Istorija Novog Sada

Novi Sad je drugi po veličini grad u Srbiji. Grad je nastao kao naselje iz perioda kamenog doba u današnjem Petrovaradinu. Kelti su na ovom mestu osnovali prvu tvrđavu. Za vreme rimske vladavine podignuta je veća tvrđava u 1. veku nove ere. U 5. veku su ovaj prostor opustošili Huni, a potom obnovili Vizantinci. Grad su kontrolisale različite sile, sve dok ga nije osvojila Kraljevina Ugarska. Grad se prvi put pominje pod imenom Peturwarad ili Petrovaradin dokumentima iz 1237. Grad je bio deo Osmanskog carstva u 16. veku i Habzburške monarhije u 17. veku.

Za vreme habzburške vladavine, ljudima pravoslavne vere bilo je zabranjeno da borave u Petrovaradinu. Zbog toga je 1698. godine osnovano novo naselje na levoj obali Dunava. Prvobitno ime ovog naselja je bilo Ratzen Stadt (srpski: Rački Grad, odnosno „Srpski grad“). Današnje ime Novi Sad (na latinskom Neoplanta) mesto je zvanično dobilo 1748. godine kada je postalo „slobodni kraljevski grad“. Godine 1780. Novi Sad je imao oko 2.000 kuća, od čega 1.144 srpskih. Tokom većeg dela istorije 18. i 19. veka Novi Sad je bio najveći grad naseljen etničkim Srbima na svetu. Posle 1867. godine Novi Sad se nalazio u okviru mađarskog dela Austrougarske. Za to vreme, politika mađarizacije mađarske vlade drastično je promenila demografsku strukturu grada, dramatično povećavši broj govornika mađarskog jezika. Godine 1941. Kraljevinu Jugoslaviju izvršile su invazije i podele Sila Osovine, a Novi Sad je pripojen Mađarskoj. Tokom Drugog svetskog rata ubijeno je oko 5.000 građana Novog Sada, a mnogi drugi su nasilno preseljeni ili su se odselili. Novi Sad je od 1945. godine glavni grad Vojvodine, pokrajine Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Nakon 1992. godine Novi Sad je bio u sastavu Savezne Republike Jugoslavije, koja je 2003. godine transformisana u Državnu zajednicu Srbija i Crna Gora. Nakon NATO bombardovanja, grad je ostao bez sva tri mosta na Dunavu, komunikacionih čvorišta, vode i struje. rafinerija nafte svakodnevno je bombardovana, uzrokujući veliku ekološku štetu. Novi Sad je sada deo nezavisne Republike Srbije.

Grb Novog Sada iz 1748. godine

Rana istorija

Starija naselja na području Novog Sada

Ukoliko se izuzme Petrovaradinska tvrđava sa okolinom, gde su nađeni tragovi iz skoro svih epoha, od praistorije, preko vremena dominacije Rima i potom srednjeg veka, sa Bačke strane ima više lokacija raštrkanih nalazišta koja pokazuju da su ovde stalno osnivana nova naselja. Tako je na Klisi otkriveno naselje zemunica iz bronzanog i Gvozdenog doba, a na mestu Temerinske petlje, kada su tu izvođeni radovi 1981. godine, nađeni su ostaci iz raznih vremenskih perioda, od Paleolita do danas, konstatovano je postojanje nekropole Starčevačke kulture i nađeni su tragovi velikog srednjovekovnog sela.

I na drugim lokacijama je bilo tragova iz perioda pre nove ere, pa je tako na primer u ulici Janka Čmelika 36 pronađena manja praistorijska ostava u kojoj su pronađeni falsifikovani novčići sa likom Aleksandra Makedonskog, a pretpostavlja se da su falsifikatori bili Kelti. Takođe na mestu današnje nove zgrade Biblioteke Matice srpske tokom radova 1991. godine, pronađeno je groblje iz bronzanog doba, deo slovenskog naselja i hrišćansko groblje. Međutim, ovaj period nije bogat pisanim dokumentima i teško je utvrditi da li je bilo i nekog većeg naselja ili samo manjih naseobina od po nekoliko kuća.

Naselje Bistrica (Bistritz) na području današnjeg Novog Sada, ucrtano na Lazarusovoj karti Ugarske iz 1528. godine.

Naselje Bistrica (Bistritz) na području današnjeg Novog Sada, ucrtano na mapi flamanskog kartografa Gerharda Merkatora iz 16. veka.

Sa lokaliteta Klisa-Barutana potiču nalazi koji se vezuju za Bakarno doba-eneolit (3000—2000. godina pre nove ere), kada dolazi do prekida sa neolitskom tradicijom i pojavom novih kultura, čiji su nosioci stepski nomadi, odnosno govornici indoevropskih jezika koji se doseljavaju sa istoka Evrope. Na nalazištima na Detelinari zastupljeni su tragovi latenskog perioda, koji se vezuje za ekspanziju Kelta. U 1. veku nove ere, na područje Bačke doseljava se sarmatsko pleme Jazigi, a nalazi rimskog novca na području Novog Sada svedoče o trgovačkim vezama Jaziga i Rimljana. Na području današnjeg Novog Sada arheolozi su pronašli tragove četiri sarmatska naselja - na Klisi, Sajlovu, Salajci i Jugovićevu.

Prvi istorijski dokument koji govori o postojanju naselja na području Novog Sada je povelja ugarskog kralja Bele IV iz 1237. godine u kojoj daruje novoj cisterciskoj opatiji u Belakutu (srednjovekovno utvrđenje na lokaciji današnje Petrovaradinske tvrđave) imanja i sela na Bačkoj strani. U povelji se spominju mesta Peturvarad (nazvano još i stari Petrovaradin, Vašaroš-Varad i Varadinci), dva Zajola (Gornji i Donji, poznati i kao Sajol, Isailovo i konačno, što je i današnje ime, kao Sajlovo) i Bakša (poznato i kao Bakšić, Bačić, Bakšafalva).

Arheolozi su dokazali da je Peturvarad (Vašaroš-Varad) bio smešten kod stare Barutane na Temerinskom putu, odnosno kod Temerinske petlje, a ovo je bilo i najznačajnije srednjovekovno naselje na području današnjeg Novog Sada, na Bačkoj obali Dunava. Naselje je bilo povezano skelskim prevozom preko Dunava sa tvrđavom i manastirom na Sremskoj obali. Ovo je bilo veliko naselje slovenskog življa koje datira iz perioda seobe naroda (5—6. vek).

Na Sajlovu i drugim lokacijama gde se pretpostavlja da su bila naselja Zajol nalaženi su tokom godina tragovi ljudi iz srednjeg veka, kao i groblja starija od X veka, tako da je skoro sigurno da su ova naselja postojala, ali se pretpostavlja da su se premeštala tokom vekova. Naime, u ta vremena su dosta česti bili prolasci pljačkaških hordi pa su stanovnici bežali i kad bi se vratili ponovo bi zidali naselje, često i dalje od prvobitnog staništa.

Za naselje Bakša (Bakšić) ima više teorija gde se nalazilo, ali poslednja iskopavanja, naročito iz Katoličke porte i drugih lokacija u centru Novog Sada (poput Njegoševe 10 gde je 2002. godine pronađen deo srednjovekovnog naselja sa stambenim objektima), sve više govore da je bilo smešteno ne severno od ulice Alekse Šantića u pravcu Telepa, nego bliže centru.

