Eparhija pakračko-slavonska

Eparhija pakračko-slavonska Srpska pravoslavna crkva
Saborna crkva u Pakracu
Osnovni podaci
Sjedište	Pakrac
Država	Hrvatska
Osnovana	16. vijek
Broj namjesništava	3
Broj manastira	5
Zvanični veb-sajt
Arhijerej
Arhijerej	Jovan (Ćulibrk)
Čin arhijereja	episkop
Titula arhijereja	episkop pakračko-slavonski

Srpska patrijaršija u 16. i 17. veku

Eparhija pakračko-slavonska (ranije Eparhija pakračka i Eparhija slavonska) eparhija je Srpske pravoslavne crkve.

Nadležni arhijerej je episkop Jovan (Ćulibrk), a sjedište eparhije se nalazi u Pakracu gdje je i Saborna crkva.

Istorija

Počeci pravoslavlja u Slavoniji

Jače naseljavanje područja Slavonije Srbima vezuje se za drugu polovinu 15. vijeka. Mnogi Srbi tada dolaze sa srpskim despotom Vukom Brankovićem (Zmaj Ognjeni Vuk), koji zbog zasluga u ratovima od ugarskog kralja Matije Korvina dobija nekoliko posjeda i utvrđenja, među kojima i grad Bijelu Stijenu.

Požeška eparhija

Vjerskim životom pravoslavnih Srba u Slavoniji pod Turcima rukovodili su najprije pojedini sveštenici, a još više kaluđeri, koji su zajedno sa narodom dolazili iz Srbije ili iz Bosne. Tada nastaju i manastiri Pakra i Orahovica, kao i Dejanovac ili Kruškovac kod današnjih Okučana. Sa obnovom Pećke patrijaršije (1557) osniva se prva srpska eparhija na tlu Slavonije — Požeška eparhija. Prvi pomen o Požeškoj eparhiji nalazi se u zapisima na rukopisnim knjigama manastira Orahovice iz 1585. godine, kada je zabeleženo i ime tadašnjeg požeškog mitropolita Josifa. Počevši od 1590. godine, u itvorima se pominje požeški mitropolit Vasilije koji je 1595. godine prebegao u susednu habzburšku Gornju Slavoniju (Slovinje) i tamo postao prvi vladika pravoslavnih Srba na području Varaždinskog generalata. U srpskim pomenicima iz 16. i 17. veka zabeležena su i imena požeških mitropolita Sofronija i Grigorija. Na osnovu turskih izvora zna se i za požeškog mitropolita Stefana iz 1641. godine. Nije tačno utvrđeno sedište požeških vladika — Požega ili manastir Orahovica. Požeška eparhija je sigurno postojala do 1688. odnosno do zauzeća Slavonije od strane Habzburgovaca.

Pakračka eparhija

Turski sandžaci, Pakrački i Požeški, u 16. i 17. veku

Karta iz sredine 17. veka, sa naznačenim nazivom "Rascia" na području turske Slavonije

Velike nevolje koje je slavonskom stanovništvu donio veliki Austrijsko-turski rat (1683—1699) nisu poštedjeli ni srpsku crkvu u Slavoniji. Postepenim oslobađanjem koje je išlo od zapada prema istoku omogućeno je marčanskim unijatskim episkopima da pokušaju proširiti svoju nadležnost i na pravoslavne Srbe u oslobođenoj Slavoniji.

Srpski narod bi teško odolio ovim unijatskim nasrtajima da se pred jesen 1690. nije u Austriji pojavio srpski patrijarh Arsenije III Crnojević sa povlasticama koje je dobio od cara Leopolda I, prema kojima je Srbima bila zajamčena sloboda pravoslavne vjere. Ubrzo poslije prvog pokušaja u Slavoniji patrijarh Arsenije je bio istisnut, a u Pakrac je 26. maja 1699. doveden pounijaćeni episkop Petronije Ljubibratić. On je u neposrednoj blizini vojnog komandanta podigao malu drvenu crkvu, kuću za stanovanje i uz nju kapelu posvećenu Blagovjestima.

Ipak, ovaj pritisak je kratko trajao. Kada je u Mađarskoj izbio Rakocijev ustanak (1703) austrijska vlast se uplašila da se Srbi ne pridruže ustanicima, te je patrijarhu vratila slobodu i sva njegova prava. Nemajući kud, Petronije se pomirio sa patrijarhom Arsenijem, a pred smrt je napisao pismo u kome je sve svoje preporučio na patrijarha.

