Srbi u Turskoj

Srbi u Turskoj

Srpska zastava
Mara Branković Mehmed paša Sokolović Omer paša Latas Kosta Grupčević Hidajet Turkoglu Semih Erden
Ukupna populacija
preko 65.000 govori srpskim jezikom oko 3 miliona srpskog porekla
Regioni sa značajnom populacijom
Istanbul i drugi delovi Turske
Jezici
turski i srpski
Religija
islam i pravoslavlje
Srodne etničke grupe
Srpska dijaspora

Srbi u Turskoj su građani Turske srpskog porekla ili ljudi rođeni u Srbiji koji žive i rade u Turskoj.

Istorija

Masovno naseljavanje Srba na prostoru današnje Turske počinje sredinom prve polovine 16. veka za vreme vladavine Sulejmana Veličanstvenog. To su bila prisilna naseljavanja srpskog stanovništva iz Beograda koji su naseljeni u okolinu Istanbula, kao i Srba iz Srema ili Pomoravlja koji su naseljeni u nekoliko naselja na severozapadu poluostrva Galipolje - Galipoljski Srbi. Takođe, u Tursku su odvođeni dankom u krvi gde su od njih stvarani janičari, zatim kao roblje u vreme ratova koje su Turci vodili sa hrišćanskim silama u Podunavlju, Posavini i na Balkanu. Srbe koji su primili islam i koji su se naseljavali iz ekonomskih razloga su tako postajali građani sa potpunim pravima Otomanske države.

Srbi iz Beograda naseljeni u Istanbulu kao „lični robovi“ Sulejmana Veličanstvenog su imali mnoge povlastice. Oni su praktično bili izdvojeni od ostalog stanovništva u svojim naseljima, a uglavnom su se bavili održavanjem vodovoda kao i građevinarstvom. Beogradska šuma u Istanbulu, tačnije „Belgrad Ormani“ je dobila ime po beogradskim Srbima koji su na prostoru te šume imali svoje naselje. Srbi su tu naseljeni kako bi čuvali izvore vode koji su napajali čitav Istanbul što je jedan od dokaza koliko su Srbi imali bitnu ulogu kod Sulejmana Veličanstvenog ali i njegovih naslednika. Oni su imali i svojevrsnu specijalnu zaštitu, s obzirom na to da je u tom regionu bio zabranjen lov, kao i seča drveća i to pod pretnjom smrtne kazne. Njihovo naselje se zvalo Beligrad, a jedan član francuske ambasade u Osmanskom carstvu je zapisao u svom dnevniku da su postojala naselja Jeni (Novi) Beligrad, Orta (Srednji) Beligrad i Sultan Beligrad. Srbi su u tim naseljima živeli sve do kraja 19. veka i izbijanja kuge. Bili su prisiljeni da se presele, s obzirom da je voda bila leglo zaraze, i tada nestaju beogradska naselja. Vlasti su ih preselile na obližnje mesto kojem su dali ime Bahčekoj, što je turska kovanica od reči bašta i selo jer su Srbi bili vrsni baštovani. Tamo više nema Srba, jer su ga napustili prilikom poslednjeg grčko-turskog rata. Njihova sudbina je bila takva da su sve više i više primali grčki jezik, te su se utopili u Grke, iako su vekovima čuvali svoje poreklo, veru, jezik pa čak i stil oblačenja.

Beogradska kapija

Istanbul ima i Beogradsku kapiju koja je sazidana pre turskog osvajanja Carigrada po nalogu despota Đurđa Brankovića.

Demografija

Na turskom popisu iz 1965. godine 6.599 građana je reklo da im je srpski jezik maternji a 58.802 da ga koristi kao drugi jezik, tako da se preko 65.000 ljudi izjasnilo da govori srpskim jezikom. Prema rečima Dragana Milosavljevića, predsednika Društva srpsko-turskog prijateljstva "Inat", u Turskoj živi oko 9 miliona ljudi srpskog porekla, od čega 3 miliona je u Istanbulu. Dok je, septembra 2014. godine, ambasador Republike Turske u Bosni i Hercegovini izneo podatak da samo između 3 i 6 miliona ljudi koji žive u Turskoj su poreklom sa današnje teritorije BiH.