Na području grada postojalo je i srednjovekovno naselje Sent Marton (ili Ke Sent Marton) i nalazilo se zapadno od Bakše uz skoro samu obalu Dunava, u pravcu Futoga. Postojanje ovog naselja je potvrđeno otkrivanjem skeleta sa ratnom opremom 1961. godine u ulici Vatroslava Jagića 21 na Telepu. U srednjem veku su takođe postojala i naselja Bivaljoš (koje se, prema pretpostavci, nalazilo na području današnje Slane Bare) i Bistrica (čiji položaj se ne može sa sigurnošću utvrditi).

Većina ovih naselja je više puta uništavana i ponovo osnivana, najpre zbog pohoda Mongola u XIII veku, a potom i kasnijih ratova Ugarske i Turske. Mada je stanovništvo bežalo pred ratnim stradanjima, ono se i vraćalo, tako da i turski spisi o naplati poreza govore o više desetina kuća u Sajlovu, Bakšiću, Varadincima, Bivaljošu i drugim okolnim naseljima. Po poreskom spisku iz 1522. godine, među stanovnicima ovih naselja srećemo kako mađarska, tako i slovenska imena (Božo, Radovan, Radonja, itd), da bi po turskim podacima iz 1590. godine na ovom području bilo zabeleženo 105 kuća koje plaćaju porez i to isključivo srpskih. Pošto se zna da je bilo i Srba koji nisu plaćali porez (ukoliko su recimo bili u turskoj službi), onda je broj stanovnika ovih naselja sigurno bio veći.

Mada nije do kraja potvrđeno, pretpostavka je da će potomci stanovnika ovih naselja, uglavnom Srbi, činiti neke od prvih stanovnika Racke varoši (Rackog grada, Rackog sela, Rackog šanca, Petrovaradinskog šanca), iz koje će se kasnije razviti i Novi Sad. Dokumenti iz perioda osnivanja Racke varoši, konkretno karte, govore i da je na mestu sadašnjeg ukrštanja Bulevara Cara Lazara i Keja Žrtava Racije bilo i naselje Croaten Stadt, odnosno kako se pretpostavlja ribarsko selo naseljeno Hrvatima. Postoje pretpostavke da je bilo i drugih naselja, ali za sada nema čvrstih arheoloških dokaza koji idu tome u prilog.

Za naselje Bistrica (Bistritz), nastanjeno slovenskim življem, koje se pominje na više karata, uglavnom iz XVI i XVII veka, prekoputa Petrovaradinske tvrđave (između ostalih, i na karti čuvenog flamanskog kartografa Merkatora (1512—1594), koji je kartografiju postavio na strogo naučne osnove), arheolozi do sada nisu nalazili materijalne dokaze postojanja. Nedavno su na području današnjeg Novog Naselja-Bistrice nađeni ostaci srednjovekovnog sela, iako ih arheolozi ne poistovećuju sa starom Bistricom.

Najvažniji arheološki lokaliteti koji su manje ili više ispitani u Novom Sadu, ne računajući Petrovaradinsku tvrđavu, nalaze se na potezu Slana bara, Klisa (na mestu Barutana), Sajlovo-Jugovićevo i Čenej, kao i u ulicama Matice srpske 3, Mileve Marić, Vatroslava Jagića 21, Janka Čmelika, Pozorišni trg 8, Laze Telečkog 6 i 8, Nikole Pašića 16, 18 i 19, Trg slobode 5, Njegoševa 10, Cara Dušana i Trg Marije Trandafil 5. Tu su pronalažene iskopine iz Praistorije, Antike, Srednjeg veka i Novog veka.

• 
  Praistorijski nalazi na prostoru današnjeg urbanog područja Novog Sada.
• 
  Antički period na prostoru današnjeg urbanog područja Novog Sada.
• 
  Naselja iz 5-10. veka na prostoru današnjeg urbanog područja Novog Sada.
• 
  Naselja iz 13-16. veka na prostoru današnjeg urbanog područja Novog Sada.
• 
  Naselja iz 16-17. veka na prostoru današnjeg urbanog područja Novog Sada.
• 
  Naselja iz 18. veka na prostoru današnjeg urbanog područja Novog Sada.

Rana istorija Petrovaradina

Glavni članci: Petrovaradin i Petrovaradinska tvrđava

Petrovaradinska tvrđava 1692. godine

Prema arheološkim nalazima iz 2002—2004. godine, na području Petrovaradina je postojalo paleolitsko neandertalsko naselje iz perioda oko 50-45.000 godina pre nove ere. Područje današnjeg Petrovaradina u kontinuitetu je naseljeno još od neolita (od oko 4500. p. n. e.). Prvo utvrđenje na ovom području podigli su Kelti, koji se pojavljuju na ovim prostorima u 4. veku pre nove ere. Zatim se, u 1. veku pre nove ere, na ovom području pojavljuju Rimljani, koji ovaj važan strateški punkt u 1. veku nove ere organizuju kao tvrđavu Kuzum (Cusum), koju uključuju u provinciju Panoniju. U 4. veku, u doba Seobe naroda utvrđenje je porušeno od strane Huna, a područje zatim dolazi pod vlast Ostrogota (5. vek), Gepida (5-6. vek), Langobarda (6. vek), Vizantije (koja u 6. veku obnavlja utvrđenje Kuzum i daje mu ime Petrikon), Avara (6-8. vek) i Franaka (8. vek).

Sredinom 6. veka, područje naseljavaju Sloveni. U 9. veku, tvrđava ulazi u sastav Bugarskog carstva, a u 11. veku njom vlada sremski vojvoda Sermon, čiji su zlatnici u 19. veku pronađeni u jednom petrovaradinskom vinogradu. Pošto je Bugarska poražena od Vizantije a Sermon ubijen, tvrđava ponovo postaje deo Vizantije, da bi, posle borbi Vizantinaca i Mađara, krajem 12. veka, ušla u sastav srednjovekovne Ugarske.

Petrovaradinska tvrđava i Dunav

Pod imenom Petrovaradin tvrđava se prvi put pominje 1237. godine, a u 16. veku osvajaju je Turci, tako da je za vreme turske uprave, tvrđava pod imenom Varadin, zajedno sa naseljem bila sedište nahije u okviru Sremskog sandžaka. U tursko doba, Podgrađe tvrđave imalo je oko 200 kuća, tu se nalazila Sulejman-hanova džamija, a postojale su i dve manje džamije, Hadži-Ibrahimova i Huseinova. Tu su bila i skladišta municije, žitni ambari, mnogi dućani, Misafin-han i svratišta, zanatske radionice, škole, amami, kao i drugi objekti osmanlijske arhitekture, dok je na obali reke bilo pet vodenica. Pored dve turske mahale, u sastavu grada nalazila se i hrišćanska četvrt sa 35 kuća, naseljenih isključivo Srbima.

Krajem 17. veka, ovo područje ulazi u sastav Habsburške monarhije, koja izgrađuje današnju Petrovaradinsku tvrđavu. Gradnja nove tvrđave počela je 1692. godine, a tvrđava je konačni oblik dobila između 1753. i 1780. godine. Petrovaradin je bio u sastavu habsburške vojne granice (Petrovaradinska regimenta) sve do 1882. godine, kada se granica ukida, a grad priključuje Sremskoj županiji.