Godine 1704, patrijarh je od Janićija, brata Petronijevog, kupio za 1.000 forinti episkopski dvor i crkvu sa inventarom, te lično preuzeo upravu eparhijom pravdajući to dekretom od 1695, po kome su Srem i Slavonija ostavljeni patrijarhu na upravu kao arhidijeceza. Od 1705. godine Sofronije Podgoričanin se vodio kao vikarni episkop patrijarha Arsenija i tek na saboru u Kruševcu 1708. kada je poslije smrti patrijarha biran novi mitropolit, izdvojena je Slavonija iz arhidijeceze i zajedno sa Osječkim poljem organizovana u posebnu — Pakračku (po sjedištu), danas Slavonsku eparhiju.

Tokom 18. vijeka najveći izazov novoosnovanoj eparhiji bilo je unijaćenje. Crkva se borila stalno i na više strana. Episkop Nikifor Stefanović osnovao je sredinom 18. vijeka bogosloviju u Pakracu. U to vrijeme počinje i osnivanje srpskih škola po selima eparhije. Episkop Kiril Živković je posebno radio na unapređenju kulture, pa je osnovao vladičansku biblioteku. U 19. vijeku i prvoj polovini 20. vijeka episkopi su uglavnom poklanjali pažnju unapređenju kulture i obrazovanja kod mjesnih Srba, a posebno razvoju bogoslovije u Pakracu.

Slavonska eparhija

Vladičanski dvor i Saborna crkva u Pakracu

Manastir Jasenovac

Saborna crkva u Pakracu

Tokom Drugog svjetskog rata eparhija i njeni vjernici preživjeli su najcrnje dane. Veliki broj Srba je pobijen, a crkve i manastiri oštećeni ili porušeni. Posle rata došlo je vrijeme duhovne i graditeljske obnove ove mučeničke eparhije. Obnovljeni su brojni hramovi (Okučani, Nova Gradiška, Jasenovac i dr.). Međutim, pod pritiskom komunističkog režima, višedecenijska obnova nije uspjela u potpunosti da nadoknadi uništeno u Drugom svjetskom ratu.

Od 1959. eparhiji je vraćen stari naziv Slavonska. Njeni episkopi su bili: Emilijan Marinović (1951—1982), Lukijan Pantelić (1985—1999), Sava Jurić (1999—2013) i Jovan Ćulibrk (od 2014).

Slavonska eparhija je imala sjedište u Pakracu. Uslijed rata (od 1991) episkop, sveštenstvo i narod uglavnom su izbjegli. Bilo je 78 parohija, 71 crkvena opština, 45 sveštenika i tri manastira (Orahovica, Pakra, Sveta Ana).

Veliki dio crkvenih građevina je u cjelosti ili dijelom porušen. Posljednjih godina se radi na obnovi, koja sporo odmiče.

Knjižno i umjetničko crkveno blago iz Pakraca je sačuvano zahvaljujući Hrvatu Ivanu Hitiju koji se januara 1992. založio da se razbacane dragocenosti prenesu u Univerzitetsku biblioteku u Zagrebu. Za ovaj poduhvat ga je januara 2013. odlikovala Srpska pravoslavna crkva Ordenom Svetog cara Konstantina.

Poslednjih godina se radi na vraćanju eparhijske uprave u Pakrac, gde su slavonske vladike stolovale vekovima. Trenutno se tu obnavljaju saborna crkva i vladičanski dvor, teško stradali tokom poslednjeg rata u Hrvatskoj.

Episkopi

Mitropoliti požeški

• Josif (oko 1585)
• Vasilije (oko 1590-1595)
• Sofronije (pomenut u Sopoćanskom pomeniku)
• Grigorije (pomenut u Račanskom pomeniku)
• Stefan (oko 1641)

Episkopi pakrački

• Sofronije Podgoričanin (1705—1710),
• Vasilije Rajić (1710—1714), bio je prethodno egzarh patrijarhu Arseniju III Čarnojeviću;
• Gavrilo Popović ''Bugarin'', (1715—1716); ubijen nožem od strane Damjana Rože iz Subotskog grada.
• Atanasije Radošević (ili Radosavljević?) (1717—1720),
• Nikifor Stefanović (1722—1743), rodom iz Grgurevaca u Sremu, dao ostavku, umro 1750. godine u Pakracu, gde je sahranjen u hramu Sv. Trojice
• Sofronije Jovanović (1743—1757), rodom iz Novog Sada, postriženik manastira Hopova,

Vićentije Jovanović Vidak (1757—1759), administrirao eparhijom.

