Odrastao je u Mostaru, gde je završio osnovnu školu i dva razreda gimnazije, a potom je u Kragujevcu učio električarski i bravarski zanat. Godine 1937, kao mladi radnik je pristupio revolucionarnom radničkom pokretu. Učestvovao je u mnogim demonstracijama, radničkim štrajkovima i drugim akcijama, zbog čega je bio uhapšen i proteran u rodno mesto. Oktobra 1940. postao je član ilegalne Komunističke partije Jugoslavije.
Nakon reorganizacije preostalih partizanskih snaga bio je imenovan za komandanta Tamnavsko-kolubarskog bataljona. Usled stalnih potera i jake zime, ovaj bataljon je bio uništen u borbama, a Filipović je s još dvojicom partizana zarobljen 24. decembra 1941. u selu Trbosilje, kod Loznice. Četnici Koste Pećanca su ga potom sproveli u Šabac i predali žandarmima, koji su ga potom predali Nemcima. Izvesno vreme je bio u zatvoru Gestapoa u Beogradu. Tokom istrage u zatvoru bio je strašno mučen i zlostavljan, s namerom da oda ostale partizane na terenu, kao i njihove saradnike. Pošto je ostao uporan u odbijanju saradnje, okarakterisan je kao „nemoguć slučaj” i premešten u Valjevo, gde je javno obešen 22. maja 1942. godine.
Prilikom vođenja na mesto vešanja, kao i neposredno pre egzekucije, Filipović je pozivao okupljeni narod na borbu protiv okupatora i klicao Komunističkoj partiji i Crvenoj armiji. Na vešalima je sa uzdignutim rukama uvis i stisnutim pesnicama uzvikivao antifašističke parole. Tom prilikom nastala je fotografija, preko koje je Steva Filipović postao simbol prkosa i otpora fašizmu.
Oko imena Steve Filipovića su se tokom vremena javile određene nedoumice, jer se u literaturi pojavljuju tri različite varijante njegovog imena — Stjepan, Stevan i Stipan. U matičnim knjigama rođenih upisan je pod imenom Stipan. Tokom života u Opuzenu i Mostaru, njegovo ime korišćeno je u varijanti Stjepan, a prelaskom u Kragujevac njegovo ime dobija varijantu Stevan. U dokumentima, koja su mu izdavana tokom njegovog života u Kragujevcu, zvanično je zabeležen kao Stevan Filipović. Ipak, najviše je upamćen po nadimku Steva, koje predstavlja skraćenicu imena Stevan. Tokom ustanka u Srbiji, 1941. kada se borio u Kolubarskoj četi, a potom Kolubarskom bataljonu, bio je poznat i po nadimku Steva Kolubarac.[1] Takođe, u određenoj literaturi kao njegov nadimak se navodi Stevo.[a]
Porodica Filipović potiče iz Opuzena, malog primorskog mesta na obali Neretve, u blizini Metkovića. Stjepanov deda Šimun Filipović imao je troje dece — ćerku Anku i sinove Tomu i Antu. Anton Ante je rođen početkom 1871. godine i oko 1890. godine je otišao u inostranstvo s ciljem da zaradi novac za podizanje domaćinstva. Boravio je u SAD, gde je u Kaliforniji radio kao poljoprivedni radnik, a 1906. godine se vratio u rodno mesto. Nakon povratka on je otvorio trgovačku radnju, a pored toga je imao kuću i manji posed. Planirao je da proširi trgovinu i poveća posed, na kome bi izgradio mlin. Godine 1907. Anton se oženio Ivkom Brajković s kojim je dobio četvoro dece — ćerku Jelicu, rođenu 1922. i sinove Šimuna rođenog 1911, Stjepana rođenog 1916, Nikolu rođenog 1918. i Dragutina, rođenog 1930. godine.[9]
Steva Filipović sa sestrom Jelicom, u Sarajevu1938. godine.
Stjepan je rođen 27. januara1916. godine.[4] U rodnom selu je 1924. godine započeo osnovnu školu. Godine 1926. porodica Filipović se preselila u Mostar, gde je Ante kupio kuću i otvorio malu trgovačku radnju. Deo novca za kupovinu kuće dobio je od brata Tome, a deo je pozajmio od kuma, mostarskog krčmara Spuževića. Porodica je u Mostaru živela skromno, a pored Ante, radio je i njegov najstariji sin Šimun kao nekvalifikovani radnik u Hrvatskom tiskarsko-knjigovezačkom preduzeću. Godine 1928. Stjepan je završio četvrti razred u Prvoj narodnoj osnovnoj školi u Mostaru, nakon čega je upisao trgovački smer u Građanskoj školi, u kojoj je do 1930. godine završio dva razreda.[10][11]
Teška materijalna situacija, naterala je porodicu Filipović na ponovno seljenje. U nadi da će u poljoprivredno bogatijem kraju i oni živeti bolje, 1930. godine su se preselili u Županju, malo mesto u zapadnom Sremu. Tu je Ante kupio imanje i nešto mašina s kojima je planirao da obrađuje svoju i tuđu zemlju. Po dolasku u Županju najstariji Šimun se zaposlio u obližnjoj fabrici tkanina, a u istoj fabrici je Stjepan počeo da izučava bravarski zanat i pohađa šegrtsku školu. Ovde je dobio svedočanstvo o završenoj šegrtskoj školi, a ispit za bravarskog pomoćnika je položio u Kragujevcu 3. avgusta 1933. godine. Pošto se Županja nalazi u ravnici na obali Save, ona se ovde često izlivala, a jedna poplava decembra 1932. godine je porodicu Filipović ponovo naterala na selidbu. Ovog puta su se preselili u Kragujevac i nastanili u blizini Vojnotehničkog zavoda, u koji se odmah po dolasku iz vojske zaposlio Šimun Filipović.[10][11]
Ubrzo po preseljenju u Kragujevac, 30. marta1933. godine na porođaju je umrla Stjepanova majka Ivka Filipović, a tri godine kasnije 29. marta1936. godine umro je i njegov otac Anton. Nakon toga briga o porodici je spala na najstarijeg sina Šimuna, koji je u prvo vreme jedini radio kao nekvalifikovani radnik. Potom su se zaposlili Stjepan i Nikola, koji je izučio štamparski i knjigovezački zanat. Sestru Jelicu su poslali u Sarajevo, gde je u sirotištu pri Zavodu časnih sestara, završila četvrti razred osnovne škole, a potom 1940. godine Građansku školu trgovačkog smera, nakon čega se vratila u Kragujevac. Bravarski zanat Steva je izučio kod bravara Petra Sulunčarevića. Potom je počeo da radi u električarskoj radnji Ludviga Jedžuda, gde je najpre radio kao nikler lustera. Vremenom je ovladao i električarskim zanatom, koji je za nekoliko godina uspešno položio. Uporedo sa ovim pomalo je učio i stolarski zanat kod jednog svog prijatelja, a pomalo je uz brata Nikolu ovladao i knjigovezačkim zanatom. Krajem 1937. godine Steva je otišao na odsluženje osamnaestomesečnog vojnog roka u Banja Luku.[10][11]
Steva je bio malog rasta, visok svega oko 160 santimetara, ali je bio čvrsto građen i imao je crnu gustu kosu. Kao dečak je bio miran i povučen. Voleo je da se druži sa decom, ali od najranijeg detinjstva nije trpeo nepravdu i uvek je reagovao na nju, posebno kao zaštitnik slabijih, zbog čega je bio omiljen u društvu. Umeo je često da se osami i razmišlja o životu, posebno nakon nekih emotivnih doživljaja, koji su potresali njega lično ili njegovu sredinu. Kasnije, kao radnik, Steva je bio veoma vredan i sposoban, trudeći se da uvek ovlada novim veštinama.[12]
Prva politička saznanja Steva Filipović je dobio u svojoj kući, od oca Antona koji je bio pristalica Hrvatske republikanske seljačke stranke (HRSS). On se nakon što se krajem 1924. godine rukovodstvo ove stranke odreklo republikanizma razočarao u ovu partiju, ostajući do smrti republikanac. Deo svojih političkih stavova preneo je i na svoju decu, koja su tokom odrastanja osetila samo težak život. Kao mladi radnik, revolucionarnom radničkom pokretu se najpre priključio najstariji Šimun. On se još u Mostaru povezao sa radničkim pokretom, a svoju aktivnost je nastavio i u Županji i Kragujevcu. Pošto je nakon očeve smrti, preuzeo brigu o porodici, a posebno o najmlađem bratu Dragutinu, nije se više mogao baviti političkim radom, jer bi se time izlagao da ostane bez posla, koji je jedno vreme bio jedini izvor prihoda celoj porodici.[13]
Upravna zgrada Vojnotehničkog zavoda, a kasnije Zavoda „Crvena zastava”, u Kragujevcu i spomenik Topolivcu.