Rana istorija Sremske Kamenice

Pravoslavna crkva u Sremskoj Kamenici, sagrađena između 1737. i 1758. godine

Glavni članak: Sremska Kamenica

Sremska Kamenica se prvi put pominje 1237. godine pod imenom villa Camanch, a 1349. godine je ubeležena kao Kamenez. Do 16. veka, grad je bio pod ugarskom upravom, da bi ga u 16. veku osvojili Turci. Pre turskog osvajanja, Kamenica je imala oko 150 zidanih kuća i mnogo od naboja, da bi tokom turske uprave 1567. godine bilo zabeleženo da ima 15 kuća, a stanovnici naselja u vreme turske uprave bili su Srbi.

Krajem 17. veka, Kamenica postaje deo Habsburške monarhije, a 1702. godine Habsburške vlasti su u mestu popisale 40 domaćina, skoro same Srbe. U toku 18. veka broj pravoslavnih stanovnika narastao je na 1000. Kamenica je bila spahiluk porodice Marcibanji, koja je podigla dvorac i park. Do 1918. godine, vlastelinstvo je pripadalo porodici Karačonji.

Osnivanje i razvoj Novog Sada

Karta Novog Sada (Ratzen Stadt) sa okolinom, početak 18. veka

Karta Novog Sada sa okolinom iz 1716—1717. godine, na kojoj su ubeleženi Novi Sad (Racka varoš - Ratzenstatt) i selo Almaš

Karta Novog Sada iz 1745. godine, na kojoj je Novi Sad ubeležen pod imenom Racka varoš (Ratzen Stadt)

Smatra se da je naselje na levoj obali Dunava iz koga će se razviti današnji Novi Sad osnovano posle izgona Turaka iz ovih krajeva 1694. godine a verovatno i koju godinu ranije jer je sasvim sigurno da je već 1692. godine, kada je počela izgradnja Petrovaradinske tvrđave, na levoj obali Dunava moglo biti koliba zanatlija koji su pratili graditelje i austrijsku vojsku.

Ovo naselje je prvobitno bilo poznato pod imenima: Racka varoš (Raitzenstadt, Ratzen Stadt, odnosno Srpski grad) i Petrovaradinski Šanac, a kasnije je (1748. godine) dobilo ime Novi Sad. Prvobitni stanovnici naselja bili su ogromnom većinom Srbi, ali i Nemci, Jevreji, Mađari, Jermeni, Bugari, Cincari i Grci, o čijem prisustvu govore mnogi arhitektonski i kulturni spomenici. Od 1702. godine, naselje je u sastavu Habsburške vojne granice, a 1708. godine postaje sedište Bačkog vladike i glavno mesto Bačkog dela podunavske vojne granice. Posle novog Austrijsko-Turskog rata i uspostavljanja novih državnih granica 1718. godine, Racka varoš nije više pogranično mesto, nego se razvija u trgovačko naselje, u kome se razmenjuju plodovi sremsko-fruškogorskog vinogorja i žitorodne bačke ravnice.

Godine 1718., gotovo kompletno stanovništvo sela Almaš (nalazilo se između Temerina i Srbobrana) preseljava se u Racku varoš (u današnji Almaški kraj), čime se stanovništvo varoši naglo umnožilo. Po podacima iz 1720. godine Racka varoš je imala 112 srpskih domova, kao i 14 nemačkih i 5 mađarskih. Racka varoš u to vreme postaje „komorska varoš“, sa začecima urbanih odlika, a budući da se nalazio u sastavu vojne granice, grad je po stanovništvu bio podeljen na vojni i civilni deo.

Godine 1748. bogati građani Racke varoši (nekoliko Srba i dva Nemca) odlaze u Beč, gde za 80.000 rajnskih forinti kupuju od carice Marije Terezije status slobodnog kraljevskog grada. Postavši slobodan kraljevski grad, Novi Sad dobija i današnje ime. Carica tim povodom, 1. februara (koji je od 1996. godine i službeni Dan Grada) 1748. izdaje edikt koji kaže:

Mi, Marija Terezija, Božjom milošću carica rimska a kraljica Ugarske, Češke, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije, Rame, Srbije, Galicije, Lodomerije itd. itd. dajemo glasom ovoga pismena na znanje svakome, koga se tiče [...] da taj toliko puta spominjani naš Petrovaradinski kameralni grad, koji leži na drugoj strani Dunava u bačkoj županiji na zemljištu Sajlovo, silom naše kraljevske moći i ugleda iz ranije navedenih razloga [...] učinimo svojim slobodnim kraljevskim gradom i da ga uvrstimo, primimo i upišemo u broj, krug i red ostalih naših slobodnih kraljevskih gradova naše kraljevine Ugarske tako i naših naslednih zemalja, ukidajući mu dosadašnje ime Petrovaradinski Šanac, nađosmo za dobro da se ubuduće zove i da mu naslov bude Neoplanta, mađarski Uj-Videgh, nemački pak Ney-Satz, srpski Novi Sad i bugarski Mlada Loza.

Još pre uspostavljanja prvog magistrata novog slobodnog kraljevskog grada, iselili su se iz njega graničari. Avgusta 1746. godine, kada se pristupilo razvojačenju granica u Bačkoj, oko 150 graničarskih porodica izjavilo je da ostaje u Šancu, dok se oko 200 porodica izjasnilo za vojni status pa prema tome i za seobu. U toku 1747. godine, ove su porodice preseljene u Srem, a komandant Sekula Vitković, pošto je svoju kuću i baštu prodao gradu, odselio se 1748. u Stare Banovce.

Petrovaradin i Novi Sad 1821. godine

Zbog statusa slobodnog kraljevskog grada, Novi Sad doživljava nagli privredni razvoj i napredak, tako da šezdesetih godina 18. veka on ima oko 8.000 stanovnika, pretežno zanatlija i trgovaca, ali i ratara i povrtara. Po uzoru na slobodne gradove toga vremena, Novim Sadom upravlja magistrat na čelu sa sudijom i dvanaest senatora. Srbima je obezbeđena polovina od ukupnog broja članova magistrata, a sudija, gradski kapetan i drugi se biraju naizmenično iz srpske i drugih narodnosti. 1780. godine, Novi Sad ima oko 2.000 domova, od kojih 1.144 srpskih. 1771. i 1838. godine grad je stradao od poplava.

U prvoj polovini devetnaestog veka, Novi Sad je bio najveći srpski grad (Oko 1820. godine grad je imao oko 20.000 stanovnika, od kojih su oko dve trećine bili Srbi, a današnji najveći srpski grad, Beograd, nije dostigao približan broj stanovnika pre 1853. godine). Još 1817. godine, Vuk Karadžić govori za Novi Sad da je „danas najveće opštestvo srpsko na svijetu“, dok Šafarik 1813. godine govori da je „ovde gnezdo Srpstva“. U to doba Novi Sad je bio centar političkog, kulturnog i društvenog života celokupnog srpskog naroda.

• 
  Novi Sad (Racka varoš) i Petrovaradin 1698. godine
• 
  Mapa Novog Sada iz 1745. godine
• 
  Panorama Novog Sada sa pontonskim mostom, početkom 19. veka
• 
  Mapa Novog Sada iz 1805. godine
• 
  Pogled na Novi Sad sa Limanom (19. vek)
• 
  Novi Sad i Petrovaradinska tvrđava u prvoj polovini 19. veka
• 
  Novosadska obala i Petrovaradinska tvrđava posle 1830. godine
• 
  Mapa Novog Sada iz 1845. godine

Novi Sad u revoluciji 1848/1849. godine

U početku nacionalnih previranja 1848. godine, Novi Sad ima značajnu ulogu. U njemu je 26. marta na zajedničkom skupu „opštestva srpskog“ doneta peticija od 16 tačaka, uslov za samoupravne slobode Srba u Ugarskoj. U gradu je smenjen dotadašnji magistrat i izabran novi, sastavljen isključivo od Srba, a odavde će poteći i inicijativa za održavanje Majske skupštine u Sremskim Karlovcima (13-15. maj 1848), na kojoj je proglašena autonomna Srpska Vojvodina, u čijem će sastavu biti i Novi Sad.