• Arsenije Radivojević (1759—1769), rodom iz Sentandreje,
• Atanasije Živković (1770—1781),

Josif Jovanović Šakabenta (1781—1783),

• Pavle Avakumović (178?-1786),
• Kiril Živković (1786—1807),
• Josif Putnik (1808—1828),
• Georgije Hranislav (1829—1839),
• Stefan Popović (1839—1843),
• Stefan Kragujević (1843—1864),

	Nikanor Grujić (1864—1887),
	Miron Nikolić (1890—1941),

• Damaskin Grdanički (1945—1951), administrirao eparhijom.

Episkopi slavonski

• Emilijan Marinović (1952—1981),
• Lukijan Pantelić (1985—1999),
• Sava Jurić (1999—2013),

patrijarh srpski Irinej (2013—2014), administrirao eparhijom

• Jovan Ćulibrk (od 2014).

Manastiri i imanja

1. Drenovac,
2. Jasenovac,
3. Orahovica,
4. Pakra,
5. Sveta Ana

Arhijerejska namesništva

Pakračko-slavonska eparhija je podeljena na 3 arhijerejska namesništva:

1. Arhijerejsko namesništvo pakračko-daruvarsko, sa sedištem u Pakracu;
2. Arhijerejsko namesništvo podravsko slatinsko, sa sedištem u Podravskoj Slatini;
3. Arhijerejsko namesništvo brodsko-požeško, sa sedištem u Slavonskom Brodu;

Vidi još

• Jovan Ćulibrk
• Sava Jurić
• Srpska pravoslavna crkva u Hrvatskoj
• Eparhija osječkopoljska i baranjska