Carigrad

Još u vizantijsko vreme bilo je Srba u Carigradu. Kada su Turci osvojili taj grad, promenili su mu ime, ali Srbi ga ne zovu Istanbul, nego pre Stambol. U grad na Bosforu moglo se brzo stići starim Carigradskim drumom, koji je bio uređen i čuvan a prolazio kroz celu Srbiju ili pak lađom, sporije duž razuđene obale Egejskog mora.

Srpski kralj Milutin je podigao (ili obnovio) posle 1281. godine u tom gradu - Prodromov manastir (ili manastir Petra) sa crkvom i bolnicom koje je snabdeo zemljom i selima (za izdržavanje), kupljenom od vizantijskog cara. Prodrom znači "Preteča". Arhiepiskop Danilo navodi zadužbine kraljeve: "U samom Carigradu, u mestu zvanom Prodrom podiže božanstvenu crkvu, dav joj nebrojeno blago i stvori mnoge divne i prekrasne palate i postavi "ksenohodije", a to će reći bolnice." Objavljen je 1877. godine kompletan tekst Hrisovulje srpskog kralja Milutina, u kojoj se opisuje stvaranje njegove zadužbine u "Konstantinopolju" 1281. godine. Pri manastiru se pored "gostoprimnice" nalazila i bogata biblioteka, u kojoj se nalazio i bečki rukopis "Bioskorides". Bolnica je imala mnogo kreveta, a u njoj su neprestano bdijući nad bolesnicima, radili vešti lekari, dobro plaćeni. U bolnici je zatim otvorena svojevrsna Medicinska škola tzv. "Musion", koja je radila do propasti Carigrada. U manastirskoj crkvi "Petre" se čuvala nekad polovina glave Sv. Jovana Krstitelja. Tu su boravili srpski kaluđeri, kojima se obratio srpski arhiepiskop Nikodim, da mu pošalju grčki tekst "Tipika Sv. Save Jerusalimskog" da bi se preveo na srpski jezik. Vizantijski car Manojlo II Paleolog i njegova supruga Jelena (Srpkinja) u manastirskoj crkvi su davali pomene preminulom caričinom ocu, Konstantinu Dragašu "blaženom i velikoslavnom gospodaru Srbije". Sultan Mehmed II je isti dao nekoj srpskoj vlastelinki 1464—1465. godine.

Srpski kralj Stefan Dečanski je bio u ropstvu u Carigradu, sa porodicom, tada malim sinom Dušanom. Kasnije je tu na brdašcu između Galate i Pere, u "Vojvodinoj ulici", gde je "đenoveska kula", tamnovao kraljević Marko Mrnjavčević. Ta građevina se u narodnim pesmama zvala "Markova kula". Mnogo kasnije 1840. godine Ilija Garašanin predsednik ministarstva kneževine Srbije, pobegao je pred opasnošću od Obrenovića, u Carigrad, gde je našao utočište.