Pre proglašenja Srpske Vojvodine u Sremskim Karlovcima, novosadski Srbi izabrali su na zboru u Novom Sadu deputaciju, koja je 8. aprila otišla u Požun, da se sporazume sa Lajošem Košutom o odnosima između nove revolucionarne mađarske vlade i vojvođanskih Srba. Sporazum nije postignut i time je na teritoriji današnje Vojvodine otpočeo krvavi rat između Srba i Mađara. U ratu je naročito stradao Novi Sad, koji je mađarska vojska razorila, bombardovanjem sa Petrovaradinske tvrđave, a grad je izgubio većinu svog stanovništva. Od preko 2.800 zgrada i kuća ostalo je jedva 800, a stanovništvo se razbežalo na sve strane. Posle gušenja mađarskog ustanka, u grad se ponovo vraća deo stanovništva, ali će popis iz 1850. godine u gradu izbrojati samo 7.102 stanovnika, što nije ni polovina broja od 20.000 koliko je Novi Sad imao stanovnika pre revolucije. Trebaće dvadeset godina da se broj stanovnika obnovi, tako da je tek popisom iz 1870. godine zabeleženo da Novi Sad ima 19.000 stanovnika, što je broj približan nekadašnjem. Koliko je grad bio uništen u revoluciji govore i podaci o idejama austrijskih zvaničnika da se izgradi novi grad, nekoliko kilometara uzvodno.

Novi Sad do Prvog svetskog rata

Između 1849. i 1860. godine, Novi Sad se nalazio u okviru Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, zasebne habsburške pokrajine čije je administrativno sedište bio Temišvar. Posle ukidanja ove pokrajine, Novi Sad je deo Bačko-bodroške županije u okviru Habsburške Ugarske. Administrativno sedište ove županije bio je grad Sombor.

Svetozar Miletić

U političkoj i kulturnoj sferi, Novi Sad je zadržao svoju staru ulogu i znatno je prednjačio, ne samo ispred vojvođanskih, već i ispred drugih srpskih i jugoslovenskih gradova. U Novom Sadu su u to vreme stalno boravili ili se duže zadržavali Svetozar Miletić, Polit-Desančić, Jovan Jovanović Zmaj, Laza Kostić, Đorđe Natošević, Ilija Vučetić, Stefan Branovački, S. Pavlović, Teodor Mandić, L. Stanojević, A. Hadžić, Kosta Trifković, Arsa Pajević, kao i mnogi viđeniji emigranti iz Srbije. Sve ovo bili su razlozi da Novi Sad bude prozvan Srpskom Atinom. 1863. godine u Novom Sadu je izlazilo 9 srpskih listova, dok je u Beogradu tada izlazilo 4, a u Zagrebu 6 listova. Matica srpska se preselila iz Budimpešte u Novi Sad 1864. godine, a nešto ranije (1861. godine) u gradu je osnovano i Srpsko Narodno Pozorište. 1865. godine ponovo se formira srpska gimnazija sa višim razredima. U gradu se sticala i grupa ljudi, koja će decenijama voditi vojvođanske Srbe u široku borbu za svoja nacionalna i demokratska prava. Nosilac te intenzivne političke i kulturne akcije je Svetozar Miletić, a slede ga Jovan Jovanović Zmaj, Jovan Đorđević, Laza Kostić i drugi.

Iako je i dalje bio politički i kulturni centar vojvođanskih Srba, do kraja 19. veka etnički sastav novosadskog stanovništva znatno se izmenio, a već osamdesetih godina ovog veka vođstvo u gradskoj upravi prelazi u ruke Mađara i od tada su za saborske poslanike birani isključivo njihovi predstavnici. Od osnivanja Novog Sada 1694. godine, najbrojnija etnička grupa u gradu bili su Srbi, dok brojnijeg mađarskog stanovništva ovde nema sve do polovine 19. veka. Posle 1867. godine, Novi Sad se nalazi pod upravom ugarskog dela Austrougarske monarhije. Tokom ovog perioda, politika mađarizacije, koju je sprovodila ugarska vlada, uticala je na promenu demografske strukture grada, odnosno, od pretežno srpskog Novi Sad je dobio etnički mešovit karakter. Po popisu iz 1880. godine, 41,2% stanovnika grada je govorilo srpskim, a 25,9% mađarskim jezikom. Do 1910. godine, procentualno učešće govornika srpskog jezika palo je na 34,52%, dok se procentualno učešće govornika mađarskog jezika popelo na 39,72%.

Gradska kuća u Novom Sadu, sagrađena 1895. godine

Ove popisne podatke ipak treba uzeti sa rezervom, jer se ne može sa sigurnošću reći da li su Mađari ili Srbi bili najbrojniji narod u gradu 1910. godine, s obzirom da mnogi istoričari osporavaju tačnost rezultata popisa iz 1910. godine budući da ovaj popis nije beležio etničku pripadnost građana, niti je beležio isključivo maternji jezik, već je takođe beležio „najčešće govoren jezik“, tako da rezultati popisa preuveličavaju broj govornika mađarskog jezika, s obzirom da je ovo bio zvanični jezik u to vreme i mnogi građani kojima mađarski nije bio maternji su izjavili da ga najčešće koriste u svakodnevnoj komunikaciji. U govornike mađarskog jezika uračunato je i 2.326 Jevreja, koji su se deklarisali da se služe mađarskim jezikom (po popisu iz 1910. godine, ukupan broj govornika mađarskog jezika u Novom Sadu, uključujući i pomenute Jevreje, bio je 13.343, dok je broj govornika srpskog jezika bio 11.594). Još jedan propust popisa iz 1910. godine bio je taj što u popisu nisu beleženi samo stalni stanovnici grada, već takođe i privremeni stanovnici, koji nisu živeli u gradu već su ovde bili stacionirani po dužnosti vojne ili civilne službe.

Mađarsko stanovništvo je u ovo doba imalo gradsku upravu u svojim rukama i mada se mađarski tada morao govoriti u Gradskoj kući i javnim zdanjima, srpski jezik je preovlađivao u trgovinama, na pijaci i po ulicama, jer pored Srba meštana i svakodnevna srpska potrošačka publika iz okoline davala je srpsko obeležje Novom Sadu. Na današnjem opštinskom području Grada Novog Sada, uključujući Novi Sad i okolna naselja sa bačke i sremske obale Dunava, bilo je 1910. godine 74.854 stanovnika, od čega je 29.611 (39,55%) govorilo srpski jezik, 18.379 (24,55%) govorilo mađarski jezik, 14.026 (18,73%) govorilo nemački jezik, 6.899 (9,21%) govorilo slovački jezik i 4.945 (6,6%) govorilo hrvatski jezik. Ova relativna većina Srba na današnjem opštinskom području Grada Novog Sada bila je nevidljiva na zvanično iskazanim rezultatima popisa iz 1910. godine, jer su tadašnje administrativne granice opština bile uređene na drugačiji način, tako da je u samom gradu popis kao glavni jezik iskazao mađarski, a u opštinskom području Novog Sada na bačkoj obali Dunava (tada administrativno odvojenom od urbanog dela grada) glavni jezik iskazan na popisu bio je slovački.