Još kao devetnaestogodišnjak Steva se 1935. godine zainteresovao za revolucionarni radnički pokret. Te godine je u Kragujevcu bio održan veliki zbor Udružene opozicije, kojem je i sam prisustvovao. Kragujevac je bio industrijski centar, sa dosta radnika, pa mu je ilegalna Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) pridavala veliki značaj. Ovde je sredinom 1936. godine poslala svoje najistaknutije članove i aktiviste, poput Sretena Žujovića, Cane Babović, Krste Popivode, Mome Markovića, Grge Jankesa i drugih, s ciljem da obnove mesnu organizaciju KPJ i formiraju Oblasni komitet KPJ koji bi pored Kragujevca, obuhvatao i partijske organizacije u okolnim gradovima. Političko delovanje među kragujevačkim radnicima, tokom 1936. i 1937. godine oni su ostvarivali preko kulturno-umetničkog društva „Abrašević”, sportskog društva „Radnički”, organizacije „Crvenog krsta” i dr.[13]
Ove političke aktivnosti nisu mimoišle ni mladog radnika Stevu Filipovića. Bio je vatreni navijač „Radničkog”, a i sam je voleo da igra fudbal. Kasnije je pod uticajem radničkog pokreta počeo dosta da čita, nastojeći da za knjigu zainteresuje i svoju ostalu braću. Posebno je voleo roman „Kako se kalio čelik” sovjetskog pisca Nikolaja Ostrovskog, a glavni lik romana Pavle Korčagin postao mu je kao i velikom broju tadašnjih mladih levičara ideal. Pored toga, Steva je voleo muziku i pesmu, a dobro je svirao na gitari. Bio je zaljubljen u jednu od sestara Janjić,[b] koje su živele u njegovom komšiluku, a za vreme Drugog svetskog rata su streljane u logoru Banjica.[12] Poseban utisak na Stevu ostavilo je držanje komunista pred policijom nakon hapšenja posle policijske provale u partijsku organizaciju. Tokom istrage, najpre u Kragujevcu, a potom i Beogradu, posebno su bili mučeni Krsto Popivoda i Cana Babović, koji su pred islednicima uporno ćutali, zbog čega su kasnije dobili partijsko priznanje „heroj ćutanja”. Od partijskih aktivista Steva je tada slušao priče o njihovom mučenju, ali i njihovoj upornosti, što je na njega ostavilo značajan utisak. Njegovo dalje angažovanje u radničkom pokretu, prekinuo je odlazak u vojsku krajem iste godine.[13]
Nakon povratka iz vojske, sredinom 1939. godine Steva se ponovo povezao sa revolucionarnim radničkim pokretom i postao jedan od njegovih značajnijih aktivista. Učestvovao je u svim akcijama radnika Vojnotehničkog zavoda, gde je tada radio, kao i u drugim političkim akcijama iz kojih je stajala Komunistička partija. Februara 1940. godine je postao član Saveza metalskih radnika Jugoslavije. Njegovu aktivnost zapazila je i kragujevačka policija pa ga je uhapsila nakon jedne akcije u Vojnotehničkom zavodu maja 1940. godine.[v] Steva se ovde istakao kao zapaženi aktivista i bio je istog meseca primljen u članstvo Komunističke partije Jugoslavije.[17][18] U Valjevu je ostao do početka 1941. godine, nakon čega je otišao u Beograd, gde je kratko radio kao električar kod jednog privatnika, a potom je otišao u Smederevsku Palanku gde je radio kao bravar u fabrici vagona „Jasenica”. Nakon Smederevske Palanke otišao je u Kruševac, gde je ostao do polovine aprila 1941. godine, odnosno do početka Aprilskog rata nakon čega se vratio kod porodice u Kragujevac.[13][10]
U leto 1940. godine, u Kragujevac se iz Sarajeva vratila Stevina sestra Jelica. Ona je, nakon smrti roditelja, odrastala među časnim sestrama unutar zidina samostana, daleko od svoje braće zbog čega je Steva mnogo patio. Tokom odsluženja vojnog roka, 1938. godine on je otišao u Sarajevo da poseti sestru, koja je tada već bila šesnaestogodišnja devojka. Tada joj je izneo svoje protivljenje nameri da postane časna sestra i savetovao joj da se vrati u Kragujevac. Pošto je u samostanu živela skromno obučena u crnu kecelju, Steva joj je kupio haljinu i cipele. Tom prilikom su se i fotografisali. Jelicin povratak u Kragujevac, pogodio se sa Stevinim boravkom u zatvoru i kasnijim proterivanjem u Opuzen, pa su ponovo bili razdvojeni, što im je oboma teško palo.[12]
Okupacija Kraljevine Jugoslavije, aprila 1941. godine zatekla ga je u Kragujevcu, gde je živeo poluilegalno skrivajući se od okupatora i policije, zbog čega nije mogao da traži zaposlenje. Bio je uključen u rad kragujevačke partijske organizacije i aktivno je učestvovao u pripremama koje je Komunistička partija vodila na pripremi oružanog ustanka, naročito nakon Majskog savetovanja CK KPJ. Zajedno sa mlađim bratom Nikolom, koji se kao vojnik vratio iz Aprilskog rata, kao i sa drugim članovima KPJ i SKOJ radio je na prikupljanju oružja. Deo oružja su partijski aktivisti krali iz Vojnotehničkog zavoda, nakon čega je iznošeno iz grada i sklanjano kod pouzdanih ljudi. Steva je radio na popravci starog oružja, a jedno vreme je zbog opasnosti od hapšenja živeo u jednom stanu u Kragujevcu, u potpunoj ilegalnosti.[19]
Krajem juna 1941. godine Steva je od strane kragujevačke partijske organizacije bio upućen u Valjevo, kao ispomoć tamošnjoj partijskoj organizaciji. Ubrzo nakon Stevinog odlaska, Kragujevac je napustio i njegov brat Nikola Filipović, koji je otišao u jedno obližnje selo, gde je ostao do formiranja Kragujevačkog partizanskog odreda, čiji je bio jedan od prvih boraca. Vest o napadu Nemačke na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. godine zatekla je Stevu u Valjevu. Dva dana kasnije 25. juna Okružni komitet KPJ za Valjevo je održao sastanak na kome je doneta odluka o formiranju Valjevskog partizanskog odreda. Kolubarska partizanska četa, koja je bila u sastavu Valjevskog odreda, formirana je 28. juna u selu Bujačiću. Imala je tada svega desetak boraca, a njen teren delovanja bilo je područje kolubarskog sreza (Mionica) i kačerskog sreza (Ljig). Svega par dana potom, Steva je napustio okupirani grad i postao jedan od prvih boraca Kolubarske čete.[20]
Prvih dana jula 1941. borci Kolubarske čete su u grupama obilazili sela na svom terenu gde su vršili agitaciju za Narodnooslobodilački pokret, pozivajući narod u borbu i prikupljajući oružje. Na ovaj način četa je brzo uvećala broj boraca na oko pedeset i u noći 9/10. jula 1941. godine izvela svoju prvu akciju na železničkoj pruzi Valjevo—Beograd, kada je oštećena pruga između stanica Iverak i Divci i oštećen most u Kadinoj Luci.[21] U ovom periodu izvršena je i jedna iznenadna, ali značajna akcija, kada je 18. jula 1941. godine na Bukovima, grupa od šest partizana, među kojima su bili Srećko Milićević, Savatije Stanišić i Steva Filipović, izvršila napad na putnički automobil u kome se nalazila grupa nemačkih viših oficira. Partizanska patrola na Bukovima je čula zvuk automobila, koji je iz pravca Užica išao ka Valjevu i odmah odlučila da izvrši napad na njega. Kada se automobil približio zasuli su ga puščanim mecima, ali je on usled prisebnosti vozača uspeo da nastavi put. Među nemačkim oficirima, koji su bili u automobilu, nalazio se komandant 724. pešadijskog puka general Adalbert Lončar. Tom prilikom bio je ranjen vozač automobila i poručnik Slavko Blaršek.[22]
Kretanje boraca po selima, kao i prve akcije, a posebno napad na automobil sa nemačkim oficirima, nije prošao bez reakcije okupatora. U Valjevo je tada došao Ilija Paranos, specijalni izaslanik komesara unutrašnjih poslova Milana Aćimovića, sa zadatkom da s nemačkim snagama i žandarmima izvrši opkoljavanje terena i uništi Kolubarsku partizansku četu.[23] Nakon vesti o ovoj akciji, komandir Kolubarske čete Rade Jokić je doneo odluku da je rasformira i borce uputi kućama, dok ne prođe opasnost. Uprkos protivljenju političkog komesara čete Dragojla Dudića, četa je bila rasformirana, a borci upućeni kućama. Jedna grupa boraca, koja se nije mogla vratiti kućama, ostala je na terenu i nastavila da čini jezgro čete. Nakon vesti o rasformiranju Kolubarske čete Okružni komitet KPJ za Valjevo i Štab Valjevskog partizanskog odreda su na teren uputili Milku Minić i Sretena Čitakovića sa zadatkom da ponovo okupe borce ove čete i smene odgovorne. Ponovno okupljanje boraca Kolubarske čete potrajalo je do 25. jula, a tih dana su u obilazak Kolubarske čete došli članovi Glavnog štaba NOP odreda SrbijeFilip Kljajić i Rodoljub Čolaković. Oni su znatno doprineli razrešavanju novonastale situacije i komadu nad četom poverili bivšem artiljerijskom potporučniku Radivoju Jovanoviću, koji je tih dana stupio u partizane. Za zamenika komandira Kolubarske čete imenovan je Steva Filipović, jedan od najhrabrijih boraca ove čete koji se istakao u prvim akcijama. On je za kratko vreme stekao poverenje boraca, koji su ga prozvali Steva Kolubarac. Odmah nakon ovoga, Kolubarska četa je izvršila napad na žandarmerijsku stanicu u selu Dračiću, kada je zarobljeno pet žandarma i zaplenjeno pet pušaka.[21]
U blizini sela Dračića žandarmi su krajem jula uhapsili Savatija Stanišića, ranijeg sekretara Okružnog komiteta SKOJ-a i člana Okružnog komiteta KPJ za Valjevo, koji se nalazio u obilasku terena. Nakon hapšenja, on je bio sproveden u Valjevo i predat Nemcima. Kako je bio jedan od najistaknutijih partijskih radnika valjevskog kraja, doneta je odluka o njegovom oslobađanju, a pošto ovu akciju nije bilo moguće izvesti u samom Valjevu, borci Kolubarske čete su odlučili da zarobe nekog nemačkog oficira ili podoficira i da ga zamene za Stanišića. Za ovu akciju je bila određena specijalna desetina, koja je na Bukovima, zapadnom delu planine Maljen, na putu Valjevo—Užice postavila zasedu, u koju su upala trojica nemačkih vojnih policajaca na motociklu. Partizani su ih pozvali na predaju, ali su oni to odbili nakon čega je izbio sukob u kome je jedan Nemac ubijen, jedan zarobljen, a jedna je uspeo da pobegne. Steva, koji je bio učesnik ove akcije, predao je zarobljenog Nemca članovima Glavnog štaba i poklonio im dva zaplenjena pištolja. Nakon toga, Nemcima u Valjevu je poslato pismo s predlogom o zameni zarobljenog vojnika za Stanišića, ali su oni to odbili.[24] Okupator je oštro reagovao na ovu akciju i 28. jula 1941. godine, kao odmazdu za jednog ubijenog i jednog zarobljenog vojnika, streljao na Bukovima 81 čoveka, koji su prethodno pohapšeni u Kosjeriću i Mrčićima. Od akcije oslobođenja Stanišića nije se odustalo i nova prilika za njegovo oslobođenje ukazala se mesec dana kasnije, 20. avgusta 1941. prilikom njegovog transporta u Užice. Partizani su tom prilikom ponovo postavili zasedu i kada su naišli nemački kamion i putnički automobil, otvorili su na njih vatru zahtevajući da puste Stanišića. Nemci su to odbili i prihvatili borbu, dok su žandarmi ostali u kamionu da čuvaju Stanišića. Kada su uvideli da će partizani uspeti da oslobode zarobljenika, oni su ga izboli bajonetima i ubili. U ovom sukobu partizani su ubili jednog nemačkog vojnika i jednog ranili, nakon čega su se povukli jer je iz pravca Valjeva Nemcima stiglo pojačanje.[20][25][26]
O partizanskoj akciji na Bukovima pisao je i Vladimir Dedijer u svom ratnom Dnevniku. On je septembra 1941. godine boravio u selu Dulene, kod Kragujevca, gde je 16. septembra 1941. održano savetovanje Glavnog štaba NOP odreda Srbije. Dedijer je tada od Sretena Žujovića Crnog čuo o ovoj akciji i zapisao je u svoj dnevnik, ali je pogrešno označio da se odigrala početkom jula, pa je zabeležio kao prvu ustaničku akciju izvedenu nakon 22. juna. Nakon rata, prilikom pripreme Dnevnika za štampu, on je preko Mileta Milatovića dobio određene informacije o ovoj akciji pa ih je naveo u napomeni.[27]
Ubrzo nakon formiranja novog Štaba Kolubarske partizanske čete, krajem jula 1941. godine, ona je počela sa planiranjem većih oružanih akcija. Prva takva akcija bila je pripremljena za 4. avgust 1941. godine, kada je planiran iznenadni napad na Mionicu. Partizani iz Kolubarske čete, pod komandom Radivoja Jovanovića, planirali su da se u toku noći privuku Mionici i u zoru iznenade žandarmerijsku posadu, ali su prilikom prilaska mestu naišli na jednog žandarma, koji je pripucao i na taj način upozorio ostale žandarme, koji su se potom pripremili za borbu i odbili partizanski napad. Par dana kasnije, 8. avgusta 1941. borci Kolubarske čete su izveli uspešan napad na Ljig. Ovog puta su uspeli da iznenade i opkole žandarme, koji nisu bili u mogućnosti da pruže bilo kakav otpor. Tada je zarobljeno 14 žandarma i veća količina naoružanja. Potom je u centru Ljiga održan zbor kome je prisustvovalo preko 300 ljudi, nakon čega su partizani napustili grad. Ubrzo po napadu na Ljig izvršena je 10. avgusta nova akcija — napad na kompoziciju nemačkog voza na železničkoj stanici u Latkoviću, na pruzi Čačak—Beograd. U ovoj uspešnoj akciji ubijeno je sedam Nemaca, a jedan zarobljen.[20][25]
Stevan Filipović 1938. godine.
