Fundamentalizam

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Fundamentalizam (lat. fundamentum — osnova) jeste način mišljenja u kome se određena načela smatraju za suštinske istine koje, bez obzira na njihovu sadržinu imaju nepromenljiv i neprikosnoven autoritet.[1] Supstancijalni fundamentalizmi imaju malo ili ništa zajedničkog osim što njihove pristalice obično pokazuju ozbiljnost i vatrenost koje proističu iz doktrinarne čvrstine. Iako se obično dovodi u vezu sa religijom i doslovnom istinom svetih spisa fundamentalizam se susreće i u političkim doktrinama. Štaviše i za liberalni skepticizam može se reći da sadrži fundamentalno verovanje da sve teorije treba dovesti u pitanje. Iako se termin često koristi pežorativno da bi označio nefleksibilnost, dogmatizam i autoritarizam, fundamentalizam može da izrazi i nesebičnost i odanost načelima.[2][3][4][5]

Verski fundamentalizam[uredi | uredi izvor]

Religija i politika preklapaju se u mnogo tačaka a svakako nije najmanje značajna ona koja se tiče razvoja najvažnijih ideoloških tradicija. Etički socijalizam je na primer postao sastavni deo različitih verskih doktrina, doprinevši nastanku hrišćanskog i muslimanskog socijalizma. Protestantizam je doveo do oblikovanja ideje o samomotivisanoj i individualnoj odgovornosti koja je našla izraz u klasičnom liberalizmu. Verski fundamentalizam se razlikuje po tome što posmatra sve aspekte javnog i privatnog života kao sekundarne u odnosu na objavljene verske doktrine. Sa tog gledišta politički i društveni trebalo bi da bude organizovan na osnovu onoga što se smatra ključnim, odnosno istinskim verskim načelima, obično poduprtim verom u doslovnu istinu svetih spisa. Pošto je takva načela moguće razviti u potpun pogled na svet, verski fundamentalizam se opravdano može smatrati ideologijom.

Postoje dva suprotstavljena mišljenja odakle potiče verski fundamentalizam i zašto se on javlja na kraju dvadesetog veka. Jedno prikazuje fundamentalizam kao skretanje, odnosno prilagođavanje koja čine društva tokom navikavanja na modernu i sekularizovanu kulturu. Drugo ističe da fundamentalizam ima trajan značaj i da je posledica neuspeha sekularizma da zadovolji večitu ljudsku potrebu za duhovnom istinom.

Oblici verskog fundamentalizma pojavili su se u različitim delovima sveta. U SAD je sedamdesetih godina 20. veka počeo da raste značaj hrišćanskog fundamentalizma kao posledica pojave nove hrišćanske desnice koja se zalaže za zabranu abortusa, uvođenje molitve u američkim školama i povratak tradicionalnim porodičnim vrednostima. U pokušaju da se palestinskoj državi u nastajanju onemogući ustupanje teritorija koju smatraju za jevrejsku domovinu, u Izraelu je porastao značaj jevrejskog fundamentalizma koji je dugo predstavljala grupa malih religioznih partija. Hinduistički fundamentalizam u Indiji razvio se kao otpor širenju zapadnog sekularizma i težnje da se suprotstavi uticaju suparničkih verovanja kao što su islam i religija Sika.

Politički gledano najznačajniji moderni fundamentalizam je bez sumnje islamski. Dva žarišta fundamentalističkih pokreta u islamskom svetu pojavila su se tokom 19. veka na različitim mestima – salafizam u Arabiji i deobandizam u Indiji. Oba pokreta nastala su kao reakcija otpora na uticaj britanskog kolonijalizma i širenja evropskih modernističkih ideja, a karakterišu ih rigidno tumačenje Kurana i odbacivanje svih modernih interpretacija. U 20. veku oba pokreta su brzo raširena, prvi zbog uticaja bogatih zalivskih monarhija, a drugi među siromašnim stanovništvom Indijskog potkontinenta (Pakistan i Indija) zbog prihvatanja ideologije kao sredstva za ispoljavanje antizapadnjaštva i kao antipatije prema neokolonijalizmu zapadnih sila. Oba fundamentalistička pokreta proizvela su ekstremne struje koje su obeležile geopolitičku situaciju Bliskog istoka početkom 21. veka – salafističku Al Kaidu osnovanu od strane Saudijaca i deobandijske talibane u Pakistanu. Podudaranje osnovnih postulata ovih pokreta i zajednička borba protiv SSSR-a u Avganistanu doveli su do političke sinteze što se najjasnije odrazilo u talibanskom režimu u Avganistanu 1997—2001. Islamski fundamentalizam posebno je bio uspešan u iskazivanju težnji gradske sirotinje u zemljama u razvoju, koje su do sedamdesetih godina dvadesetog veka veoma često bile privučene socijalizmom bilo u islamskom ili marksističko-lenjinističkom odliku.[6]