Privredni razvoj grada u drugoj polovini devetnaestog veka omeđen je karakteristikama tadašnje Austrougarske monarhije, koja je u industrijskoj ekspanziji pomalo zaostajala za državama zapadne Evrope. Osamdesetih godina devetnaestog veka Novi Sad je imao samo svilaru, a nešto kasnije sagrađena je klanica, zatim plinara, a 1910. godine i električna centrala. Izgradnjom magistralne železničke pruge, 1883. godine, koja ga je povezivala sa Budimpeštom, Novi Sad dobija na značaju, ali je industrija u gradu i dalje zanemarujuća.

Panorama Novog Sada početkom 20. veka

Novi Sad između dva svetska rata

Spomenik Jaši Tomiću u Novom Sadu

Austrougarska monarhija se krajem oktobra 1918. godine raspala, a 3. novembra i kapitulirala. Predratni srpski političari i rodoljubi počeli su da se okupljaju i organizovano da deluju u Novom Sadu već početkom jeseni 1918. godine, a među njima je pokrenuto pitanje organizovanja odbora koji bi po slomu Austrougarske preuzeo vlast u gradu iz ruku mađarske uprave. Prvi takav neformalni odbor stvoren je na inicijativu Jaše Tomića, predratnog vođe Srpske narodne radikalne stranke. Radikali oko Jaše Tomića sastali su se 27. oktobra u Subotici sa viđenijim ljudima i dogovorili se da se stvori „središnja uprava naših pokrajina“ (Banata, Bačke i Baranje), što je i učinjeno po njihovom povratku. Obrazovan je privremeni Srpski narodni odbor sa zadatkom da u interregnumu preuzme prerogative vlasti i obezbedi red do uspostavljanja redovnog poretka.

Dana 2. novembra članovi Srpskog narodnog odbora su se dogovorili da se organizuje narodna straža, a istog dana na ulicama se pojavilo obnovljeno socijaldemokratsko glasilo "Sloboda", koje je najavilo nacionalno oslobođenje srpskog naroda u Vojvodini (prethodno je izdavanje svih srpskih listova bilo obustavljeno u leto 1914. godine). U Novi Sad je vozom iz gornje Ugarske stiglo oko 1500 srpskih zarobljenika i interniraca, a jedan od povratnika iz ropstva, potporučnik srpske vojske Boško Pavlović, na sopstvenu inicijativu organizovao je prispele vojnike i zajedno sa njima stavio se na raspolaganje Srpskom narodnom odboru.

Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, održana u Novom Sadu 25. novembra 1918. Skupština je proglasila prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji.

Odbor je razaslao opštinama u Banatu, Bačkoj i Baranji „požurnice“, u kojima je apelovao da se osnivaju narodni odbori, koji imaju pokoravati se jedino njegovim naredbama i uputstvima. Srpskom narodnom odboru stizala su obaveštenja o neredima koje su izazivali raspušteni austrougarski vojnici. U odboru je rešeno da se „krilatice“ na novosadskom aerodromu iskoriste za izviđanje kretanja neprijateljskih trupa i da se uputi poziv Dunavskoj diviziji srpske vojske, koja je ušla u Srem, da što hitnije uputi svoje jedinice i u Bačku. Srpski narodni odbor uputio je ultimatum komandantu nemačkih trupa da 8. novembra, najkasnije do šest časova ujutru, njegovi vojnici napuste grad. Po izlasku i poslednjeg neprijateljskog vojnika, Boško Pavlović je naredio da srpske straže zauzmu sve važne punktove u gradu, a u noći između 8. i 9. novembra mandatori Srpskog narodnog odbora su i zvanično preuzeli vlast u Novom Sadu od mađarskog Magistrata. Na sednici je, pola sata pre ponoći, vlast prešla u srpske ruke, tako da su novosadski Srbi faktički sami sebe oslobodili dan pre ulaska srpske vojske u Novi Sad 9. novembra. Kada je javljeno da srpska vojska dolazi u Novi Sad, u susret joj je pošlo u toku prepodneva oko 400 konjanika, koji su bili u narodnim odelima, a nosili su srpski barjak. Na mostu je u ime Novosađana prvi pozdravio srpske vojnike ugledni građanin Sava Stojković, član Upravnog odbora Matice srpske. On je okićenu srpsku zastavu predao majoru Vojislavu Bugarskom kao komandantu jedinice srpske vojske koja je imala čast da oslobodi Novi Sad. Potom je, uz prisustvo mnoštva građana, na glavnom gradskom trgu priređen doček srpskoj vojsci, a dobrodošlicu im je sa balkona Matice srpske zaželeo Jaša Tomić.

Posle sprovedenih izbora po svim vojvođanskim mestima (od 18. do 24. novembra), u Novom Sadu se 25. novembra 1918. godine sastala Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena Banata, Bačke i Baranje, koja zvanično proglašava otcepljenje ovih regiona od Ugarske i njihovo prisajedinjenje Srbiji, a na istoj skupštini formira se i pokrajinska vlada (Narodna uprava) Banata, Bačke i Baranje sa sedištem u Novom Sadu. Zatim je jedna delegacija predvođena Jašom Tomićem i Blaškom Rajićem otputovala u Beograd, gde su najviši politički i vojni faktori Kraljevine Srbije primili odluku Velike narodne skupštine o prisajedinjenju Srbiji „s punim zadovoljstvom i odobrenjem“. Vlasti u Beogradu, međutim, nikad nisu zvanično priznale novoformirane pokrajinske organe vlasti, koji su nastavili da funkcionišu do 12. marta 1919. godine, kada je održana poslednja sednica Narodne uprave.

Novi Sad 1920. godine

Dana 1. decembra 1918. godine, proglašeno je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a Novi Sad ulazi u tu novu državu kao sastavni deo Kraljevine Srbije. Iako je do 1918. godine imao ulogu kulturnog i političkog centra Srba, Novi Sad do tada nije bio administrativni centar neke značajnije upravne teritorije ili pokrajine, što se ulaskom u novu državu menja: od 1918. do 1922. godine, Novi Sad je administrativni centar pokrajine Banat, Bačka i Baranja, a takođe (1921—1922. godine) i administrativni centar Bačko-baranjske županije, koja je obuhvatala Bačku i Baranju, zatim je (od 1922. do 1929. godine) administrativni centar Bačke oblasti, koja je obuhvatala zapadne delove Bačke i Baranju, da bi 1929. godine postao administrativni centar Dunavske banovine, jedne od pokrajina Kraljevine Jugoslavije.

Po popisu iz 1921. godine, Novi Sad je imao 39.122 stanovnika, od kojih je 16.293 govorilo srpski, 12.991 mađarski, 6.373 nemački i 1.117 slovački. Jačanje industrije uvećavalo je i stanovništvo grada. Do popisa iz 1931. godine broj stanovnika grada narastao je na 63.985, delimično i zbog toga što je Novi Sad u tom periodu administrativno ujedinjen sa Petrovaradinom, pa se podaci sa popisa iz 1931. godine odnose na oba naselja (Petrovaradin je tada imao oko 5.000 stanovnika). Za razliku od popisa iz 1921. godine, na kome su govornici srpskog jezika u Novom Sadu činili relativnu većinu od 41,1%, popis iz 1931. godine beleži apsolutnu većinu od 50,4% govornika srpskog ili hrvatskog jezika u ujedinjenom gradu (u Petrovaradinu su tada većinsko stanovništvo bili Hrvati).