Srpska štamparija u gradu na Bosforu u 19. veku

Kada je sultan Sulejman Veličanstveni 29. avgusta 1521. godine osvojio Beograd, raselio je Srbe. Velika grupa je na čelu sa ikonom Bogorodice Beogradske, proterana u Carigrad i Malu Aziju. Po Ilarionu Ruvarcu poneli su Srbi sledeće svetinje: mošti Sv. Petke, mošti carice Teofanije, ikonu Sv. Bogorodice koju je oslikao Sv. apostol Luka. U Carigradu su Srbi naseljeni na jednom mestu, koje se po njima nazvalo "Beograd mahala". U tom predgrađu - dotad vojničkom kvartu zvanom "Devteron" (vizantijskom), je podignuta 1539. godine srpska pravoslavna crkva, posvećena Uspeniju Presvete Bogorodice. Crkvu je posetio akademik Stojan Novaković tokom posete Istanbulu 1898. godine. Časopis "Nova iskra" je 1899. godine objavio fotografije tog srpskog hrama, spolja i iznutra, a dnevnik "Vreme" pola veka docnije. Po turskim izvorima naseljeno je 500 srpskih porodica, nadomak Crnog mora. Bilo je to u stvari "selo Beograd", a Beligrad-mahala se vidi i na starim kartama, nalazila južno u urbanom delu grada. Jedan od orijentira tu je i "Beogradska kapija" (Belgradi kapu). Nalazila se nekoliko stotina metara od zamka "Jedi kule" (sedam kula), gde je krajem 19. veka ulazila željeznica u grad. Po Skarlatiju mahala se nalazila "dalje od Zlatnih vrata ka Silivrijskim vratima" u podgrađu Psamatija. Srbi su sa sobom doneli još druge dragocenosti, među kojima i ruku Sv. Varvare, i pomenutu - "jednu veliku ikonu Bogorodice pozlaćenu i posrebrenu", koja je završila kod vaseljenskog patrijarha. Navodno je sultan tražio za nju 12.000 dukata, ili će je baciti u more. Uspenska ili "Beogradska crkva" (1898) je bila u centru naselja, imala portu, zvonik improvizovan na visokom drvetu platana - sa dva zvona, i prateće crkvene zgrade. Porta je bila ograđena kamenom, a hram prostran a nizak, siromašnog uređenja. Na južnom kraju porte bila je "agijazma" (sveta, lekovita voda) sa kapelicom, u kojoj su stare ikone i bunar sa dobrom pijaćom vodom. Crkva je od kamena peščara, dugo je bila razvalina a opravljena je 1837. godine. Na ikonostasu su još tada bile četiri prestone ikone, donete iz Beograda. Ikona "Bogorodica Beogradska" koju je doneo u Beograd u 13. veku srpski kralj Dragutin imala i u Carigradu čudotvorno dejstvo, nadaleko poznata. Na jednoj prestonoj ikoni su bili ostaci natpisa na srpsko-slovenskom jeziku i godina 1539.

Pred Drugi svetski rat tamošnji stanovnici su govorili da su poreklom Srbi, iako druge veze sa srpstvom više nisu imali. Takođe, tada se kaže da je ta "Srpska crkva" posvećena u stvari Rođenju Bogorodice, a ne Uspeniju, a da je Grci zovu "Panija Belgradijani". I zvonik je tada bio sav od željeza, sa zvonom nabavljenim 1908. godine. Hram je imao čudotvorne "sindžire", kojima su vezivani psihički bolesnici na ulazu u crkvu, na nekoliko dana, dok se ne smire. Jedna velika krađa je odnela te čuvene "beogradske" sindžire i druge dragocenosti. Crkva je posle Drugog svetskog rata srušena. Prethodno je srpski naučnik arhitekta akademik Jovan Deroko je 1953. kratko istraživao srpsko nasleđe u gradu na Bosforu. Ostavio je skice položaja nekadašnjeg "Beogradskog sela" u "Beogradskoj šumi" (kod obale Crnog mora), te crkve Beogradske Bogorodice (do koje vodi "Beogradska ulica", od prolaza zvanog "Beogradska kapija", kroz Teodosijeve zidine grada) i "Beogradske mahale" - naselja nadomak obale Mramornog mora. Dve godine kasnije 1955. Turci su izveli pogrom i proterivanje carigradskih Grka i Srba, kada je uništena i ta, nekada srpska crkva. Tada je nestala čuvena, dragocena ikona Bogorodice Beogradske, doneta iz Beograda gde je grad i Srbe štitila od turskih napada u 16. veku.