Nereligiozni fundamentalizam[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Scijentizam

Termin fundamentalizam se pežorativno koristi kao naziv za filozofije za koje se smatra da su doslovno nastrojene ili koje zauzimaju stanovište da su jedini izvor objektivne istine, nezavisno od toga što se takva gledišta obično nazivaju religijom. Na primer, nadbiskup od Velsa je naširoko kritikovao „ateistički fundamentalizam”[7][8][9] i prema njegovim rečima „bilo koja vrsta fundamentalizma, bilo da je biblijska, ateistička ili islamska je opasna”.[10] On je isto tako rekao, „novi fundamentalizam našeg doba ... dovodi do jezika isključivanja ili ekskluzivnosti, ekstremizama i polarizacije, i stanovišta po kojima, pošto je Bog na našoj strani, on nije na vašoj.”[11][12]

U svom delu Nova inkvizicija, Robert Anton Vilson satirično ismejava članove skeptičkih organizacija kao što je Komitet za naučno istraživanje tvrdnji o paranormalnom kao fundamentalističke materijaliste, tvrdeći da oni dogmatično odbacuju bilo koje dokaze u koji su u sukobu sa materijalizmom kao halucinacije ili prevaru.[13]

U Francuskoj, nametanje ograničenja na nošenje marama na glavi u državnim školama označeno je kao „sekularni fundamentalizam”.[14][15] U Sjedinjenim Državama, privatna ili kulturna netrpeljivost prema ženama koje nose hidžab i političkom aktivizmu Muslimana su isto tako bili označeni kao „sekularni fundamentalizam” sa tačke gledišta muslimana u SAD.[16]

Termin „fundamentalizam” se ponekad primenjuje za pojednostavljivanje kontra-kulturne odanosti principu ili setu principa, kao u pežorativnom terminu „tržišni fundamentalizam”, koji se koristi je preterano, de fakto religiozno verovanje u sposobnost neometanih slobodno tržišnih gledišta ili politika u rešavanje ekonomskih i društvenih problema. Prema ekonomisti Džonu Kviginu, standardna svojstva „ekonomsko fundamentalističke retorike” su „dogmatična” navođenja i tvrdnje da svako ko ima suprotne stavove nije pravi ekonomista. Penzionisani profesor religioznih studija Roderik Hinderi nabraja pozitivne kvalitete koji se pripisuju političkom, ekonomskom i drugim formama kulturnog fundamentalizma, uključujući vitalnost, entuzijazam, spremnost da se reči podrže akcijama, i izbegavanje lakog kompromisa," ali i negativne aspekte, kao što su psihološki stavovi, povremeno elitističke i pesimističke perspektive, a u nekim slučajevima, doslovnost.[17]

Kriticizam[uredi | uredi izvor]

Sociolog religije Teks Sampl tvrdi da je pogrešno da se muslimani, Jevreji, ili hrišćani smatraju fundamentalistima. Umesto toga, fundamelistički fundamentalizam je njihova primarna briga, preko i iznad drugih denominacionih ili verskih razmatranja.[18]

Kriticizam Eliota Dorfa:

Da bi se u praksi sprovodio fundamentalistički program, bilo bi potrebno savršeno razumevanje drevnog jezika originalnog teksta, ako se zaista istinski tekst može razlikovati od varijanti. Štaviše, ljudska bića su ona koja prenose ovo razumevanje između generacija. Čak i ako bi neko želeo da sledi doslovnu reč Božju, potreba da ljudi prvo razumeju tu reč zahteva ljudsku interpretaciju. Kroz taj proces, ljudska pogrešivost biva nerazdvojno pomešana sa samim značenje božanske reči. Kao rezultat toga, nemoguće je pratiti nespornu Božju reč; jedino se može postići ljudsko razumevanje Božje volje.[19]

Hauard Turman je bio intervjuisan u kasnim 1970-tim za BBC reportažu o religiji. On je izjavio tokom intervjua:

Smatram da su vere, dogme i teologije izumi uma. Priroda uma je da izvodi smisao iz iskustva, da redukuje konglomerate iskustva do jedinica razumevanja koje nazivamo načelima, ideologijama ili pojmovima. Versko iskustvo je dinamično, tekuće, penušavo, previruće. Ali um ne može da rukuje time, pa mora na neki način da zarobi versko iskustvo, da ga stavi u bocu. Zatim, kada se iskustvo smiri, um se usredsređuje na njega i izvlači koncepte, pojmove, dogme, tako da religiozno iskustvo može imati smisla u umu. U međuvremenu versko iskustvo se i dalje doživljava, tako da dok ja započnem moju dogmu tako da mogu misliti o tome, versko iskustvo postaje predmet razmišljanja.[20]

Uticajni kriticizmi fundamentalizma obuhvataju Džejms Barove knjige o hrišćanskom fundamentalizmu i Basam Tibijeva analizu islamskog fundamentalizma.

Politička upotreva termina „fundamentalizam” je isto tako bila kritikovana. „Fundamentalizam” su političke grupe koristile za napadanje svojih oponenata, fleksibilno upotrebljavajući termin u zavisnosti od svojih političkih interesa. Prema Džudit Nagati, profesoru na Institutu za azijska istraživanja u Nacionalnom univerzitetu Singapura, „Afganistanski mudžahedini, zaključani u borbu sa sovjetskim neprijateljem 1980-tih, mogli su da dobijaju pohvale kao 'borci za slobodu' od strane njihovih američkih podupiralaca u to vreme, dok se sadašnji Talibani, smatraju između ostalog zaštitnicima američkog neprijatelja Osame bin Ladena, i da su nedvosmisleno 'fundamentalisti'.”[21]