Zgrada „Banovine“, sagrađena 1939. godine

U novu jugoslovensku državu Novi Sad unosi kulturno blago i institucije, kao što je Matica srpska sa letopisom, Srpsko narodno pozorište, zatim izuzetno značajna biblioteka i slikarske galerije. Privreda Novog Sada u tadašnjoj agrarnoj zemlji je veoma istaknuta, a komunalno uređenje bez premca u Jugoslaviji. U njemu se nalazi znatan broj stručne i tehničke inteligencije, društveni život sa razvijenim kulturnim i ekonomskim zahtevima, veoma razvijene radne navike, disciplina rada i stručno znanje. Kao administrativni centar Dunavske banovine, Novi Sad dobija mnoge monumentalne građevine, kao što su „Banovina“ (sadašnja zgrada pokrajinske vlade i skupštine), Tanurdžićeva palata, Radnički dom i druge. Prema jednom novinskom članku iz 1938, grad je dobio 4.500 novih zgrada (uglavnom prizemnih) i čitava nova naselja (Vidovdansko i Ivandansko). Betonski most preko Kanala Kralja Aleksandra u Temerinskoj ulici izgrađen je 1937.

Novi Sad u Drugom svetskom ratu

Iako je 12. decembra 1940. godine potpisala Ugovor o stalnom miru i večitom prijateljstvu sa Kraljevinom Jugoslavijom, Hortijeva Mađarska se nije odrekla pretenzija na severne delove jugoslovenske teritorije. Posle obaranja Trojnog pakta u Jugoslaviji krajem marta 1941. godine, u vojnim i političkim krugovima Hortijeve Mađarske dileme oko napada na Jugoslaviju nije bilo. Jedini uslov koji je trebalo ispuniti bilo je traženje formalnog razloga koji bi opravdao takav korak. Događaji koji su usledili posle ulaska nemačkih trupa u Jugoslaviju uklonili su i tu prepreku. Formiranje Nezavisne Države Hrvatske 10. aprila 1941. godine, protumačeno je kao prestanak postojanja Jugoslavije, što je oslobađalo obaveze iz Ugovora o prijateljstvu, te je vlada Mađarske, na sednici od 10. aprila 1941. godine odobrila zapovest regenta Mikloša Hortija o ratnim operacijama u „južnim krajevima“. Dva dana kasnije, mađarske fašističke trupe su prešle mađarsko-jugoslovensku granicu i za nepuna četiri dana, bez borbe, zauzele Bačku, Baranju, Međumurje i Prekomurje. U okupaciji ovih teritorija je učestvovalo oko 80.000 mađarskih vojnika i oficira.

U noći između 11. i 12. aprila u vazduh su odleteli novosadski mostovi na Dunavu, Most kraljevića Tomislava i Železnički most, a porušila ih je Jugoslovenska vojska prilikom povlačenja iz Bačke. U gradu su se pojavili naoružani "nemzeteri" i "folksdojčeri" da kontrolišu ulice i naselja. U periodu od 11. aprila pa do okupacije grada lokalni Nemci su preuzeli sve ustanove u gradu i gradski aerodrom i tri dana obavljali svu vlast. 13. aprila u grad ulaze mađarske okupacione trupe, a deo lokalnog mađarskog i nemačkog stanovništva ih dočekuje sa zastavama, cvećem i muzikom. Ulazak okupatora propraćen je pojedinačnim ubistvima i organizovanim napadom na nenaoružano stanovništvo Salajke, dela grada pretežno nastanjenog Srbima. Tokom 14. i 15. aprila ubijeno je oko 300 novosadskih Srba, a do kraja aprila još oko dve stotine. Deo nemačkog stanovništva je od prvog dana okupacije nezadovoljan, jer su lokalni Nemci na ovom području hteli da osnuju svoju podunavsku državu. U jednom nemačkom listu mađarsku vojsku nazivaju okupatorskom, dok u jednom radiogramu nemački lokalni lideri pišu: „Šta traže Mađari ovde? Radije doživotno pod Hotentotima, no i jedan dan dozvoliti da se na nama raspnu blagodeti ideje krune Svetog Stefana". Hitler je međutim imao drugačije planove za komadanje Jugoslavije.

Vlast u gradu preuzima vojna uprava, koja je imala za cilj da stvori „osnovne uslove“ za ponovno uključivanje okupiranih teritorija u okvire "Velike Mađarske". Planom denacionalizacije je bilo predviđeno proterivanje gotovo svog stanovništva srpskog porekla iz Bačke, a na njihovo mesto doseljavanje stanovništva mađarske nacionalnosti. Međutim, pošto između mađarskih i nemačkih vlasti nije postignut sporazum o proterivanju, ova akcija je delimično obustavljena. Listovi na srpskom jeziku su zabranjeni, rad Matice srpske je suspendovan, dok su imanja Eparhije Bačke stavljena pod sekvestar. Srpska gimnazija u Novom Sadu radi, ali se nacionalna istorija izbacuje iz nastavnog programa, dok su maturanti morali polagati ispit iz mađarskog jezika i mađarske nacionalne istorije.

Krajem avgusta i početkom septembra 1941, ukinuta je vojna uprava a umesto nje formirana civilna, čijim je uvođenjem stvorena Bačko-bodroška županija sa sedištem u Somboru, a u okviru ove županije nalazio se i Novi Sad, kojem je povraćen status slobodnog kraljevskog grada. Novi Sad se tako od nekadašnjeg administrativnog centra Dunavske banovine pretvorio u pogranični grad na granici Hortijeve Mađarske i Pavelićeve Nezavisne Države Hrvatske. Petrovaradin, koji je do 1941. godine bio sjedinjen sa Novim Sadom našao se sada sa hrvatske strane ove nametnute granice. Na sednici mađarskog parlamenta od 16. decembra 1941. godine usvojen je „Zakon o ponovnom priključenju osvojenih južnih teritorija mađarskoj kruni i ujedinjenju sa ostalim zemljama Mađarske“, kojim je nasilno prisvojeno suvereno pravo nad okupiranim jugoslovenskim krajevima. Prema popisu stanovništva, koji su mađarske okupacione vlasti izvršile krajem 1941. godine, a za koji su neki istoričari rekli da je tendenciozan i da nije za javnu upotrebu, Novi Sad je imao 61.731 stanovnika, od kojih je 31.685 (51,3%) govorilo mađarski, a 17.039 (27,6%) srpski, što predstavlja znatno povećanje broja govornika mađarskog i smanjenje broja govornika srpskog u odnosu na raniji popis iz 1931. godine (po popisu iz 1931. godine u Novom Sadu je bilo 32.227 ili 50,4% govornika srpskog (i hrvatskog) i 17.354 ili 27,1% govornika mađarskog).