Na predlog članova KPJ, koji su radili na železničkoj stanici u Lajkovcu, gde su se tada ukrštale pruge uzanog koloseka iz četiri pravca — Beograd, Valjevo, Čačak i Mladenovac, a uz saglasnost Okružnog komiteta KPJ za Valjevo i članova Glavnog štaba za Srbiju, doneta je odluka o napadu na Lajkovac, u kome se tada nalazila posada od 40 Nemaca i oko 20 žandarma. Napad je izvršen u toku noći 14/15. avgusta i u njemu je učestvovalo 68 boraca Kolubarske čete, a priključili su im se i komandant i politički komesar Valjevskog odredaZdravko Jovanović i Milosav Milosavljević. Napad je iznenadio nemačku i žandarmerijsku posadu i već u prvom naletu partizani su ubili više Nemaca i žandarma. Nekoliko Nemaca popelo se na sprat zgrade železničke stanice, odakle su pucali na partizane. Borba je trajala oko dva časa, a za to vreme partizani su, uz pomoć radnika iz ložionice, uništili objekte u ložionici i železničku stanicu, a dve lokomotive su pod punom parom puštene u pravcu Beograda, nakon čega su iskočile iz koloseka. U toku borbe neočekivano je stigla jedna nemačka kompozicija iz pravca Čačka u kojoj je bio veći broj naoružanih Nemaca, koji su odmah stupili u borbu. Partizani su nakon toga izvršili nekoliko juriša bombama na voz, oštetili ga i naneli Nemcima gubitke. U svanuće 15. avgusta partizani su se povukli iz grada. Nemci i žandarmi imali su oko 40 mrtvih i ranjenih, a partizani osam ranjenih, od kojih dvojicu teže.[28]
U ovoj akciji Steva Filipović se kao zamenik komandira čete posebno istakao hrabrošću, a naročito u borbi protiv pristiglih Nemaca na železničkoj stanici. S pištoljem i bombama u rukama, vešto se provlačio između vagona, pronalazio nemačke automatičare i sa svojim borcima polako čistio kompoziciju voza. O uspešno izvršenoj akciji, koja je snažno odjeknula u narodu, pisano je u četvrtom broju „Biltena Glavnog štaba”, gde je između ostalog zapisano — u borbi su se naročito istakli svojim junaštvom komandir partizanskog odreda Bradonja, aktivni potporučnik i njegov zamenik električarski radnik iz Kragujevca.[29] U istom broju biltena pisano je i o napadima Kolubarske čete na Mionicu i na železničku stanicu u Latkoviću. Nakon ove borbe Steva Kolubarac je postao poznati borac, ne samo u Kolubarskoj četi, već u celom Valjevskom partizanskom odredu oko koga su počele da kruže razne legende.[20]
Krajem avgusta 1941. godine, Glavni štab NOP odreda Srbije je izdao zadatak Štabu Valjevskog partizanskog odreda da izvrši oslobođenje preostalog dela valjevskog okruga, s tim da najpre bude oslobođeno područje Rađevine, odnosno zauzeta nemačka uporišta u rudniku Stolice i Krupnju, koji je bio središte rađevskog sreza. Za izvršenje ovog zadatka bila je angažovana Rađevska partizanska četa, pod komandom Miloša Dudića i Žikice Jovanovića Španca, koja je delovala na ovom terenu. Nakon prvih uspešnih ustaničkih borbi, u partizanske čete Valjevskog odreda se javljao sve veći broj dobrovoljaca pa su one naglo povećale broj boraca. Kolubarska četa je tada izdvojila jednu grupu od oko 50 boraca i uputila je u Rađevinu, kao pomoć Rađevačkoj četi u predstojećim akcijama. Na čelo ove posebne grupe kolubarskih partizana bio je postavljen Steva Filipović. Zajedno sa rađevskim partizanima, Steva je sa svojom grupom učestvovao u borbi za zauzimanje rudnika Stolice u noći 1/2. septembra 1941. godine, koja je izvršena pod komadom Žikice Španca. Odmah potom uveče 2. septembra je otpočeo napad na Krupanj, u kome se nalazio nemački garnizon od oko 300 vojnika. Ovaj napad organizovan je u saradnji sa vojno-četničkim odredima popa Vlade Zečevića i poručnika Ratka Martinovića, a partizanskim snagama je komandovao potporučnik Miloš Dudić, komandir Rađevske čete. Pošto su očekivali partizanski napad, Nemci su se pripremili za odbranu i utvrdili se u zgradi bolnice, kao i u zgradama topionice antimona. Iz ovih objekata oni su unakrsnom mitraljeskom vatrom branili prilaze zgradama u kojima su se nalazili. Do jutra 3. septembra partizansko-četnike snage su uspele da uđu u Krupanj, ali nisu uspeli da savladaju nemačka uporišta.[30][31]
Zgrada bolnice se nalazila na mestu pogodnom za odbranu i preko dana joj se nije moglo prići, pa se za sledeći napad čekala noć. U toku sledeće noći 3/4. septembra, borba je obnovljena napadom bombaša na bolnicu. Akciju bombaša je organizovao Žikica Jovanović, koji je to naučio u građanskom ratu u Španiji. Svi bombaši su bili dobrovoljci, koji su se sami javili za ovaj težak i opasan zadatak, a među njima je bio i Steva Filipović, kao i već poznati bombaši Petar Jovanović Komirićana i Bogosav Mitrović Šumar. Jaka neprekidna vatra sa partizanskih položaja, omogućila je bombašima da priđu do zgrade bolnice i u nju ubace bombe. Nemci su pozivani na predaju, ali su oni na te pozive odgovarali vatrom. Oko ponoći se ponovio napad bombaša, ali su i njega Nemci uspeli da odbiju. Pred samu zoru, 4. septembra, bombaši su uspeli da priđu bolnici i ponovo ubace veći broj bombi, a među njima i dinamitske bombe napravljene u rudniku Stolice od zaplenjenog materijala. Ove bombe izazvale su jaku detonaciju i stvorile nemir među Nemcima. Tada im je upućen novi poziv na predaju nakon čega su istakli belu zastavu. Ipak, ona je brzo povučena i borba je ponovo nastavljena. Nedugo potom otpočeo je vazdušni napad na Krupanj, koji su nemačke snage, opkoljene u bolnici, iskoristile da u nekoliko kolona napuste zgradu bolnice. Krećući se ka selu Zavlaka, ove snage su upale u partizansko-četničku zasedu u kojoj je bilo zarobljeno 108 nemačkih vojnika, među kojima je bilo oko 30 ranjenika. Manji deo nemačkih snaga, njih oko 60, uspeo je da se provuče između ustaničkih položaja i da stigne do Valjeva.[30][31]
Oslobođenjem Krupnja bio je utvrđen centar prve slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji, na koju je 22. septembra 1941. godine došao komandant Glavnog štaba NOPOJ i generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito. Tu je prvi put video zarobljene nemačke vojnike, koji su ujedno bili i jedini nemački zarobljenici u čitavoj Evropi. Nakon dolaska u Krupanj, Tito je u Stolicama 26. septembra 1941. godine održano vojno-političko savetovanje na kome su analizirana dotadašnja iskustva, razmotrena pitanja dalje oslobodilačke borbe i donete odluke za učvršćenje i razvijanje dalje borbe. O borbi za oslobođenje Krupnja pisano je u „Biltenu Vrhovnog štaba” broj 7. i 8. štampanom 1. oktobra 1941. godine. U ovom broju objavljena je pohvala komandanta Vrhovnog štaba štaba u kojoj se kaže — Izražavamo naše priznanje i zahvalnost hrabrom bombaškom odeljenju Valjevskog partizanskog odreda, koje je svojim hrabrim naletom na Krupanjsku bolnicu, gde su se bili utvrdili Nemci, ručnim granatama nanelo neprijatelju velike gubitke i time ubrzalo kapitulaciju Nemaca.[32][30][31]
U toku boravka Stevine grupe u Rađevini, Kolubarska četa je 7. septembra zauzela Ljig, a 10. septembra je u njemu vodila teške borbe s Nemcima, koji su iz Valjeva upućeni da ga ponovo zauzmu. Borba je vođena u celom mestu, a posebno jake borbe vođene su u centru Ljiga, tokom kojih je intervenisala i nemačka avijacija. Iako brojnije i bolje opremljene, nemačke snage nisu uspele da savladaju partizanski otpor i morale su se povući ka Valjevu. Nakon oslobođenja Ljiga, u Kolubarsku četu su počeli masovno da dolaze novi borci, pa je odlukom Štaba Valjevskog partizanskog odreda ona reorganizovana u Kolubarski partizanski bataljon, koji je u svom sastavu imao šest četa. Za komandanta Kolubarskog bataljona imenovan je Žikica Jovanović Španac, pošto je dotadašnji komandant Kolubarske čete Radivoje Jovanović Bradonja bio teško ranjen u borbi u Ljigu. Steva Filipović je tada bio postavljen za komandanta Druge kolubarske čete.[33] Ubrzo nakon toga Valjevski partizanski odred je u sadejstvu sa podrinskim četnicima Draže Mihailovića otpočeo sa blokadom Valjeva. Jedinice Valjevskog odreda, koje su učestvovale u blokadi, su činile — Rađevski bataljon, delovi Podgorskog bataljona, kao i tri čete Kolubarskog bataljona, među kojima je bila i Stevina Druga četa. Kolubarci su zaposeli puteve koji su od Valjeva vodili ka Užicu, Mionici i Beogradu i vodili borbe s Nemcima koji su pokušavali da probiju ustaničku blokadu. Na ovom sektoru, Nemci su 21. septembra, s jakim snagama od oko 400 vojnika i četiri tenka, kao i jakom artiljerijskom vatrom iz grada, pokušali proboj, ali su snažnom vatrom Kolubarskog bataljona odbijeni.[34]
Kako bi ugušio ustanak u Srbiji i izvršio deblokadu svojih garnizona u Šapcu i Valjevu, koji su bili u okruženju, okupator je krajem septembra 1941. godine pokrenuo Prvu neprijateljsku ofanzivu protiv ustaničkih snaga. Prvi deo ove ofanzive poznat kao „Operacija Mačva” imao je za cilj zauzimanje i čišćenje područja Mačve od ustaničkih snaga. Za ovu operaciju okupator je angažovao svoju 342. pešadijsku diviziju i znatne kvislinške snage. Na udaru neprijateljske ofanzive prvi se našao Mačvanski, odnosno Podrinski partizanski odred, koji je delovao na ovom terenu. Nakon razbijanja blokade Šapca, partizanske snage su vodile teške borbe borbe na Ceru i Iverku. Nakon dobijanja vesti o prodoru jakih okupatorski snaga i povlačenju partizana iz Mačve, Vrhovni štab NOP odreda Jugoslavije je radi zaustavljanja daljeg prodora nadmoćnih nemačkih jedinica poslao člana Glavnog štaba NOP odreda SrbijeFilipa Kljajića na ugroženi sektor da organizuje odbranu Cera, Pocerine, Jadra i oslobođene teritorije u zaleđu i rukovodi operacijama svih ustaničkih jedinica, dok je Štabovima Valjevskog i Posavskog odreda naređeno da pošalju pomoć u ljudstvu Podrinskom partizanskom odredu. Štab Valjevskog odreda je odlučio da u Loznicu na tzv. „Šabački front” pošalje Četvrtu četu Kolubarskog bataljona, pod komandom Steve Filipovića. Ova četa je iz rejona sela Pričevića, preko Krupnja i Tršića stigla do Loznice, a odatle je prebačena kamionima do Lešnice, gde ih je politički komesar Podrinskog odreda Danilo Lekić Španac uputio na položaj kod Novog Sela. Na ovom položaju četa je zajedno sa Lozničkom partizanskom četom 6. oktobra 1941. godine vodila teške borbe protiv nemačkih snaga iz Prnjavora.[35][36][37]
Spomen-bista Stevana Filipovića u Valjevu, rad vajara Marijana Kockovića.