Deo Srba je naseljen i u jedno selo pored Bujukdera, sa ciljem da tu vode brigu i čuvaju carigradski vodovod i akumulaciono jezero. Bilo je to "Srpsko selo". Treći toponim u Carigradu je šuma "Beograd", koja se nalazi "sat vremena" severno i severozapadno od Terapije i Bujukdera. Pomenuto "Srpsko selo" je bilo ispresecano potocima, koji su se sabirali u jezeru između hrastova, bukvi i kestenova, koji tu grade lepe šume. Izvan sela nalazila se stara crkvica sa grobljem. Srpske starine prigrabili su vremenom tamošnji Grci, a Srbi su, 1898. godine pričalo se, bili raseljeni iz Srpskog sela, zbog lošeg čuvanja vodovodnih akumulacija. Pokrenuli su Srbi u Carigradu 1889. godine akciju da podignu svoju, novu crkvu u tom gradu. Pomagala im je u naumu ambasada Austrougarske. Srbi u Istanbulu su pred Prvi svetski rat 1914. godine zaista pokrenuli akciju da se u tom gradu podigne "srpska svetosavska crkva". Razlog je bio u tome što je tih godina krenulo masovno naseljavanje Srba u grad na Bosforu. U tom cilju organizovan je "Odbor za kupljenje priloga i gradnju crkve" na čijem su se čelu nalazili: Marko Živković predsednik, Toma Hrkalović potpredsednik, Milo Zelinović blagajnik a prota Vaso Kovačević - tajnik (sekretar).

U Carigradu su se izvesno vreme bavili naši stari putopisci Dositej Obradović, Gerasim Zelić (1788) i drugi. Prenumerant jedne knjige bio je u Carigradu Jovan Kvekić "korablja kapetan".

Srpska štamparija na Bosforu 1899.

Srbi u Carigradu u 19. veku

Naslovna strana izdanja kalendara Golub za 1891. godinu, koji je izlazio u Istanbulu

U 19. veku postojala je u tom gradu velika kolonija novopridošlih Srba. O njema se može ispisati kulturna hronika na osnovu pretplate za knjige i časopise. Prvi srpski zastupnik (ustanički) u Carigradu bio je 1805. godine Živković. Srpski poslanik u Carigradu bio je 1828. godine knez Stojan Simić, a njegov pisar Jovan Antić. Javlja se 1831. godine u Tamnavi, u tamošnjem (svom) selu Svileuvi kao pretplatnik srpske knjige - Lazar Teodorović sa suprugom Marijom i sinom Milošem - "deputat naroda Srbskoga u Carigradu". Kupac srpske istorijske knjige bio je 1837. godine Simeon Protić Gučanin, sekretar srpskog deputirstva u Carigradu. Mijajlo sin Laze Zubana člana Sovjeta srpskog učio je školu 1843. godine u Carigradu. Godine 1848. jednu srpski naslov uzima u Carigradu arhimandrit Onufrije Nonović - Hilandarac, sa pet egzemplara.