Spomenik žrtvama racije u Novom Sadu

Tokom četvorogodišnje okupacije (od 1941. do 1944. godine), okupatori su počinili brojne zločine (hapšenja, ubijanja, paljenja, streljanja, maltretiranja) nad srpskim i jevrejskim stanovništvom grada, a jedan od poznatijih masovnih zločina je Novosadska racija sprovedena januara 1942. godine, u kojoj je ubijeno i pod dunavski led bačeno 1.246 Novosađana, po nacionalnosti 809 Jevreja, 375 Srba, 18 Mađara, 15 Rusa i 2 Rusina, a po polnoj i starosnoj strukturi 489 muškaraca, 415 žena, 177 starih osoba i 165 dece. Jedan od poslednjih zločina okupatora u Novom Sadu bilo je i masovno odvođenje Jevreja, čitavih porodica, od dece do staraca, u zloglasne nemačke logore smrti 1944. godine. Tokom celog rata, fašisti su ukupno ubili oko 5.000 Novosađana.

U Novom Sadu je, tokom celog rata, delovao pokret otpora i oslobodilački pokret pod vođstvom Komunističke Partije Jugoslavije. U gradu se nalazilo sedište okružnog komiteta Komunističke Partije Jugoslavije, koji je u okviru narodnooslobodilačkog pokreta bio deo Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu. Značajnu pomoć u svim oblicima rada aktivistima NOP-a predstavljao je direktivni i propagandni materijal, koji je uprkos brojnim teškoćama vezanim za održavanje veza, stizao u Bačku od viših partijskih i skojevskih rukovodstava. Posebno značajnu ulogu u tom pogledu predstavljali su formiranje i rad agitprop grupe i pokrajinske tehnike u Novom Sadu. U periodu svog postojanja, od kraja juna do oktobra 1941. godine, ova grupa i tehnika izdali su ili umnožili mnoštvo materijala koji je dospevao u sve delove Bačke zahvaljujući dobro organizovanoj mreži za rasturanje. I pored postignutih rezultata, rad na vojnom planu bio je veoma otežan, a time i manje uspešan od nekih drugih vidova aktivnosti KPJ. U narodnooslobodilačkoj borbi, u partizanskim odredima i vojvođanskim brigadama, neposredno je učestvovalo 2.365 Novosađana, pripadnika svih nacionalnosti.

U toku 1944. Novi Sad je bombardovan od strane Savezničkih aviona, koji su za cilj imali strateške objekte: železnički most koji su Nemci podigli na mestu porušenog, neka slagališta materijala, kao i izvesne ustanove lokalnih Nemaca, ali su tom prilikom stradale i mnoge stambene zgrade, naročito u blizini mosta.

Novi Sad posle 1944. godine

Istorijski razvoj Novog Sada između 1716. i 2009. godine

Dana 22. oktobra 1944. godine, ugrožen nadiranjem Crvene armije i Narodnooslobodilačke vojske, okupator je napustio Novi Sad, a 23. oktobra grad su oslobodile partizanske jedinice iz Srema i Bačke, čime se Novi Sad ponovo našao u okviru (obnovljene) Jugoslavije. Od 1945. godine Novi Sad je glavni grad Autonomne Pokrajine Vojvodine.

U Novom Sadu je 6. aprila 1945. godine održano zasedanje Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine (GNOOV) na kome je doneta istorijska odluka: "Da Vojvodina ima da bude u sastavu federalne jedinice Srbije. Da Vojvodina u sastavu federalne Srbije ima punu autonomiju kao autonomna pokrajina". Delegacija GNOOV je potom otputovala u Beograd, gde je učestvovala na zasedanju ASNOS, koje je održano od 7. do 9. aprila 1945. godine. Na prvoj sednici (7. april), predstavnik GNOOV Jovan Veselinov je delegatima ASNOS-a saopštio odluku GNOOV o uključivanju autonomne Vojvodine u sastav federalne jedinice Srbije, na šta je ASNOS odgovorio usvajanjem posebne rezolucije kojom je odluka GNOOV pozdravljena i prihvaćena.

Na zasedanju u Novom Sadu 30. i 31. jula 1945. godine, Skupština izaslanika naroda Vojvodine je potvrdila odluku da se Vojvodina priključi federalnoj Srbiji, što je na Trećem zasedanju AVNOJ-a od 10. avgusta 1945. godine jednoglasno prihvaćeno, a 1. septembra 1945. godine Predsedništvo Narodne skupštine Srbije donelo je Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Pokrajine Vojvodine.

Po popisu iz 1948. godine, u Novom Sadu je najviše Srba (50,9%), zatim Mađara (16,8%), Hrvata (12,1%), itd. Posle 1948. godine, većina od malobrojnih preživelih Jevreja seli se u novoosnovanu državu Izrael, a Nemci odlaze, delom dobrovoljno, a delom pod prisilom, u Austriju, Nemačku i Južnu Ameriku (uglavnom Brazil i Argentinu). Crvena armija Sovjetskog Saveza, pak, krajem 1944. i tokom 1945. internira neke od belih ruskih izbeglica i odvodi ih natrag u SSSR, no grad i dalje ostaje nacionalno šarolik, a u njega se doseljava velik broj ljudi iz raznih krajeva SFRJ. Dočekavši slobodu sa 44.000 stanovnika, grad se relativno brzo uvećavao, tako da šezdesetih godina ima već preko 100.000 stanovnika. U periodu posle Drugog svetskog rata Novi Sad postaje ne samo glavni već i najveći grad Vojvodine, a sve do tada najveći vojvođanski grad bila je Subotica.

Spomenik na mestu porušene Jermenske crkve

Odmah po oslobođenju, Novi Sad pristupa obnovi i razvijanju industrije. U već postojećim industrijskim granama grad višestruko povećava proizvodnju, kao što osniva i nove. Godine 1954. industrija u gradu zapošljava oko 10.000 radnika, da bi taj broj 1984. godine iznosio oko 75.000. Tokom mnogobrojnih urbanizacijskih rezova u doba socijalizma, grad gubi neke od svojih prepoznatljivih građevina, kao što su Jermenska crkva ili deo Jevrejske ulice, a grade se veliki bulevari i stambeni blokovi. Pored starih srednjih škola, i novih, koje su se u toku vremena specijalizovale i znatno povećale broj đaka, Novi Sad dobija i više škole. Prvo je to viša pedagoška škola (osnovana 1946. godine), a zatim Filozofski i Poljoprivredni fakultet (1954), da bi 1960. godine najzad bio osnovan i ceo samostalan Univerzitet, u čijem su sastavu devet fakulteta i još nekoliko viših škola. 1980. godine počinje da deluje i novoosnovana Vojvođanska akademija nauka i umetnosti.

Dana 6. oktobra 1988. godine, u Novom Sadu su organizovane demonstracije pod čijim je pritiskom srušena tadašnja vojvođanska vlada. Po prosutom jogurtu koji je deljen demonstrantima, a ovi ga bacali na neke funkcionere Vojvodine, ovaj događaj je ostao poznat kao "jogurt revolucija". Cilj ovih demonstracija bio je rušenje tadašnjeg autonomnog statusa Vojvodine, koji je pokrajina imala po ustavu iz 1974. godine. Novi ustav Srbije iz 1990. godine ukida državnost i federalni status Vojvodine i pretvara pokrajinu u teritoriju sa ograničenim stepenom autonomije.

Posle raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: odvajanja Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Makedonije i formiranja nove Savezne Republike Jugoslavije 1992. godine, Novi Sad iznenada postaje drugi po veličini grad u trećoj Jugoslaviji, što mu daje dodatni zamajac u razvoju, iako je to doba bilo veoma krizno i turbulentno (Po podacima iz 1991. godine, najveći grad potonje Savezne Republike Jugoslavije bio je Beograd sa 1.137.000 stanovnika (uže područje grada), zatim Novi Sad sa 179.000 stanovnika (bez Petrovaradina i Sremske Kamenice), a ostali veći gradovi bili su Niš sa 176.000, Kragujevac sa 147.000, Podgorica sa 118.000, Priština sa 108.000 i Subotica sa 100.000 stanovnika).