Glavnina Podrinskog partizanskog odreda, koja je uspela da izbegne okruživanje, koncentrisala se na severnim padinama Cera i odavde nastavila da pruža otpor znatno jačim okupatorsko-kvislinškim snagama. Nakon sređivanja stanja, Podrinski odred je u noći 9/10. oktobra izvršio napad na nemačke snage u Prnjavoru. Jakim snagama 342. pešadijska divizija je u noći 13/14. oktobra prinudila partizanske snage na povlačenje sa Cera i nastavila nastupanje prema Krupnju, koji je zauzela 20. oktobra. Dalje nastupanje nemačkih snaga privremeno je zaustavljeno kod Zavlake, nakon čega su nastavile nastupanje ka Valjevu ovladavajući komunikacijom Beograd—Valjevo i zauzimanjem Uba i Lajkovca.[35] U toku ovih borbi četa Steve Filipovića i četa Lale Stankovića su povukle u selo Šljivovu, kod Krupnja, a odatle su bile upućene u Rađevske Stave, gde je Stevina četa zauzela položaj na putu ispred sela Gunjaka. Nakon izbijanja nemačkih snaga, počela je ogorčena borba. Borci Stevine čete su uporno branili, prolaz kroz Gunjake, ali usled jakog napada oni su morali da odstupe. U ovoj borbi naročito se istakao Steva, kao i mitraljezac Đorđe Dimić. Nakon prodora u Valjevo, Nemci su se povukli iz Krupnja i Stolica, u koje su ponovo ušle jedinice Podrinskog i Valjevskog odreda. Tada je u Stolicama 30. oktobra održano zajedničko savetovanje vojno-političkih rukovodstava iz Mačve i Rađevine sa Filipom Kljajićem članom Glavnog štaba NOP odreda Srbije, na kome je analizirana situacija nakon prodora 342. divizije u Mačvu. Podrinski partizanski odred je bio prepolovljen i imao je tada oko 500 boraca. Još ranije nakon potiskivanja Podrinskog odreda sa Cera, Vrhovni štab je smenjivanjem kaznio političkog komesara Danila Lekića Španca, a na njegovo mesto je privremeno postavljen Dušan Ostojić. Nakon borbe kod Pecke, 26. oktobra za političkog komesara Podrinskog odreda bio je postavljen Stevan Filipović, dok je Danilo Lekić bio imenovan za zamenika komandanta odreda Nebojše Jerkovića.[38][39][40]
Štab Podrinjskog odreda je nastojao da se vrati u Mačvu, na svoj teren, pa je svoje čete uputio prema Ceru i Vidojevici. Potom su sve čete okupljene u manastiru Čokešini, gde su Jerković, Ostojić i Filipović 3. novembra održali savetovanje sa vojno-političkim rukovodiocima četa. Na savetovanju je razmatrano pitanje borbene sposobnosti četa, usled teškog stanja, koje je izazivalo dezerterstva, kao i odnos prema četnicima, nakon početka partizansko-četničkog sukoba u Požegi. Pošto je zapretila opasnost da se jadarski, rađevski i azbukovački četnici prikupe i zauzmu Krupanj, kao i da opkole partizanske čete na Ceru i Vidojevici, Štab odreda je naredio četama da se raziđu na teren. Nakon prodora nemačkih jedinica u Lešnicu i prikupljanja četničkih snaga u Loznici, gde se u četničkom zatvoru nalazila veća grupa pohapšenih partizana, Štab odreda je u strahu da četnici zarobljene partizane ne predaju Nemcima, odlučio da napadne Loznicu i oslobodi zarobljenike. Napad na Loznicu izvršen je u noći 13/14. novembra. Oko ponoći se borba vodila u samom centru Loznice, nakon čega su četnici zatražili primirje što je Štab Podrinskog odreda prihvatio i povukao svoje jedinice na početne položaje. Tada su otpočeli pregovori sa četnicima oko predaje zarobljenih partizana, a nakon propasti pregovora sledeće noći je usledio novi napad na Loznicu. U ponovnom napadu partizani su zauzeli pola grada i primorali četnike na ponovne pregovore oko predaje zarobljenika.[g] Dok su trajali novi pregovori, ujutro 15. novembra su u Loznicu počele da ulaze nemačke snage. Ovu situaciju su iskoristili pripadnici vojno-četničkog odreda Vlade Zečevića i iz zatvora oslobodili zarobljene partizane, koji su na taj način izbegli predaju Nemcima.[42][43]
Nakon ulaska Nemaca u Loznicu, Podrinski odred se povukao na ranije položaje s ciljem da od okupatora brani Stolice, Krupanj i deo slobodne teritorije. Polovinom novembra, u okupiranu Srbiju je sa Istočnog fronta stigla nemačka 113. divizija, nakon čega je 25. novembra otpočela druga faza Prve neprijateljske ofanzive poznata kao „Operacija Užice”. Nemačka 342. divizija imala je zadatak da izvrši prodor od Valjeva, preko Pecke, do Ljubovije i da odatle, preko Rogačice i Bajine Bašte, napadne na Užice. Na ovom području okupatorsko-kvislinške snage su vodile teške borbe sa Podrinjskim odredom. U toku ovih borbi, Stevan Filipović je bio sa četom Lale Stankovića, koja je na prostoru Cikote—Stupnica—Brezjak28. novembra 1941. vodila borbe s Nemcima. Oni su potom dobili naređenje od Nebojše Jerkovića da se povuku iza Krupnja, kako im neprijatelj ne bi presekao odstupnicu. Ujutro 29. novembra 1941. četa je došla blizu Stolica, gde je naišla na Nemce, pa se pod borbom morala povući ka Šljivovi. Za to vreme, glavnina partizanskih odreda iz zapadne Srbije i Šumadije nije mogla da se odupre nadmoćnijim nemačkim snagama, pa su jedinice 113. divizije zauzele Čačak 28. novembra, a jedinice 342. divizije prodrle u Užice 29. novembra, čime je prestala da postoji slobodna teritorija poznata kao „Užička republika”. Nakon pada Užica, Vrhovni štab NOPOJ se sa glavninom partizanskih snaga povukao u Sandžak, koji je bio u italijanskoj okupacionoj zoni.[44]
Nakon prodora nemačkih snaga pravcem Valjevo—Užice, snage Podrinskog i Valjevskog partizanskog odreda su se našle odsečene od Vrhovnog štaba i glavnine partizanskih snaga, pa se nisu mogle povući u Sandžak. Čete Podrinskog odreda su se do 1. decembra 1941. godine prikupile na Petrovoj steni, na Sokolskoj planini gde su se kraće zadržale radi sređivanja stanja. Štab odreda je ovde održao sastanak sa Milošem Minićem instruktorom Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju pri Okružnom komitetu KPJ za Valjevo. Ubrzo potom je 4. decembra u selu Dragodolu, kod Osečine održano savetovanje političkih i vojnih rukovodilaca Podrinskog i Valjevskog odreda i Tamnavskog bataljona Posavskog odreda s ciljem analiziranja novonastale situacije i učvršćivanja borbene sposobnosti partizanskih snaga. Savetovanju su prisustvovali instruktori Pokrajinskog komiteta za valjevski i šabački okrug Miloš Minić i Mile Ivković, dok su Podrinski odred predstavljali — komandant Nebojša Jerković, zamenik komandanta Danilo Lekić Španac i politički komesar Steva Filipović. Vrhovni štab je nakon povlačenja iz Užica, 1. decembra u selu Radoinji održao sastanak na kome je odlučio da se jedna grupa rukovodilaca vrati u zapadnu Srbiju i poveže sa partizanskim odredima i grupama, koje su ostale na ovom terenu. Među prvima se vratio Radivoje Jovanović Bradonja, koji je uspostavio vezu sa Kolubarskim bataljonom, a nakon njega se vratila i grupa partijskih radnika koju je predvodio Mirko Tomić, član Glavnog štaba NOP odreda Srbije. On je po dolasku u Štab Valjevskog odreda sazvao novo savetovanje, koje je održano 14. decembra u Dragodolu. Na Tomićevo insistiranje na savetovanju je odlučeno da se svi partizanski odredi upute na svoju teritoriju u cilju daljeg vojno-političkog rada u pozadini okupatora.[45][46][47]
Steva Filipović za vreme odsluženja vojnog roka 1938. godine.