U turskoj prestonici boravi srpsko poslanstvo, otkako je kneževina Srbija postala autonomna. Njen poslanik 1851. godine Konstantin Nikolajević uzima tri primerka jedne srpske knjige, a izvesni Joko Prlain - jedan. Drugi Srbin (Austrijski), Jovan Radosavljević je tada načelnik pri Austrijskom generalnom konzulatu. Poslanik Nikolajević je 1855. godine našao u Carigradu jedno pismo sultana Bajazita pisano sa Kosova Polja, čiju je kopiju dostavio Srpskom učenom društvu u Beogradu da ga objavi. Jovan Antić "bivši kapućehaja" u Carigradu kupuje drugu knjigu u Beogradu (i 1854). Posle propasti bosanskog ustanka 1858. godine Turci su mnoge istaknute Srbe zatvorili a neke i u Carigrad u tamnicu oterali. Spasao ih je ruski poslanik Ignjatijev, i većina se ruskim brodom vratila preko Odese i Rumunije kući. Ostala su dvojica - pop David Rogić (iz Bravskog) i Vaso Popović (iz Prijedora); nastavili su tu život i rad. Pop David je služio pri pravoslavnoj crkvi Sv. Nikole (gde se služilo na slovenskom jeziku) a Vaso je postao "kavaz" (čuvar) diplomata carigradskih. Bio je 1860. godine ustanovljen jedan veliki prenumerantski punkt u Carigradu za nabavku Vukove istorijske knjige. Bilo je tu na spisku i ljudi u prolazu. Pominju se prenumeranti: M. A. Petronijević srpski kapućehaja tamošnji, Sava Apostolović dragoman agencije, Agob Bozović ćatib agencije, Nikola Živković kapetan pristaništa agencije, Janićije Popović učenik u Seminariji, tri učenika turskog jezika - Perica Trifunović, Pavle Apostolović i Mrgidič Boozović, K. Rajnov zvaničnik u ministarstvu prosvete, Gavro Vučković deputat bosanski, Spiro Jović Stratimirović zvaničnik pri Velikobritanskom konzulatu, Niko Njegušić advokat, dr Mijailo Turčinović lekar, puno Srba trgovaca (17), tri bosanska fratra crkve Sv. Đorđa u Carigradu, preko 30 što kapetana - što članova brodskih posada raznih država, dva kaluđera Visokih Dečana, ruski poslanik u Varni itd. Vukov nemačko-srpski rečnik pomogli su svojim pozamašnim prilogom u Carigradu: Rus Ignjatijev ruski poslanik sa 100 f, srpski zastupnik Jovan Ristić 50 f. i trgovac tamošnji Spiro Sortan sa 20 f. Osim njih javlja se i naročiti pretplatnički punkt sa carigradskim Srbima: Matija Duić pisar Ljubanovićev, skupljač pretplate, Mitar Ljubanović upravitelj Carskih bašta, Rado Đakonović nadziratelj puteva, Stevo Vukotić od građevine puteva, Niko Rađenović "indžilir puteva" (inženjer), Ivo Crnogorac pisar Vukotićev i Stjijepo Stanišić.

Početkom 1895. godine u Carigradu se pominju sledeći privrednici: Vinarsku radnju na veliko i malo držao je Marko Živković u svom magacinu br.15 u Galati. Štampariju u kojoj je štampan "Carigradski glasnik" držali su A. Zelića sinovi, uz nju su imali i papeteriju u Galati. Sinovi Zelići su imali pored pomenute glavne papeterije, i na još dve lokacije "veliku fabriku" štamparsku, litografsku i papeteriju sa knjigoveznicom (u Peri, ulica Balkan), te "fabrično odeljenje" u Galati (glavna ulica Mahmudije). To njihov fabričko odeljenje i glavna radnja smešteni u glavnoj ulici u Galati, su jedva izbegli propast tokom julskog požara te 1895. godine. Izgorelo je blizu 25 kuća i tik pred njihovom zgradom je vatra savladana. Ali stradale su im stvari i nameštaj i to od vode prilikom evakuisanja iz zgrade. Vatra je ugrozila i stan urednik carigradskog srpskog glasila i redakciju, ali je zaustavljena. Knjižarnicu je držao i Lazar Krstić u Juksek kaldrmi, a trgovačku radnju imao Naum Gavrilović. U glavnoj carigradskoj ulici zvanoj Peri, osnovali su 1898. godine Lazar Krstić i Lazar Pantić pivnicu "Jagodina", u kojoj su točili i tada poznato "Jagodinsko pivo" fabrikanta pivara Kosovljanina. Postojale su 1903. godine srpske radnje u Carigradu: kovačka u Furdukliji i vrtarska u Orta-keju. Godine 1904. novine srpske pominju još dve srpske terzijske radnje u Carigradu; jedna - Save Radulovića u Peri a druga - Špire Nikaljevića u Galati. Njihovo poslovanje je bilo vezano za potrebe Srba Pomoraca i Crnogoraca koji su se tu u prolazu bavili.