Poslednju deceniju 20. veka u Novom Sadu obeležili su i mnogi protesti opozicionih stranaka kao i protesti studenata. Najduži i najmasovniji protesti studenata novosadskih Univerziteta dogodili su se u periodu decembar 1996 - mart 1997. Od kraja 1998. do kraja 2000. godine u Novom Sadu delovao je Narodni pokret Otpor.

Bombardovanje Novog Sada 1999. godine

Ruševine zgrada Televizije Novi Sad na Mišeluku

Glavni članak: Bombardovanje Novog Sada 1999. godine

Novi Sad je znatno oštećen u NATO bombardovanju 1999. godine; sva tri mosta na Dunavu su porušena, oštećene su komunikacije, kao i vodovodni i električni sistemi. Rafinerija nafte je gotovo svakodnevno bombardovana, što je izazvalo znatnu ekološku štetu i zagađenje životne sredine. Uništeni su i objekti Televizije Novi Sad na Mišeluku, a oštećeni su i stambeni, industrijski i drugi objekti u pojedinim delovima grada: u Industrijskim zonama, na Vidovdanskom Naselju, Detelinari (osnovna škola i stambene zgrade), Starom Gradu (zgrada „Banovine"), Ribnjaku, Sremskoj Kamenici i Šangaju.

Novi Sad posle 2000. godine

Posle promene režima u Beogradu 5. oktobra 2000. godine i otvaranja države prema Svetu, stvorili su se uslovi za dalji razvoj grada. Pored obnove porušenih mostova i ekonomije uništene dugogodišnjim sankcijama, u Novom Sadu se naročito intenzivirala izgradnja stambenih, poslovnih i drugih objekata, tako da je po nekim tvrdnjama Novi Sad postao najveće gradilište u zemlji, a pored izbeglica i raseljenih lica, koja su se ovde doselila tokom ratnih godina, grad je postao stecište i novih ekonomskih migranata, kao jedno od dva najrazvijenija ekonomska središta u Srbiji (2009. godine, u Beogradu i Novom Sadu živelo je 31% od ukupnog stanovništva Srbije i 40% zaposlenih, koji su stvarali dve trećine ukupnog i 50% industrijskog dohotka). Po popisu iz 2002. godine, opštinsko područje Grada Novog Sada imalo je 299.294 stanovnika, da bi 2008. godine ovaj broj bio procenjen na 335.381, a pored opština Raške oblasti i juga Srbije, Grad Novi Sad je jedno od malobrojnih opštinskih područja u Srbiji sa pozitivnim prirodnim priraštajem (Videti članak: Realni broj stanovnika opština i gradova Republike Srbije 2008. godine).

Značajni datumi u istoriji grada

• 1. februar 1748. - Novi Sad dobija današnje ime i status „slobodne kraljevske varoši“.
• 8. novembar 1918. - oslobođenje Novog Sada (Novosadski Srbi preuzimaju vlast u gradu).
• 9. novembar 1918. - oslobođenje Novog Sada (ulazak vojske Kraljevine Srbije u grad).
• 25. novembar 1918. - Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Novom Sadu donosi odluku o prisajedinjenju Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji.
• 23. oktobar 1944. - oslobođenje Novog Sada (ulazak partizanskih jedinica u grad).
• 31. jul 1945. - Skupština izaslanika naroda Vojvodine u Novom Sadu izjašnjava se za priključenje Vojvodine Srbiji.

Vidi još

• Demografska istorija Novog Sada
• Bombardovanje Novog Sada 1999. godine
• Gradonačelnici Novog Sada
• Mostovi Novog Sada
• Istorija Vojvodine
• Istorija Srbije
• Novi Sad
• Petrovaradin
• Sremska Kamenica

Literatura

• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Đorđe Randelj, Novi Sad - slobodan grad, Novi Sad, 1997.
• Jovan Mirosavljević, Novi Sad - atlas ulica, Novi Sad, 1998.
• Jovan Mirosavljević, Brevijar ulica Novog Sada 1745—2001, Novi Sad, 2002.
• Milorad Grujić, Vodič kroz Novi Sad i okolinu, Novi Sad, 2004.
• Triva Militar, Novi Sad na raskrsnici minulog i sadanjeg veka, Novi Sad, 2000.
• Boško Petrović - Živan Milisavac, Novi Sad, Matica srpska, Novi Sad, 1987.
• Milan Paroški, Novi Sad - stara varoš 7000 godina, Novi Sad, 2008.
• Đorđe M. Srbulović, Kratka istorija Novog Sada, Novi Sad, 2000.
• Melhior Erdujhelji, Istorija Novog Sada, Veternik, 2002.
• Agneš Ozer, Život i istorija u Novom Sadu, Novi Sad, 2005.
• Veljko Milković, Petrovaradin i Srem - misterija prošlosti, Novi Sad, 2003.
• Radenko Gajić, Petrovaradinska tvrđava - Gibraltar na Dunavu, Sremski Karlovci, 1993.
• Agneš Ozer, Petrovaradinska tvrđava - vodič kroz vreme i prostor, Novi Sad, 2002.
• 30 godina mesne zajednice "7. juli“ u Novom Sadu 1974—2004, Novi Sad, 2004.
• Branko Ćurčin, Slana bara nekad i sad, Novi Sad, 2002.
• Branko Ćurčin, Novosadsko naselje Šangaj nekad i sad, Novi Sad, 2004.
• Mostovi Novog Sada, PROMETEJ, Novi Sad, 2005.
• Enciklopedija Novog Sada, knjige 1-29, Novi Sad, 1993—2008.
• Sveske za istoriju Novog Sada, sveske 2-8, Novi Sad, 1992-1997.
• Dr Slobodan Ćurčić, Naselja Bačke - geografske karakteristike, Novi Sad, 2007.
• Zvonimir Golubović, Racija u Južnoj Bačkoj 1942. godine, Novi Sad, 1992.
• Aleksandar Veljić, Racija - zaboravljen genocid, Beograd, 2007.
• Petar Jonović, Knjižare Novog Sada 1790—1990, Novi Sad, 1991.
• Petar Jonović - Dr Milan Vranić - Dr Dušan Popov, Znameniti knjižari i izdavači Novog Sada, Novi Sad, 1993.
• Mirjana Džepina, Društveni i zabavni život starih Novosađana, Novi Sad, 1982.
• Ustav za čitaonicu srpsku u Novom Sadu, fototipsko izdanje, Novi Sad, 1993.
• Narodna enciklopedija (1927 g.)
• Nezavisni vojvođanski građanski list, specijalno izdanje, Novi Sad, jun / jul 1999.
• Popov, Jelena (1977). Glavni NOO Vojvodine: 1943-1945. Sremski Karlovci: Arhiv Vojvodine. 

Spoljašnje veze

• Stare gravure Novog Sada
• Stare gravure Novog Sada
• Stare fotografije Novog Sada
• Stare mape Novog Sada
• Arheološka iskopavanja
• Kopali bulevar, našli prve Lale („Politika“, 12. oktobar 2010)
• Marija Terezija „oživela” na izložbi o Novom Sadu („Politika”, 22. februar 2022)