Odmah posle novog savetovanja, polovinom decembra 1941. godine Štab Podrinskog partizanskog odreda je u blizini sela Carina, kod Osečine izvršio reorganizaciju odreda formirajući od dotadašnjih četa dva bataljona — Prvi pocerski i Drugi mačvanski. Prilikom reorganizacije izvršene su i promene u Štabu odreda. Steva Filipović je tada izrazio zahtev da ga oslobode dužnosti političkog komesara i da ga prebace u jedinicu pa je bio imenovan za komandanta Prvog pocerskog bataljona, dok je za političkog komesara odreda bio postavljen Radovan Vuković. Za političkog komesara Stevinog bataljona postavljen je Dimitrije Bajalica, a u njemu su se nalazili i narodni heroji — Josip Antolović i Radojica Nenezić. Podeljen u dva bataljona Podrinski odred je 16. decembra krenuo u Mačvu. Stevin Prvi pocerski bataljon imao je zadatak da izvrši pokret sa prostora Carina—Pecka—Dragodol sa istočne strane; da pređe reku Jadar i put Valjevo—Loznica, između Draginca i Osečine; da izbije na Cer između Miline i Bukora i da se odatle probije kroz Pocerinu, s obe strane puta Tekeriš—Šabac, delom prema Mačvi, a delom prema Savi istočno od Šapca. Štab Odreda i politički radnici koji su se nalazili na savetovanju u Dragodolu, tada su se takođe podelili u dve grupe, pa je sa Prvim bataljonom krenuo zamenik komandanta Odreda Danilo Lekić Španac, instruktor Pokrajinskog komiteta Mile Ivković, sekretar Okružnog komiteta za šabac Dobrosav Radosavljević Narod, članovi Okružnog komiteta Milorad Petrović Ujak i Zdravko Šestić, kao i član Okružnog komiteta SKOJ-a Sele Jovanović.[46][47][48]
Prvi pocerski bataljon je na svoj teren upućivao četu po četu sa razmakom od dva-tri dana. Druga i Treća četa koje su prve krenule ka Mačvi, sukobile su se sa legalizovanim četnicima i nakon toga su se priključile Drugom mačvanskom bataljonu, s kojim su kasnije bile uništene. Poslednja je iz Dragodola, 19. decembra 1941. godine krenula Prva četa pod komandom Josipa Antolovića i sa njom Štab bataljona i politički radnici. Krećući se pravcem Pecka—Gunjaci—Bastav—Belotić—Bela Crkva—Ravnaja—Komirić—Konjuša četa je 22. decembra stigla u Gornju Sipulju. Sutradan je poslata patrola u selo Milinu, kako bi uhvati vezu sa Vrgonjinom četom iz Drugog mačvanskog bataljona, ali pošto tamo nije bilo nikoga, odlučeno je da na zakazani sastanak na Kumovac pođu Danilo Lekić, Dobrosav Radosavljević i Steva Filipović, u pratnji trojice kurira — Miodraga Šestića, Mileta Berića i Dušana Kvačanovića. Uspeli su da zaobiđu Tekeriš, gde se nalazila jedna četnička četa i izbiju na Cer, ali nisu naišli na partizanske jedinice. U Milini su na snegu videli tragove krvi, na osnovu čega su zaključili da je ovde vođena borba. Kada su se približavali visu Kumovac, koji je bio određen kao zborno mesto Štaba Podrinskog odreda, naišli su na četničke položaje. Pošto nisu mogli da prihvate borbu, oni su se razišli na tri strane — Dobrosav Radosavljević i kurir Mile Berić su krenuli ka Beloj Reci,[d] Miodrag Šestić je krenuo ka Lipolistu[đ] Danilo Lekić, Steva Filipović i kurir Dušan Kvačanović krenuli su nazad prema Milini i Sipulji, spuštajući se na južnu stranu Cera. Izbegavajući puteve i staze, a pošto nisu poznavali ovaj teren, dugo su lutali preko jaruga i potoka. Kada je pala noć, stigli su do sela Trbosilje, kod Loznice. Premoreni i prozebli rešili su da uđu u prvu kuću na koju naiđu, kako bi se odmorili i ugrejali.[49][48]
U noći 23/24. decembra 1941.[e] naišli su na kuću Vladislava Đukinića, u kojoj je gorelo svetlo. Steva Filipović koji je išao napred i Dušan Kvačanović, koji je išao za njim, ušli su u kuću, ali su ubrzo bili savladani od legalizovanih četnika lozničkog vojvode Damjana Tešmanovića Dake. Danilo Lekić, koga su bolele noge, zaostao je oko pedeset metara za njima što ga je spasilo od zarobljavanja. Oprezno se udaljio odatle i nakon nekoliko dana uspeo da stigne u Dragodol.[ž] Nakon zarobljavanja četnici su Stevu i Dušana vezali i zatvorili u jednu prostoriju, a sutradan 24. decembra su ih odveli vojvodi Daki, koji se nalazio u kući Živojina Đukinića. Ovde su ih čitavog dana ispitivali i tukli. Steva nije želeo ništa da kaže, čak ni svoje ime, ali nakon što su četnici počeli da muče petnaestogodišnjeg kurira Dušana Kvačanovića,[z] on je u želji da ga zaštiti, četnicima otkrio svoj identitet i priznao da je Steva Kolubarac, o kome su već tada kružile legendarne priče. Četnici su ih sutradan odveli u Jadarsku Lešnicu i predali pripadnicima Srpskog dobrovoljačkog korpusa. Prilikom sprovođenja, četnici su u Joševi svratili u kafanu, što je Steva iskoristio da odveže ruke i uzme jednu pušku, ali pošto ona nije imala municije, četnici su ga ponovo savladali i pretukli. Ljotićevci su Stevu i Dušana odveli u Lešnicu, gde su prenoćili, a potom u Pranjavor, gde su takođe prenoćili, a sutradan su ih vozom sproveli u Šabac, gde su predati Nemcima i zatvoreni u podrum žandarmerijske stanice.[48][51]
Polovinom januara 1942. godine kvislinška štampa je pisala čišćenju Mačve od partizana, pa je u tom kontekstu bilo pomenuto i hapšenje Steve Filipovića. Bio je to toliko važan događaj da je o njemu izvestila i prestonička štampa. Večernji list „Obnova” u broju od 10. januara 1942. godine objavio je veliki tekst pod naslovom „Strahovit poraz ostataka komunističkih bandi na ograncima Ivreka i Cera” u kojem je opisana akcija razbijanja Podrinskog partizanskog odreda. Bio je objavljen i spisak zarobljenih partizana, među kojima se nalazilo i ime Stevana Filipovića s kraćim biografskim podacima — Stevan Filipović metalski radnik iz Metkovića u Dalmaciji, komandant komunističkog bataljona. Uhvaćen kod sela Miline 23. decembra. Vest o zarobljavanju partizana u Mačvi, objavio je i list „Novo vreme” 14. januara u članku svog dopisnika iz Šapca pod naslovom Očišćena Mačva. U ovom članku se između ostalog kaže da je ogromna većina krivaca za pogibiju mnogih nevinih pohvatana ili pobijena. Među njima se nalazi veliki broj intelektualaca koji su na najbezobrazniji način vršili nasilno odvođenje naših mirnih seljaka, a potom je usledio spisak zarobljenih, sa kraćim opisom — Steva Filipović, zvani Kolubarac, Hrvat iz Opuzena kraj Metkovića, metalostrugarski radnik i kao takav jedan od vođa komunističkog pokreta kod nas. Inteligentan, uspeo da se progura do najviših mesta u odredu.[50][52]
Nakon tri dana sprovođenja od Trbosilja do Šapca, Stevo Filipović i Dušan Kvačanović su se 27. decembra 1941. godine, nakon predaje Nemcima, našli u podrumu žandarmerijske stanice u Šapcu. Ovde su, sa još nekoliko zarobljenih partizana, bili tri dana, a 30. decembra su ih izveli u dvorište kako bi videli mrtve partizane koji su doneti na saonicama. Među mrtvim partizanima bili su — komandant Podrinskog odredaNebojša Jerković, komandant Drugog mačvanskog bataljona Aleksandar Stanković Lala, kao i borci Mika Graor i Moša Srnić, koji su stradali 27. decembra u sukobu sa pripadnicima Srpskog dobrovoljačkog korpusa u Beloj Reci. Sutradan, 31. decembra Steva i Dušan su bili odvedeni u Šabački logor, koji je bio jedan od tri nacistička logora u Šapcu. Bili su smešteni u sobi broj 1, u kojoj se nalazilo više zarobljenih partizana. Prvo vreme ih niko nije saslušavao, ali su svakodnevno bili maltretirani, posebno uveče kada su dolazili Nemci i ljotićevci koji su postrojavali zatvorenike i tukli ih. Nedugo nakon hapšenja, petnaestogodišnji partizanski kurir Dušan Kvačanović je bio prebačen u drugi zatvor, a potom odveden u koncentracioni logor u Nemačkoj.[51]
Izvođenje Steve Filipovića na javno vešanje 22. maja 1942. godine u Valjevu.
Tokom boravka u logoru, Steva se susreo sa mnogim zarobljenim partizanima, među kojima je bio i kurir Podrinskog odreda Miodrag Šestić. Jednog dana komandant logora šturmbanfirer i pripadnik SS-a Paul Štaube je naredio da se postroje svi zarobljeni partizani, kada ih je obišao preko tumača je rekao da komunisti istupe korak napred. Steva je tada jedini iskoračio napred, što je iznenadilo sve prisutne, pa čak i komandanta logora. Nakon ovoga je bio zatvoren u samici. Povremeno je odvođen na saslušanja u Feldkomandu, ali islednici tamo nisu mogli od njega da dobiju željene informacije o partizanima i njihovim saradnicima. Pošto nisu mogli dobiti nikakvu informaciju, Nemci su ga 20. februara 1942. godine predali Gestapou u Beogradu, gde je bio u zatvoru u Ratničkom domu. Po naređenju SS majora Bruna Satlera, nad njim je sprovedeno „pooštreno saslušanje”, ali ono nije dalo nikakve rezultate, pa je SS potpukovnik Ludvig Tajhman njegov dosije sa oznakom „F-102” zaključio karakteristikom „nemoguć slučaj”. Nakon toga, Steva je 25. marta poslat u Valjevo, Štabu 741. pešadijskom puku radi pogubljenja.[53]
Prva prilika za pogubljenje Steve Filipovića bila je 27. marta 1942. godine na prvu godišnjicu vojnog puča i velikih demonstracija protiv pristupanja Kraljevine JugoslavijeTrojnom paktu. Tog dana, po nalogu okupacionih vlasti, pripadnici Srpske državne straže su u Valjevu, Obrenovcu i Ubu izvršili javna vešanja, ranije zarobljenih i osuđenih na smrt, partizana iz Posavskog partizanskog odreda. U Valjevu, na Gradskom trgu su obešeni — Stevan Borota i Josif Majer, komandir i komesar čete u Tamnavskom bataljonu; u Obrenovcu, na vašarištu su obešeni Vlada Aksentijević i Budimir Buda Davidović, član OK KPJ i sekretar OK SKOJ-a za Obrenovac, dok su u centru Uba obešeni Dobrosav Simić i Svetozar Sveta Popović, komandant i borac Trećeg posavskog bataljona. Iako je prvobitni plan bio da se pored Borote i Majera u Valjevu obesi i Steva Filipović, od toga se odustalo jer se on fizički nalazio u vrlo lošem stanju nakon torture koja je vršena tokom isleđivanja u Šapcu i Beogradu, a u Valjevo je donet u ćebetu, jer nije mogao da stoji na nogama. Okupator nije želeo da na vešanje izvede iznemoglog čoveka, kako njegova pojava ne bi izazvala sažaljenje kod prisutnih građana. Da bi se što pre fizički oporavio, Steva nije odvođen na saslušanja, jer su ona bila uzaludna.[54][55][52]
Iz valjevskog zatvora, Steva je uspeo da preko jednog zatvorenika pošalje poruku sestri Jelici, koja je nakon saznanja da joj se brat nalazi u valjevskom zatvoru, zatražila da ga poseti i nakon mnogo peripetija to joj je dozvoljeno. Susreli su se nakratko u hodniku zatvora, a pošto je bio u lošem stanju, dvojica zatvorenika su mu pomogla da dođe iz sobe. Jelica se rastužila kada je videla brata u lošem stanju, a on je tešio i raspitivao se za braću. Tada je saznao da mu je stariji brat Šimun stradao u masovnim streljanjima u Kragujevcu, oktobra 1941. godine, a da je mlađi brat Nikola sa glavninom partizanskih snaga prešao u Bosnu. Savetovao je sestru da čuva najmlađeg brata Dragana i da pomogne Narodnooslobodilački pokret. Na rastanku sestra mu je predala odelo u kome je kasnije obešen — braon sako i drap pantalone sa štraftama, kao i kapu „titovku”.[53][56]
Odlukom vojnog suda nemačke 714. pešadijske divizije Stevan Filipović je bio osuđen na smrtnu kaznu vešanjem, a javna egzekucija je bila zakazana za petak 22. maj 1942. godine u 11.00 časova na pijaci u Valjevu, pošto je tog dana bio pazarni dan. Tim povodom Dragomir Lukić, okružni načelnik Valjeva, je uputio javno saopštenje građanima s pozivom da prisustvuju vešanju Filipovića, koji je označen kao „vođa buntovnika”. Organizacija i izvršenje smrtne kazne bilo je povereno pripadnicima Srpske državne straže. Komandir srpske poljske straže sreza valjevskog kapetan prve klase Govedarević dobio je zadatak da s grupom stražara osuđenog Filipovića sprovede od zatvora komande mesta do mesta egzekucije, pešadijski poručnik Boško Tomić je bio određen da neposredno pre izvršenja pročita presudu, a poručnik Radovan Radunović je bio zadužen da izda komandu za izvršenje. Za neposredno izvršenje vešanja dobrovoljno su se javili četnici Stanoje Jovanović i Radisav Jovanović, pripadnici legalizovanog Valjevskog četničkog odreda, koji je bio pod komandom vojvode Milorada Radića Pinde.[57]
Izvođenje Steve Filipovića na javno vešanje 22. maja 1942. godine u Valjevu.