Literatura

• Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do 20. veka. Beograd: Evro. 
• Gavrilović, Vladan (2012). „Primeri unijaćenja srpskog naroda u Hrvatskoj do kraja XVIII veka” (PDF). Srpske studije. 3: 207—218. Arhivirano iz originala (PDF) 06. 05. 2019. g. Pristupljeno 19. 12. 2018. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od Karlovačkog mira do austro-turskog rata 1716-1718”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 55—61. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od Požarevačkog mira do austro-turskog rata 1737-1739”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 163—175. 
• Gavrilović, Slavko (1986). „Srbi u Ugarskoj i Slavoniji od austro-turskog rata 1737-1739. do kraja XVIII veka”. Istorija srpskog naroda. 4 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—216. 
• Gavrilović, Slavko (1995). „O unijaćenju i pokatoličavanju Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XIII-XIX vek)”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 3: 7—44. 
• Gavrilović, Slavko (1996). „Unijaćenje Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Baranji (XVI-XVIII vek)”. Srpski narod van granica današnje SR Jugoslavije od kraja XV veka do 1914. godine. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. str. 37—47. 
• Gavrilović, Slavko (1996b). „Problem unijaćenja i kroatizacije Srba”. Republika Srpska Krajina. Topusko-Knin-Beograd: Srpsko kulturno društvo "Sava Mrkalj", Srpsko kulturno društvo "Zora", Radnička štampa. str. 111—126. 
• Grujić, Radoslav (1907). Građa za istoriju Pakračkog vladičanstva. Sremski Karlovci: Srpska manastirska štamparija. 
• Grujić, Radoslav (1909). Apologija srpskoga naroda u Hrvatskoj i Slavoniji i njegovih glavnih obeležja. Novi Sad. 
• Grujić, Radoslav (1930). Spomenica o Srpskom pravoslavnom vladičanstvu pakračkom. Pakrac: Izdanje sveštenstva Vladičanstva pakračkog. 
• Grujić, Radoslav (1931). Pakračka eparhija: Istorisko-statistički pregled. Novi Sad. 
• Dabić, Vojin S. (2010). „Mala Vlaška u Slavoniji: Naselja i stanovništvo od kraja XVII do polovine XVIII veka” (PDF). Srpske studije. 1: 11—38. Arhivirano iz originala (PDF) 25. 05. 2019. g. Pristupljeno 19. 12. 2018. 
• Dabić, Vojin S. (2012). „Srpska naselja u Slavoniji (16-18. vek)”. Glas SANU. 420: 173—196. 
• Dabić, Vojin S. (2020). Mala Vlaška (Parva Walachia): Prilog istoriji srpskog naroda u Slavoniji od XVI do XVIII veka. Novi Sad: Matica srpska. 
• Ivić, Aleksa (1909). Seoba Srba u Hrvatsku i Slavoniju: Prilog ispitivanju srpske prošlosti tokom 16. i 17. veka. Sremski Karlovci. 
• Ivić, Aleksa (1926). „Migracije Srba u Slavoniju tokom 16., 17. i 18. stoleća”. Srpski etnografski zbornik. 36: 1—228. 
• Kašić, Dušan Lj. (1967). Srbi i pravoslavlje u Slavoniji i sjevernoj Hrvatskoj. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva Hrvatske. 
• Kašić, Dušan Lj. (1971). Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji. Beograd: Srpska Patrijaršija. 
• Kašić, Dušan Lj. (1986). Otpor Marčanskoj uniji: Lepavinsko-severinska eparhija. Beograd: Pravoslavlje. 
• Kašić, Dušan Lj. (1988). Srpska naselja i crkve u sjevernoj Hrvatskoj i Slavoniji. Zagreb: Savez udruženja pravoslavnih sveštenika Hrvatske. 
• Krestić, Vasilije (1991). Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848-1914. Beograd: Politika. 
• Kučeković, Aleksandra (2014). Umetnost Pakračko-Clavonske eparhije u XVIII veku. Beograd: Akademija Srpske pravoslavne crkve za umetnost i konservaciju. 
• Kučeković, Aleksandra (2014). „Episkop Sofronije Jovanović (1743-1757) i barokni kulturni model u Pakračko-slavonskoj eparhiji”. Tri veka Karlovačke mitropolije 1713-2013. Sremski Karlovci-Novi Sad: Eparhija sremska, Filozofski fakultet. str. 601—610. 
• Kučeković, Aleksandra (2019). „Rušenje pravoslavnih crkava na području Pakračko-slavonske eparhije početkom Drugog svetskog rata: Osvrt iz ugla sačuvane eparhijske arhive” (PDF). Pokatoličavanje Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: Zbornik radova. Zagreb: : Srpsko narodno vijeće. str. 441—462. 
• Mileusnić, Slobodan (2006). Požeška mitropolija. Beograd: Muzej Srpske pravoslavne crkve. 
• Milošević, Slobodan D. (1985). „O prekrštavanju pravoslavnog stanovništva u NDH u vreme Drugog svetskog rata” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 3 (2): 71—92. 
• Mišić, Aleksandra (2019). „Stradanje Episkopskog dvora u Pakracu 1941. godine”. Godišnjak za istraživanje genocida. 11 (2): 391—427. 
• Puzović, Predrag (2017). „Stradanje sveštenika tokom Prvog svetskog rata na području Pakračke i Bitoljske eparhije” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 76 (1): 151—158. 
• Raguž, Jakša (2017). „Izvješće vladike banatskog Atanasija Jevtića o zbivanjima u Slavonskoj eparhiji Srpske pravoslavne crkve u prosincu 1991. godine”. Zbornik Janković. 2: 289—304. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2014). „Kiril Živković, episkop pakračko-slavonski (prilozi za biografiju)” (PDF). Istorijski časopis. 63: 59—76. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 3. 2018. g. Pristupljeno 20. 7. 2018. 
• Točanac-Radović, Isidora (2016). „Reforma mreže parohija u Pakračkoj eparhiji tokom druge polovine XVIII veka”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 10: 49—70. 
• Škiljan, Filip (2016). „Vjerski prijelazi s pravoslavne na rimokatoličku vjeroispovijest u NDH (1941—1945) na području arhiđakonata Svetačje (Novska, Nova Gradiška, Oriovac)” (PDF). Kultura polisa: Časopis za negovanje demokratske političke kulture. 13 (31): 185—202. Arhivirano iz originala (PDF) 16. 02. 2018. g. Pristupljeno 15. 02. 2018. 
• Šuletić, Nebojša (2010). „Istoriografija o Srbima u Habzburškoj monarhiji od početka XVI do kraja XVIII veka (1991—2010)”. Dometi srpske i evropske istoriografije u poslednje dve decenije (1990—2009). Beograd: Udruženje nastavnika Dositej Obradović. str. 123—136. 
• Šuletić, Nebojša (2015). „Stanovništvo sandžaka Pakrac prema popisu iz 1565. godine”. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj. 9: 7—30. 

Spoljašnje veze

• Zvanična stranica Eparhije pakračko-slavonske
• Pakrački arhijereji
• Obnova biblioteke slavonske eparhije („Politika“, 3. mart 2016)
• Jedini Novi zavet sa Vukovim potpisom („Večernje novosti”, 27. april 2019)