sa 5.193 stanovnika. Od toga je pravoslavnim familijama pripadalo 475 kuća (2.244 člana), muslimanima 492 kuće (2.691 član), a katolicima 59 kuća (258 članova). Ovi podaci govore da je te 1931. godine u Uroševcu stanovništvo hrišćanske veroispovesti (pravoslavci i katolici) bilo nešto brojnije od onih koji su se izjašnjavali kao muslimani.
Prema 1981. godine grad je bio većinski naseljen Albancima. Nakon rata 1999. godine gotovo svi Srbi iz grada i okolnih sela bili su prinuđeni da napuste svoje kuće i imanja.
Broj stanovnika na popisima:
 |
| |||||||||||||||||||||||||||
Verski objekti[uredi | uredi izvor]
Saborna crkva Svetog cara Uroša, sagrađena je između 1929. i 1933. godine, u istom dvorištu sa džamijom — što je kuriozitet ne samo za ono vreme. Graditelj je bio Josif Mihailović, arhitekta iz Skoplja. Zbirka ikona pripada periodu srpskog srednjovekovnog ikonopisa, a ikonu Svete Trojice oslikao je Josif Radević iz Lazaropolja 1896. godine. Crkva ima zavetne darove iz 1909, kadionicu i nekoliko zvona koja su poklonile žene Kragujevca 1912. Ikonostas je iz 19. veka, izrađen u duborezu i dar je kralja Aleksandra Karađorđevića.
Ovaj hram su tokom nemira 17. marta 2004. oskrnavili albanski ekstremisti.
Džamiju je dao da se sagradi Derviš-paša, u spomen pobedi nad Arnautima 1881. godine u vreme Prizrenske lige.[2]
Poznate ličnosti[uredi | uredi izvor]
- Trajko Grković, narodni heroj Jugoslavije
- Branko Kitanović, jugoslovenski i srpski književnik, publicista, novinar i političar
- Ljuba Tadić, srpski glumac
- Dušan Mikonjić, srpski akademski slikar i grafičar
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Crkva i džamija tokom prve polovine 20. veka u Uroševcu -
Biblioteka u Uroševcu -
Železnička stanica u Uroševcu -
Centar Uroševca
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Popis iz 2011. na Kosovu i Metohiji su sproveli organi samoproglašene Republike Kosovo. Ovaj popis je bio bojkotovan od strane velikog broja Srba, tako da je realan broj Srba na Kosmetu znatno veći od onog iskazanog u zvaničnim rezultatima ovog popisa.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Zdravković, Ivan (1975). Srednjovekovni gradovi i dvorci na Kosovu. Beograd.
- ^ a b Nušić, Branislav (2007). Kosovo. Priština: Panorama.
- ^ Elsie, Robert (2004). Historical dictionary of Kosova. Scarecrow Press. str. 58. ISBN 978-0-8108-5309-6.
- ^ a b „Leo Freundlich: Albania's Golgotha”. Albanianhistory.net. Arhivirano iz originala 2012-05-31. g. Pristupljeno 2014-04-17.
- ^ Noel Malcolm (1998). Kosovo: A Short History. London: papermac. str. 254. ISBN 978-0-330-41224-7.
- ^ „Leo Trotsky: Behind the Curtains of the Balkan Wars”. Albanianhistory.net. 1912-12-23. Arhivirano iz originala 2013-12-12. g. Pristupljeno 2014-04-17.
- ^ Elsie, Robert (2004). Historical dictionary of Kosova. Scarecrow Press. str. 58. ISBN 0-8108-5309-4.
- ^ Clark, Howard (2000). Civil resistance in Kosovo. Pluto Press. str. 10. ISBN 9780745315690.
- ^ Pike, John. „Camp Bondsteel”. globalsecurity.org. Pristupljeno 2014-03-02.
- ^ Nacionalni sastav stanovništva FNR Jugoslavije 1961. godine pod2.stat.gov.rs
- ^ Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981. godine pod2.stat.gov.rs
- ^ Etnički sastav stanovništva Kosova i Metohije 2011. godine pop-stat.mashke.org (jezik: albanski)
- ^ Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Elsie, Robert (2004). Historical dictionary of Kosova. Scarecrow Press. str. 58. ISBN 978-0-8108-5309-6.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Satelitska mapa (Wikimapia)
- Srpsko Nerodimlje nestaje sa geografskih karata (NSPM, 6. februar 2011)
- Poslednja srpska porodica u Uroševcu (RTS, 14. oktobar 2012)
- Oko 200 raseljenih Srba posetilo Uroševac (RTS, 11. septembar 2015)
Više od milion
|  | |
|---|---|---|
Između 100.000 i
| ||
Između 50.000 i
| ||
Između 20.000 i
| ||
| ||
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