Na dan 22. maja 1942. godine grupa od desetak stražara je oko 10.30 časova iz zgrade nemačke komande u Karađorđevoj ulici, preuzela Filipovića i povela ga ka mestu egzekucije. Nakon izlaska na ulicu, Steva je ugledavši prvu veću grupu građana počeo da viče — Živeli narodni oslobodioci, živeli komunisti! Dole fašisti i izdajnici srpskog naroda. Živeo Staljin. Koračajući hrabro i vojnički, pozivao je okupljene građane da se uključe u borbu protiv okupatora i kvislinga. Na prvom uglu, kod hotela „Central” skrenuli su desno u ulicu Vuka Karadžića, koja je vodila ka pijaci i mestu koje je bilo određeno za gubilište. Oko dvadesetak-trideset građana išlo je trotoarom uporedo sa žandarmima i Filipovićem, koji je usput neprekidno pozivao na otpor neprijatelju. Prolazeći pored zgrade valjevske gimnazije i Hipotekarne banke stupili su na pijačni trg. Žandarmi su bili uznemireni zbog Filipovićevog obraćanja narodu, pa su skratili putanju kretanja i umesto da s optuženim idu oko trga, oni su ranije došli do mesta za egzekuciju.[58][59][52]
Vešala su bila postavljena na sredini pijačnog trga, u neposrednoj blizini mesta na kome su Turci januara 1804. godine izvršili seču knezovaAlekse Nenadovića i Ilije Birčanina. Na trgu se okupilo oko 3.000 ljudi, a pored građana Valjeva i okolnih mesta, koji su došli zbog pazarnog dana, tu je bilo i dosta pripadnika Srpskog dobrovoljačkog korpusa i legalizovanih četnika Koste Pećanca, policijskih agenata, nemačkih vojnika i pripadnika nemačke zaštitne policije. Malo pre dovođenja Filipovića, na trg je stigao automobil s nemačkim oficirima. Pristup prostoru oko vešala je bio dozvoljen samo zvaničnim licima. Pošto su stražari skratili maršrutu kretanja, oni su s Filipovićem na trg stigli oko 10.40 časova, što je bilo desetak minuta pre predviđenog roka. Dolaskom pred vešala Steva je nastavio da viče i govori vređajući okupatora i Hitlera, kličući komunizmu i radničkoj klasi. Jedan od prisutnih nemačkih oficira tada se pobunio i zatražio da se vešanje što pre izvrši iako nije bilo 11 časova. Nakon što je poručnik Tomić pročitao sudsku presudu, Steva je obratio okupljenima rečima — Šta čekate, što trpite, uzimajte puške i isterajte žgadiju iz zemlje. Živela Komunistička partija Jugoslavije, živela Crvena armija! Nakon toga su mu odvezali ruke i dvojica četnika su prišla da mu stave omču, ali je on to odbio rečima — Nemojte, braćo Srbi, vi da me vešate, neka me vešaju Nemci! Pošto je jedan četnik bio uporan, Steva je sam uzeo omču i desnom rukom je stavio oko vrata, nakon čega se popeo na poslednji stepenik vešala. Znajući da ima pravo na poslednju reč, Steva se sa dignutim rukama i stegnutim pesnicama ponovo obratio okupljenom narodu, pozivajući ga u borbu protiv okupatora. Pri kraju govora, vešalima je prišao nemački oficir sa uperenim pištoljem, ali su ga drugi oficiri sprečili da puca, pa je on nogom odgurnuo klupicu na kojoj je Steva stajao, nakon čega se omča zategla i nastupila smrt. Posle izvršenja smrtne presude telo Steve Filipovića je ostalo da stoji na vešalima čitava dva dana, nakon čega je u noći 23/24. maja 1942. godine skinuto i odneto na nepoznato mesto, gde je sahranjeno.[58][60][52][61]
U toku Narodnooslobodilačkog rata poginula su i dva Stevina rođena brata — stariji Šimun i mlađi Nikola. Šimun Filipović (1911—1941) streljan je oktobra 1941. godine, zajedno sa više od 2.700 građana Kragujevca, prilikom masovnih streljanja u ovom gradu. Neposredno pred streljanje, Nemci su pozivali uhapšene pripadnike nacionalnosti njihovih saveznika, da se jave kako bi bili izdvojeni. Iako je po nacionalnosti bio Hrvat, što ga je moglo spasti, Šimun je odlučio da ostane sa ostalim Kragujevčanima i podeli zajedničku sudbinu.[62] Nikola Filipović (1918—1943) je u leto 1941. godine postao borac Kragujevačkog partizanskog odreda, s kojim se nakon Prve ofanzive povukao u Bosnu, gde se kasnije borio u proleterskim brigadama.[i] Poginuo je maja 1943. godine na Zelengori tokom Pete neprijateljske ofanzive.[10]
Drugovi! Drugarice! Srpski narode! Hitlerovske horde prodrle su u tvoja sela i tvoje gradove, one ti ispijaju krv, muče te po zatvorima i koncentracionim logorima, gone te da do iznemoglosti radiš u rudnicima i fabrikama koje snabdevaju fašističke zlikovce! Nemačke horde nas streljaju u masama. Braćo, ne dajte se zavesti lažnom propagandom fašističkih okupatora i klevetničkim lažima domaćih izroda i izdajnika! Ustajte svi! Svi u borbu protiv fašističke reakcionarne zveri! Ako pognete glave, ako se ne borite, Hitlerovski zločinci će i vas ovako vešati, jednog po jednog! Samo se borbom možemo osloboditi naših krvnika! Ustajte! Ne plašite se smrti, ona se samo kukavicama čini strašnom! Smrt nije ništa neobično! To ćete videti za koji trenutak kada mi omča preseče dah. U borbu, drugovi i drugarice! Povadite svoje zarđale puške, izvojujte svoju slobodu i prava, iskorenite domaće izdajnike i sve pomagače i sluge fašizma! Pristupite partizanskim odredima! Pomažite Narodnooslobodilačku borbu! Dole Hitler![63][52] — deo govora Steve Filipović neposredno pre vešanja 22. maja 1942. godine, koji je kao očevidac zabeležio profesor valjevske gimnazije Milivoj D. Mandić.