Jedna studija sprovedena na univerzitetu u Edinburgu je izvela zaključak da između njenih šest merenih dimenzija religioznosti, „niža inteligencija je u najvećoj meri asocirana sa najvišim nivoima fundamentalizma”.[22]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Nagata, Judith (2001). „Beyond Theology: Toward an Anthropology of "Fundamentalism"”. American Anthropologist. 103 (2): 481—498. doi:10.1525/aa.2001.103.2.481. 
  2. ^ Altemeyer, B.; Hunsberger, B. (1992). „Authoritarianism, religious fundamentalism, quest, and prejudice”. International Journal for the Psychology of Religion. 2 (2): 113—133. doi:10.1207/s15327582ijpr0202_5. 
  3. ^ Kunst, J., Thomsen, L., Sam, D. (2014). Late Abrahamic reunion? Religious fundamentalism negatively predicts dual Abrahamic group categorization among Muslims and Christians. European Journal of Social Psychology https://www.academia.edu/6436421/Late_Abrahamic_reunion_Religious_fundamentalism_negatively_predicts_dual_Abrahamic_group_categorization_among_Muslims_and_Christians
  4. ^ Kunst, J. R.; Thomsen, L. (2014). „Prodigal sons: Dual Abrahamic categorization mediates the detrimental effects of religious fundamentalism on Christian-Muslim relations”. The International Journal for the Psychology of Religion. doi:10.1080/10508619.2014.93796. 
  5. ^ Hunsberger, B (1995). „Religion and prejudice: The role of religious fundamentalism, quest, and right-wing authoritarianism”. Journal of Social Issues. 51 (2): 113—129. doi:10.1111/j.1540-4560.1995.tb01326.x. 
  6. ^ Endru Hejvud: POLITIKA, Clio, Beograd, 2004.
  7. ^ Alister McGrath and Joanna Collicutt McGrath, The Dawkins Delusion? Atheist Fundamentalism and the Denial of the Divine, Society for Promoting Christian Knowledge (SPCK), February 15, 2007, ISBN 978-0-281-05927-0
  8. ^ „Yr Eglwys yng Nghymru”. Arhivirano iz originala 16. 03. 2008. g. Pristupljeno 27. 10. 2017.  Tekst „ The Church in Wales ” ignorisan (pomoć)
  9. ^ „'Atheistic fundamentalism' fears”. BBC News. 22. 12. 2007. Pristupljeno 3. 5. 2010. 
  10. ^ „Archbishop of Wales fears the rise of "Atheistic Fundamentalism"”. Arhivirano iz originala 27. 12. 2007. g. Pristupljeno 4. 11. 2013. 
  11. ^ „Atheistic fundamentalism" fears”. BBC News. 22. 12. 2007. Pristupljeno 4. 11. 2013. 
  12. ^ Toynbee, Polly (21. 12. 2007). „Sorry to disappoint, but it's nonsense to suggest we want to ban Christmas”. The Guardian. London. Pristupljeno 3. 5. 2010. 
  13. ^ Pope Robert Anton Wilson, The New Inquisition: Irrational Rationalism and the Citadel of Science. 1986. 240 pages. ISBN 1-56184-002-5
  14. ^ "Secular fundamentalism", International Herald Tribune, December 19, 2003
  15. ^ "Headscarf ban sparks new protests," BBC News, January 17, 2004
  16. ^ Ayesha Ahmad, "Muslim Activists Reject Secular Fundamentalism", originally published at IslamOnline, April 22, 1999. See also Minaret of Freedom 5th Annual Dinner, Edited Transcript, Minaret of Freedom Institute website.
  17. ^ Hindery, Roderick (2008). "Comparative Ethics, Ideologies, and Critical Thought" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. januar 2012)
  18. ^ Tex Sample. Public Lecture, Faith and Reason Conference, San Antonio, TX. 2006.
  19. ^ Dorff, Elliot N. and Rosett, Arthur, A Living Tree; The Roots and Growth of Jewish Law, SUNY Press, 1988.
  20. ^ "An Interview With Howard Thurman and Ronald Eyre" Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. jun 2009), Theology Today, Volume 38, Issue 2 (July 1981).
  21. ^ Nagata, Judith. 2001. Toward an Anthropology of "Fundamentalism." Toronto: Blackwell Publishing, p.9.
  22. ^ Gary J. Lewis; Stuart J. Ritchie; Timothy C. Bates (3. 9. 2011). „The relationship between intelligence and multiple domains of religious belief: Evidence from a large adult US sample” (PDF). 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Endru Hejvud, Politika, Beograd 2004.
  • McLelan D, Ideology, Mineapolis, 1986.
  • Heywood A, Political Ideologies, New York, 1997.
  • Nebojša Tumara, Sveta zemlja, Mesija i mesijin magarac, jevrejski verski fundamentalizam u državi Izrael, Kragujevac: Kalenić, 2013.
  • Appleby, R. Scott, Gabriel Abraham Almond, and Emmanuel Sivan (2003). Strong Religion. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-01497-5
  • Armstrong, Karen (2001). The Battle for God: A History of Fundamentalism. New York: Ballantine Books. ISBN 0-345-39169-1
  • Brasher, Brenda E. (2001). The Encyclopedia of Fundamentalism. New York: Routledge. ISBN 0-415-92244-5
  • Caplan, Lionel. (1987). "Studies in Religious Fundamentalism". London: The MacMillan Press Ltd.
  • Dorff, Elliot N. and Rosett, Arthur, A Living Tree; The Roots and Growth of Jewish Law, SUNY Press, 1988.
  • Keating, Karl (1988). Catholicism and Fundamentalism. San Francisco: Ignatius. ISBN 0-89870-177-5
  • Gorenberg, Gershom. (2000). The End of Days: Fundamentalism and the Struggle for the Temple Mount. New York: The Free Press.
  • Hindery, Roderick. 2001. Indoctrination and Self-deception or Free and Critical Thought? Mellen Press: aspects of fundamentalism. стр. 69–74.
  • Lawrence, Bruce B. Defenders of God: The Fundamentalist Revolt against the Modern Age. San Francisco: Harper & Row, 1989.
  • Marsden; George M. (1980). Fundamentalism and American Culture: The Shaping of Twentieth Century Evangelicalism, 1870-1925 Oxford University Press.
  • Marty, Martin E. and R. Scott Appleby (eds.). The Fundamentalism Project. Chicago: University of Chicago Press.
  • Noll, Mark A. A History of Christianity in the United States and Canada. Grand Rapids: Eerdmans, 1992.
  • Ruthven, Malise (2005). "Fundamentalism: The Search for Meaning". Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-280606-8
  • Torrey, R.A. (ed.). (1909). The Fundamentals. Los Angeles: The Bible Institute of Los Angeles (B.I.O.L.A. now Biola University). ISBN 0-8010-1264-3
  • "Religious movements: fundamentalist." In Goldstein, Norm (Ed.) (2003). The Associated Press Stylebook and Briefing on Media Law 2003 (38th ed.). стр. 218. New York: The Associated Press. ISBN 0-917360-22-2.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Фундаментализам&oldid=27552493”