U Carigradu je postojala srpska narodna škola 1856. godine. Prvi njen učitelj bio je Dimitrije Gavrilović, koji je umro 1896. godine u Carigradu. Obnovljena je srpska škola 1892. godine. Proslavili su mnogobrojni Srbi u Carigradu 1895. godine praznik Sv. Savu na svečan, dostojanstven način. Prvo je sveta liturgija služena u pravoslavnom hramu Sv. Nikole u Galati, na "slovenskom jeziku". Činodejstvovali sa srpske strane prota Gregović i sinđel Nićifor Perić, uz Grka i Rusa sveštenika. Glavni gosti su bili porodica srpskog konzula dr Vladana Đorđevića sa poslanstvom. Prešlo se zatim na Pankaldu, gde je bila srpska škola, da se proslavi školska slava. Po osvećenju i rezanju slavskog kolača, prof. Stojićević je održao prigodnu svetosavsku besedu. Uveče je u gostionici "Velika Britanija", priredila večeru sa igrankom, "Srpska đačka omladina u Carigradu".

Novosadski knjižar Arsa Pajević poslao je "Srpskoj Carigradskoj gimnaziji" maja 1898. godine više godišta časopisa koje je njegova štamparija radila. Zahvalio mu se javno preko novina, upravnik te škole prof. Miloš Dinić.

Godine 1925. brojala je Srpska kolonija u Carigradu 6.000 članova. Na čelu kolonije bili su: predsednik Milan Šajinović i potpredsednici - Nikola Pušić i Stefan Jerasimović Tetovac, poslastičar. Vlasnik u to vreme najvećeg carigradskog hotela "Tokatlijan", bio je Dalmatinac, Niko Medović. Imovinu je stekao ženidbom sa kćerko vlasnika Cincara. Radila je u gradu i Zelićeva štamparija - na glasu kao najveća i najmodernija, a najbolja poslastičarnica u čaršiji nosila je ime "Beograd". U zgradi jugoslovenskog poslanstva uređena je pravoslavna kapela. U grčkoj mahali zvanoj Samatija, nalazilo se srpsko vojničko groblje sa 122 donetih tu sa strane, poginula i postradala vojnika Srbina.

Poznate ličnosti

• Mahmud-paša Anđelović, veliki vezir u Otomanskom carstvu
• Ahmed-paša Hercegović, veliki vezir u Otomanskom carstvu
• Mehmed-paša Sokolović, veliki vezir u Otomanskom carstvu
• Omer-paša Latas, vojskovođa i guverner u Otomanskom carstvu
• Milo i Pavle Bakić, suosnivači Galatasaraja
• Ivana Sert, srpsko-turska modna dizajnerka
• Hidajet Turkoglu, turski košarkaš
• Semih Erden, turski košarkaš
• Omer Ašik, turski košarkaš
• Sinan Guler, turski košarkaš
• Ender Arslan, turski košarkaš

Vidi još

• Gordoservon
• Galipoljski Srbi
• Srbi muslimani
• Odnosi Srbije i Turske
• Turci u Srbiji
• Turci u Republici Srpskoj
• Beogradska gora

Literatura

• Stojančević, Vladimir (1971). Južnoslovenski narodi u Osmanskom carstvu od Jedrenskog mira 1829. do Pariskog kongresa 1856. godine. Beograd: Izdavačko-štamparsko preduzeće PTT. 

Spoljašnje veze

• Beograđani su nekada živeli u Carigradu („Politika”, 19. jun 2020)
• Mi smo dobre komšije, ali ne i braća („Politika”, 17. mart 2023)