Vešanje Stevana Filipovića i njegovo herojsko držanje pred vešalima ovekovečeno je serijom od desetak fotografija, od kojih je najčuvenija ona na kojoj on podignutih ruku uvis i stegnutim pesnicama s vešala poziva narod u borbu. Ove fotografije snimila je tada sedamnaestogodišnja Slobodanka Vasić, koja je radila kao fotograf u foto-radnji Kosare Antić. Ona je bila rodom iz Požarevca i od 1936. godine je učila fotografski zanat u Valjevu, najpre u radnji Kosarine majke Milke Antić. Slobodanka čiji je zadatak bio da fotografiše portrete često je išla ulicom i snimala ljude. Veče pred vešanje Stevana Filipovića, u fotografsku radnju je došao jedan mladić i ostavio cedulju sa pozivom da sutra prisustvuje i fotografiše vešanje Filipovića. Kao i prethodnih dana, Slobodanka je bila s fotografom u ruci. Snimala je najpre ispred zgrade nemačke komade, a potom usput dok su ga vodili ulicama Valjeva. Na kraju, kada se Steva popeo na vešala prišla mu je na oko 4–5 m i usnimila poznatu fotografiju. Nakon vešanja otišla je u radnju i izradila fotografije, koje su istog dana našle u izlogu radnje. Mnogi Valjevci su ulazili u radnju i kupovali fotografiju s vešanja kao uspomenu. Pošto se foto-radnja nalazila ispred zgrade nemačke komande, Nemci i žandarmi su upali u radnju, izvršili pretres, zaplenili fotografije i snimljeni film. Par dana kasnije Slobodanka je bila uhapšena i ispitivana po čijem nalogu je snimala fotografije, a petnaest dana kasnije je puštena na slobodu, nakon čega se preselila u Kraljevo, gde je ostala do oslobođenja.[52][64][65]
Iste večeri fotografija vešanja Stevana Filipovića je bila dostavljena zarobljenim partizanima u valjevskom zatvoru, a na njenoj poleđini je bilo zapisano nekoliko rečenica iz njegovog govora. Primerci fotografije su tokom narednih ratnih godina skrivani, a nakon oslobođenja Beogradaoktobra 1944. godine Branko Kesler, zubar iz Valjeva, je jednu kopiju fotografije odneo u Beograd i predao tadašnjem uredniku lista „Politika” Prvoslavu Vasilijeviću. Na naslovnoj strani „Politike” od 4. novembra 1944. godine pojavila se fotografija Steve Filipovića koja je u narednim godinama i decenijama ušla u legendu i postala jedan od simbola prkosa fašizmu. Replika ove fotografije, u prirodnoj veličini se nalazi u zgradi Ujedinjenih nacija u Njujorku.[66] Iako svetski poznata fotografija, svuda je vođena kao delo nepoznatog autora. Četrdeset godina kasnije, novinar lista „Front” Radivoje Davidović je 1983. godine objavio intervju sa Slobodankom Vasić u kome je ona ispričala kako je nastala legendarna fotografija. Kako je autorstvo nad fotografijom bilo sporno, jer su članovi porodice Antić, gde je Slobodanka radila, želeli da se predstave kao njeni autori, Radivoje Davidović i njegova supruga Mirjana Belić-Koročkin-Davidović, novinarka „Politike”, počeli su da tragaju za istinom. Dilemu oko autorstva nad fotografijom razrešio je Đorđe Odanović, profesor fotografije na Akademiji umetnosti u Novom Sadu, koji je stručnom ekspertizom potvrdio da je Slobodanka Vasić autor fotografije.[52][64][65] Novembra 2012. godine bračni par Koročkin-Davidović je izdao knjigu „Stevan Filipović — istina o istorijskoj fotografiji”.[67][68]
Lik Stevana Filipović je nakon rata, tokom obnove i izgradnje zemlje i spomenika posvećenih NOB koji su u ovo vreme masovno podizani, memorijalizovan i slavljen kroz niz različitih spomenika koji su podignuti u njegovu čast. Dva najpoznatija su bila parafraze čuvene fotografije Filipovića na vešalima postavljeni u Valjevu i Opuzenu, ali osim njih i razne biste i spomen-ploče navedene ispod. Krajem dvadesetog i početkom 21. veka, tokom raspada Jugoslavije i sledeću deceniju nakon toga, spomeničko, ali i drugo nasleđe vezano za narodnog heroja iz proteklog perioda je doživelo devastaciju — od rušenja spomenika, skidanja bista i spomen-ploča, do preimenovanja ulica sa njegovim imenom, škola i drugih organizacija i ustanova.[71]
Legendarna fotografija vešanja Steve Filipovića inspirisala je vajara Vojina Bakića prilikom izrade skulpture „Poziv na ustanak”, koju je 1947. godine darovao rodnom gradu Bjelovaru, u spomen palim borcima, među kojima su bila i četvorica njegove braće. Kopija ovog spomenika je kasnije postavljena i u Beogradu ispred zgrade muzeja 4. juli na Dedinju, a njena slika se nalazila i na plaketi Spomenice žrtava fašističkog terora. Fasciniranost držanjem Filipovića na vešalima inspirisala je Vojina Bakića i prilikom izrade monumentalnog Spomenika borcima Revolucije u Valjevu, koji je svečano otkriven 23. oktobra1960. godine na brdu Vidrak iznad Valjeva. Spomenik, izrađen u liku Steve Filipovića predstavlja figuru borca-partizana sa visoko podignutim rukama, jedno je od najpoznatijih Bakićevih dela i jedan od simbola grada Valjeva.[72][73][74][75] Sličan spomenik posvećen Stevi Filipoviću podignut je 1978. godine u njegovo rodnom mestu Opuzenu i bio je rad vajara Mira Vuce i Stjepana Gračana. Na početku rata u Hrvatskoj, u noći 17/18. jula1991. godine ovaj spomenik je miniran i uništen od strane hrvatskih nacionalista. Uprkos različitim pokušajima, do danas nije obnovljen, a 2010. godine su uklonjeni ostaci ovog spomenika.[76][77]
Pored ova dva monumentalna spomenika, u uspomenu na Stevu Filipovića podignuto je nekoliko spomen-bisti i spomen-ploča. U parku ispred Doma kulture u Valjevu, nekoliko metara od mesta gde je obešen, povodom proslave Dana ustanka naroda Srbije6. jula1976. godine, otkrivena je spomen-bista, rada dubrovačkog vajara Marijana Kockovića, koja je bila poklon grada Ploče gradu Valjevu. Bista je otkrivena u prisustvu autora i Stevine sestre Jelice, a originalni odlivak biste postavljen je u Aleji revolucionara u Velikom spomen-parku revolucije u Pločama.[78][79] Na talasu antikomunističkog sentimenta, na početku raspada SFRJ, bista je 1991. godine srušena[80], kao i mermerno postolje na kome je pisalo da je spomen-obeležje bratskom narodu Valjeva poklonio narod komune Ploče, jedan od zbratimljenih gradova Valjeva. Ubrzo nakon rušenja, bista je bila obnovljena, a novo rušenje se dogodilo 13. juna2004. godine, nakon čega su gradske vlasti bistu sklonile u prostorije lokalnog komunalnog preduzeća, gde je stajala par godina do svoje nove obnove 2007. godine.[81][82][83] Ponovo obnovljena bista je bila meta vandala iz neonacističke organizacije Nacionalni stroj koji su 13. avgusta2009. godine na bisti i postamentu nacrtali kukasti krst. Policija je uhvatila počinioca, a spomenik je očišćen.[84] Originalni odlivak ove biste, postavljen u Pločama, oboren je zajedno sa drugim bistama iz ovog spomen-parka počekom 1990-ih godina[81][85], dok su prema pisanjima internet portala iz Ploča od 2017. godine, ove biste sklonjene u Dom u Baćini.[86][87]
U Ulici Stevana Filipovića u opštini Savski venac u Beogradu, preko puta parka ispred Muzeja Jugoslavije, 1981. godine je otkrivena spomen-bista, rad vajara Radeta Varinca. U parku ispred drvne industrije „Stevan Filipović”, koja je od 1951. godine postojala u Valjevu, 1959. godine je podignuta spomen-bista.[79] Četiri osnovne škole — iz Beograda, Velikih Crljena i Opuzena, kao i Srednja elektroprivredna škola iz Beograda, koje su nosile ime ovog narodnog heroja, imale su biste Steve Filipovića koje su uklonjene prilikom preimenovanja ovih škola krajem 1990-ih i početkom 2000-ih godina.[88] Na nekadašnjoj kući porodice Filipović, u Ulici Kraljevića Marka broj 1. u Kragujevcu bila je postavljena spomen-ploča sa osnovnim podacima o Stevanu Filipoviću. U parku ispred Doma kulture u Valjevu, 7. septembra1964. godine otkrivena je spomen-ploča sa natpisom 22. maja 1942. godine na ovom mestu je obešen narodni heroj Stjepan Steva Filipović, a na spomen-groblju na Krušiku otvorenom 7. jula1964. godine, u središnjem delu na jednoj od granitnih spomen-ploča podignutih narodnim herojima koji potiču ili su delovali i pali na teritoriji valjevskog kraja, podignuta je i spomen-ploča posvećena Stevi Filipoviću, sa natpisom — Narodni heroj Stjepan Steva Filipović rođen u Opuzenu, radnik iz Valjeva, komandir čete Valjevskog partizanskog odreda, Komandant Mačvanskog bataljona, obešen 1942. godine u Valjevu. Posmrtni ostaci nisu nađeni. Ispred ulaza u kasarnu „Mika Mitrović” u Šapcu, postavljena je 23. oktobra1954. godine spomen-ploča sledećeg natpisa — Od septembra 1941. godine do februara 1942. g. u kasarni bio je zloglasni logor nemačke kaznene ekspedicije. U njemu je bilo preko 25 000 građana Podrinja. Tu su vršena masovna batinanja i u okolini Šapca streljano je oko 3000 rodoljuba. Ovde je mučen a potom sproveden u Valjevo i javno obešen narodni heroj Stevan Filipović Kolubarac.[89]
U domenu književnosti, poznati književnik i novinarZoran Joksimović je 1971. godine objavio romansiranu biografiju Stevana Filipovića pod nazivom „Poruka ispod vešala”, koja je doživela četiri izdanja. Po motivima ove knjige dramski amateri iz Jajca i Kulturno-umetničkog društva „Abrašević” iz Valjeva su sa velikim uspehom igrali istoimenu pozorišnu predstavu koju je za scensko izvođenje dramatizovao novinar Milan Ilić iz Zagreba. Stevino herojstvo bilo je inspiracija i mnogim pesnicima, među njima Risti Tošoviću, Petru Pajiću („To se ne zaboravlja”), Dragoslavu Miljkoviću („Stasaj nepobeđen”) i drugim. Profesor istorije u osnovnoj školi „Stevan Filipović” iz Beograda Velimir Velja Marinković napisao je monografiju „Steva Kolubarac” čije je delove objavljivao u školskom listu „Poruke”. Smrt ga je sprečila da objavi knjigu, a rukopis se nalazi u vlasništvu porodice.[92] Autorski dvojac sastavljen od novinara Mirjane Belić-Koročkin-Davidović i Radivoja Davidovića je 2012. godine u izdanju autora i Čigoja štampe objavio knjigu „Stevan Filipović — Istina o istorijskoj fotografiji” u kojoj donose dve priče — o životu i smrti narodnog heroja i priču o legendarnoj fotografiji. Novinarka Jovana Gligorijević je u vlastitom osvrtu na knjigu istakla da ona pored tematike, predstavlja i pokušaj rehabilitacije od omalovažavanja i spasavanja od zaborava lika i dela ovog narodnog heroja, koji je usledio sa raspadom Jugoslavije.[93]
U filmskoj umetnosti prvo ostvarenje vezano za lik i delo Stevana Filipovića je trinaestominutni film „Metalac” poznatog režisera kratkometražnih dokumentarnih filmova Ratomira Ivkovića snimljen 1961. godine u produkciji „Dunav filma” iz Beograda. Film je posvećen poslednjem danu života narodnog heroja. Dokumentarna redakcija Televizije Beograd je u okviru ciklusa „Spomenici revolucije” snimila dokumentarac „Ponosom skovano ime” posvećen Filipoviću, po scenariju Miladina Tešića. Film je emitovan 11. februara1981. godine na Drugom programu Televizije Beograd.[92] Početkom 2018. godine dnevne novine „Blic” su objavile dokumentarni film koji se bavi Stevanovim likom i delom i legendarnom fotografijom. Režiju i produkciju filma je uradio Stanislav Gajica, novinar je Milana Pejić, montažu i animaciju je uradio Igor Krapež, fotografiju i kameru Oleg Jerković i Roman Nuši, a prezenter je Nela Bunčić. Iza celog projekta je stajao glavni i odgovorni urednik internetskog izdanja „Blica” Marko Stjepanović.[94][95][96]
Heroju Stevi
(Himna bratskih škola)
Od Srbije pa do mora
Tvoje ime svako zna.
Iznad polja, iznad gora
Nepresušnim sjajem sja.
Za slobodu život dade,
Za najdraže iz svog sna;
Da srećniji život grade
U slobodi deca sva.
U školama našim bratskim
Što ih tvoje ime krasi
Ti zapali večni plamen
Što se nikad ne ugasi.
Na prostoru bivše Jugoslavije postojalo je ukupno šest škola koje su nosile njegovo ime. Prva je naziv „Stevan Filipović” ponela osnovna škola u Divcima1960. godine. Nakon nje 1962. godine je osnovna škola u Velikim Crljenima, kod Lazarevca ponela Stevino ime, a iste godine, u Beogradu, u naselju Karaburma je otvorena osnovna škola „Stjepan Stevo Filipović”. U Opuzenu je osnovna škola, čiji je nekada bio đak, naziv „Stjepan Filipović” ponela 1967. godine, a u Radalju, kod Malog Zvornika je 1969. godine, osnovna škola ponela naziv „Stevan Filipović”. Srednja Elektroprivredna škola u Beogradu je poslednja 1972. godine dobila naziv „Stevan Filipović”.[97] Osnovne škole iz Beograda, Velikih Crljena, Opuzena i Divaca su se zbratimile i u okviru programske saradnje od 22. maja1975. godine organizovale su nagradne konkurse literarnog i likovnog stvaralaštva posvećene herojstvu Steve Filipovića. Najbolji radovi objavljivani su u Zbornicima dečijeg stvaralaštva ovih škola i u zajedničkom školskom listu „Poruke”. Svake godine organizovane su zajedničke svečane akademije koje su počinjale himnom „Heroju Stevi”, autora Zorana Petrovića iz Divaca. Muziku za dvoglasni hor komponovao je profesor muzike Božidar Tašković iz Beograda, a pevali horovi zbratimljenih škola. Kasnije se ovoj manifestaciji pridružila i osnovna škola „Stevan Filipović” iz Radalja. Plod saradnje ovih škola je bilo i filmsko delo, nastalo povodom uspešne petogodišnje saradnje škola. „Zvezda film” iz Beograda je 1980. godine snimila kratkometražni dokumentarac „Dnevnik jedne generacije”, koji je pored životnog puta i poruke Steve Filipovića ovekovečio i život mladih generacija stasalih na njegovom putu i idejama. Scenario, režiju i montažu filma uradio je reditelj Jovan Jovanović.[92] Početkom devedesetih i u prvoj deceniji dvadesetprvog veka četiri od ovih šest škola su promenile naziv. Prva je 1995. godine osnovna škola u Opuzenu promenila naziv u osnovna škola „Opuzen”, potom je 2003. godine osnovna škola u Beogradu promenila naziv u osnovna škola „Dr Arčibald Rajs”,[98] a 2006. godine je osnovna škola u Velikim Crljenima promenila naziv u osnovna škola „Sveti Sava”. Takođe i Elektroprivredna škola iz Beograda je 2005. godine promenila naziv u Elektrotehnička škola „Stari grad”.[99] Osnovne škole u Divcima i Radalju su zadržale svoj naziv i danas nose ime po narodnom heroju.[100][84]
Stari amblem (grb) Valjeva iz 1975. godine.
Osim navedenog horskog dela osnovnih škola, kompozitor i dekan Fakulteta muzičke umetnostiRadomir Lale Petrović je, na stihove valjevske srednjoškolke Milice Vakar, komponovao orkestarsko delo „Poema o Stevanu”. Uz učešće recitatora, ovo delo su izvodili horovi Doma JNA, KUD „Branko Cvetković” iz Beograda i KUD „Svetozar Marković” iz Novog Sada. Osim u muzici, Filipovićev lik i delo su bili i predmet likovnih dela. Tako je povodom dvadesetogodišnjice ustanka u izdanju „Jugomarke” izdata poštanska marka po nacrtu Mate Zlamalika sa likom Spomenika Stevanu Filipoviću u Valjevu.[101][102] Posebno viđenje herojske smrti Stevana Filipovića bila je inspiracija slikaru Miliću od Mačve za sliku naziva „Martirijum N. H. Steve Filipovića iz Valjeva”. Delo nastalo 1959. godine, ulje na platnu, dimenzija 30x50 cm, danas je deo likovne zbirke Narodnog muzeja u Šapcu.[101] Spomenik Stevanu Filipoviću se našao i na prvom amblemu Valjeva usvojenom 17. decembra1975. godine, radu Stjepana Bobešića iz Beograda[103], koji je bio zvanični grb grada sve do 1993. godine.[104]
Tokom 2015. godine, u selu Bujačić kod Valjeva, bila je održana likovna kolonija u organizaciji beogradske radionice „Bura” posvećena herojskom liku i delu Stevana Filipovića.[105] Krajem godine rezultati rada kolonije su izloženi u beogradskog galeriji „Ciglana”.[106][107][108]
Pored škola, i druge brojne društvene organizacije iz privrede i kulture su nosile, ili danas još uvek nose, ime Stevana Filipovića. U Valjevu je od 1946. do 1972. godine postojao Dom učenika u privredi sa njegovim imenom. U selu Gorić, kod Valjeva je 1977. godine postojalo i istoimeno kulturno-umetničko društvo, a u Arilju i Opuzenu po jedan odred izviđača „Stevan/Stjepan Filipović”. Drvna industrija koja je postojala u Valjevu od 1951. godine je nosila ime heroja, kao i jedno okružno zanatsko preduzeće osnovano 1947. godine. Jugoslovenski iseljenici u Holandiji su u Katvajku osnovali Jugoslovenski klub Stevinog imena. Njegovo ime nosi i jedno dečije odmaralište opštine Stari grad iz Beograda na Divčibarama osnovano 1957. godine, i jedno udruženje građana osnovano 2003. godine u Beogradu. Raketni čamac klase Osa I ratne Jugoslovenske ratne mornarice nosio je Stevino ime sve do 2007. godine, kada je prodat ratnoj mornarici Egipta.[109]
Ime Stevana Filipovića se u posleratnom periodu našlo i kao naziv ulica u mnogim gradovima i mestima. Premda je dobar broj njih preimenovan dolaskom novih gradskih vlasti nakon 2000. godine,[88] danas preko deset ulica u Republici Srbiji nosi ime ovog narodnog heroja, a neke od njih se nalaze u — Valjevu, Velikim Creljnima, Vranju, Goriću, Jagnjilu, Kragujevcu, Kraljevu, Mataruškoj Banji, Smederevu, Subotici, Stepojevcu. U Beogradu čak dve ulice nose njegovo ime — ulica Stevana Filipovića u naselju Železniku, na Čukarici i Ulica Stjepana Filipovića u naselju Dedinju, na Savskom vencu.[110]
^Nadimak Stevo izveden od imena Stjepan, najčešće se koristi u opštoj literaturi poput — Vojne enciklopedije, Male enciklopedije Prosvete, knjige Narodni heroji Jugoslavije i dr, dok se u Leksikonu Narodnooslobodilačkog rata navode oba nadimka.[2][3][4][5] Nadimak Steva izveden iz imena Stevan, koristi se u stručnijoj literaturi, a posebno u literaturi koja se bavi istorijom valjevskog kraja i zapadne Srbije u Narodnooslobodilačkom ratu, gde je i Filipovićevo ime zabeleženo kao Stevan, a pominje se i nadimak Steva Kolubarac.[6][7][8]
^U određenoj literaturi se kao godina hapšenja pominje 1939. godina, ali pošto do sada nije utvrđen tačan datum hapšenja, više je verovatno da je bio uhapšen maja 1940. godine nego ranije. To se da zaključiti i iz njegove sindikalne knjižice koja je poslednji put overena upravo početkom maja 1940. godine.[15] Tri meseca proveo je u istražnom zatvoru, gde je bio poluslobodnjak, koji se mogao kretati po dvorištu zatvora. Iako pod optužbom za komunizam, Steva je u zatvoru imao povlašćen status jer je za Upravu zatvora vršio razne popravke, a posebno na električnim instalacijama. Tokom istrage nije bilo dokazana Stevina povezanost s komunistima, pa nije bio izveden pred sud, ali je početkom avgusta policijskom odlukom proteran u mesto rođenja — Opuzen.[13]
Pošto u Opuzenu nije bilo nikakve fabrike, u kojoj bi mogao naći zaposlenje, Steva se ovde nije dugo zadržao. Ostao je do oktobra iste godine, u međuvremenu povezavši se sa tamošnjim komunistima i aktivistima radničkog pokreta. U Kragujevac se nije smeo vrati, pa je otišao u Užice, gde je kratko radio kao bravar u Užičkoj fabrici oružja, a krajem oktobra je došao u Valjevo, gde je dobio zaposlenje kao električar. Ovde se odmah uključio u radnički pokret, koji je tih dana bio na udaru policije, nakon štrajka građevinskih radnika, tokom koga je policija ubila dvojicu radnika.[16]
^U četničkom zatvoru nalazilo se nekoliko partizanskih zarobljenika, koje su četnici hteli da zamene za zarobljene četnike, ali nisu želeli da oslobode Veru Blagojević, Bogosava Mitrovića i Svetozara Dedića.[41]
^Nakon dan-dva lutanja oni su se u Beloj Reci povezali sa Štabom Podrinskog odreda. Dobrosav Radosavljević (1920—1942) je 27. decembra prešao u Dobrić, gde se sklonio kod simpatizera NOP-a i ostao do 13. marta 1942. godine. Pošto ga je jedan četnik slučajno otkrio prešao je u selo Petkovicu, gde je sutradan uhvaćen. Bio je zatočen u logoru u Šapcu, gde je obešen 3. aprila 1942. godine. Proglašen je za narodnog heroja. Kurir Milenko Mile Berić (Bogatić, 1920) uhvaćen je 16. januara 1942. godine i nakon toga zatočen u logoru. Preživeo je rat.[7]
^Miodrag Šestić (Prnjavor, 1924) je u Lipolistu naišao na partizansku četu, ali je 27. decembra kod Slepčevića bio zarobljen i odveden u logor. Aprila 1942. je odveden u logor u Norveškoj, odakle se vratio posle rata.[7]
^Dušan Kvačanović (Bogatić, 1925) nakon zarobljavanja određeno vreme je proveo u logoru u Šapcu, nakon čega je bio odveden u logor u Nemačkoj, odakle se vratio posle rata.[7]
^U tekstu Milana Radanovića Stjepan Filipović heroj radničke i antifašističke borbe — 70 godina od smrti objavljenog 2012. godine na sajtu starosajmiste.info navodi se da je Nikola Filipović bio borac Prve proleterske udarne brigade, ali se njegovo ime ne nalazi ni na jednom od spiskova boraca ove brigade, objavljenih u prvom i četvrtom tomu Zbornika Prve proleterske brigade. Takođe, njegovo ime se ne nalazi ni na spisku boraca stradalih tokom bitke na Sutjesci, objavljenog u knjizi Viktora Kučana Borci Sutjeske.
Spomen-bista Steve Filipovića, poklon grada Metkovića gradu Valjevu iz 1976. godine, rad vajara Marijana Kockovića
Prednja strana Spomenika borcima Revolucije
Spomenik Poziv na ustanak, rad vajara Vojina Bakića u Vojnom muzeju u Beogradu
Prednja i leva strana spomenika
Spomenik borcima Revolucije na Vidraku iznad Valjeva, rada vajara Vojina Bakića
Leva strana spomenika
Spomenik borcima Revolucije i spomen-ploča
Spomenik izbliza
Spomen-ploča ispred Spomenika borcima Revolucije
Zadnja strana spomenika
Spomen-bista Steve Filipovića na Dedinju
Poseta predsednika Tita 1967. godine
Predsednik Tito u poseti spomeniku 1967. godine
Spomen-ploča Steve Filipovića na Spomen-groblju na Krušiku
.jpg)
