Spomenik palim Krajišnicima

Spomenik palim Krajišnicima
Spomenik palim Krajišnicima na Banj brdu
Opšte informacije
Mesto	Banja Luka
Opština	Grad Banja Luka
Entitet	Republika Srpska
Država	Bosna i Hercegovina
Vreme nastanka	1961.
Tip kulturnog dobra	Nepokretno kulturno dobro Republike Srpske i nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine

Spomenik palim Krajišnicima je spomenik posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi naroda Bosanske krajine i djelo je hrvatskog i jugoslovenskog vajara Antuna Augustinčića, a nalazi se u Banjoj Luci u Republici Srpskoj, jednom od dva entiteta Bosne i Hercegovine.

Spomenik je podignut na Banj brdu (ranijeg imena Šehitluci) koje se uzdiže iznad banjalučke kotline, gdje zauzima središnje mjesto i dominira okolinom. Ovo brdo ima važnu simboličku vrijednost za istoriju Narodnooslobodilačke borbe u Bosanskoj krajini, jer su se ovdje juna i jula 1941. godine desila partijska i druga savjetovanja članova i simpatizera Komunističke partije Jugoslavije, a koja su imala važan uticaj na organizovanje i konačno podizanje ustanka u Krajini 27. jula 1941. godine. Augustinčić je prve skice za spomenik počeo da radi 1948. godine, a svečano je otvoren 1961. godine. Spomenik palim Krajišnicima je podignut u znak sjećanja na nekoliko hiljada palih boraca iz Bosanske Krajine za vrijeme rata, te kao simbol borbe Krajišnika za slobodu. Spomenik je jedan od simbola grada Banje Luke.

Augustinčić je spomenik radio u stilu socijalističkog realizma, i on potpada u dio opusa ovog vajara koji nastaje tokom i nakon Drugog svjetskog rata i koji karakteriše prethodno navedeni stil i tematika koja njegov dio — spomenici vođama i herojima revolucije, prizorima bitaka i narodnog otpora te spomenici njenim anonimnim stubovima (mornarima, borcima, radnicima). Unutrašnjost spomenika, čije je uređivanje otpočelo dosta kasnije nakon otvaranja, oslikana je prema crtežima slikara Ismeta Mujezinovića.

Od svog otvaranja istoriju spomenika prate brojne restauracije nastale usljed neprilagođenosti materijala od kojeg je spomenik napravljen banjalučkoj klimi, koju karakteriše vlaga i niske temperature zimi. Spomenik se danas ne nalazi u zadovoljavajućem stanju.

Spomenik palim Krajišnicima je nepokretno kulturno dobro Republike Srpske i nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Istorijat

Kontekst

Ovaj članak je deo članka o Spomenicima posvećenim Narodnooslobodilačkoj borbi 1941—1945.

Glavni članak: Spomenici Narodnooslobodilačke borbe

Spomenik palim Krajišnicima spada u korpus spomenika posvećenih Narodnooslobodilačkoj borbi koji su masovno podizani nakon završetka Drugog svjetskog rata uporedo sa obnovom socijalističke Jugoslavije. Pripreme i vrijeme podizanja ovog spomenika su u tom smislu dosta govorili o političkom kontekstu i klimi u tadašnjoj Jugoslaviji, koji je bitno uticao na razvoj ove memorijalne arhitekture. Naime, u prvim posljeratnim godinama spomenici podizani vojnicima Crvene armije su bili okosnica javnih spomenika u Jugoslaviji, dok su spomenici jugoslovenskom pokretu otpora bili u drugom planu. Pored komemorisanja nastradalim vojnicima CA, ovi spomenici su imali i dvojaku političku funkciju: sa jedne strane su svjedočili bliskost sa Sovjetskim Savezom (što je posebno podvučeno izgradnjom Spomenika zahvalnosti Crvenoj armiji na Batinskoj skeli), glavnim političkim saveznikom i ideološkim uzorom nove Jugoslavije, dok su sa druge strane inaugurisali novu socijalističku ideologiju u posljeratno jugoslovensko društvo. No, 1948. godine dolazi do loma i razlaza sa Sovjetima, i jugoslovenska memorijalna skulptura se na narativnom planu od tog vremena okrenula u drugom smjeru — kao kontrapunkt predstavi crvenoarmejca postavlja se simbol jugoslovenskog partizana, kojim se snažno promoviše ideja autohtonosti partizanske borbe i njene ukorjenjenosti u narodu.

Kao već napomenuto svrha spomenika koji su podizani poslije rata je bila dvostruka. Sa jedne strane to je bilo komemorisanje borcima i žrtvama rata podstaknuto snažnom potrebom da se očuva uspomena na sve poginule i stradale, a sa druge snaženje kolektivnog zajedništva i kreiranje identiteta, te uprostoravanje nove političke ideologije u jugoslovensko društvo. Kako bi ovaj zadatak uspješno ispunila, nova vlast se poslužila praksom koja je poznata Evropi već dvije hiljade godina — spomenici su postavljani na pejzaže ili javna mjesta koja su već sama po sebi bila memorijalna, tj. „sveta”, po važnim događajima iz rata koji su se tu odigrali. Koristeći se umjetničkom doktrinom socijalističkog realizma koji je naglašavao pripovijedanje na uštrb forme, poruka koja se slala posmatraču je bila još ubjedljivija.

Spomenik palim Krajišnicima je podignut u znak sjećanja na nekoliko hiljada boraca iz Bosanske Krajine koji su poginuli tokom Drugog svjetskog rata, te kao simbol borbe Krajišnika za slobodu, ali i kao simbol pobjede Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) kao predvodničke snage novonastalog društva. Sama Krajina je inače tokom rata dala 18.393 učesnika NOP-a (66% ukupne ustaničke mase u Bosni i Hercegovini). U kontekstu iznad prethodno rečenog, spomenik je izgrađen na Banj brdu, ranije naziva „Šehitluci”, koje dominira banjalučkom kotlinom, i vidljiv je iz velike daljine. Samo brdo na kom je spomenik podignut je bilo mesto važnih događaja u istoriji KPJ i revolucionarnog pokreta. Šehitluci su sa obroncima koji se pružaju na jugoistoku Banjaluke bili pogodno mjesto za ilegalno djelovanje partijske i skojevske organizacije u periodu između dva svjetska rata, a ovde je 8. juna 1941. godine održano Oblasno savjetovanje Komunističke partije Jugoslavije za Bosansku krajinu na kom je bio razrađen plan za oružanu borbu. Konferencijom je rukovodio Đuro Pucar Stari. Na Šehitluke je dolazio član vojnog rukovodstva pri PK KPJ za BiH Mahmut Bušatlija da bi krajiškom vojno-političkom rukovodstvu prenio odluke CK KPJ od 4. jula i PK KPJ za BiH od 13. jula o otpočinjanju ustaničkih akcija i formiranju partizanskih štabova, nakon čega su pomenuti članovi oblasnog komiteta i vojnog rukovodstva krenuli u sve dijelove Bosanske Krajine sa zadatkom da organizuju ustanak. Ovaj prostor je služio kao prihvatna stanica boraca koji su napuštali grad tokom rata, podigli vojnički logor i kretali u partizanske i diverzantske akcije. Zbog svega spomenutog brdo Šehitluci su bili idealno mjesto za markiranje revolucionarne topografije putem izgradnje spomenika, koji bi uklopljen u prirodni ambijent, ostvarivao važnu funkciju glede vrijednosnog samorazumijevanja Banjalučana i Krajišnika.

Antun Augustinčić u poznijim godinama.

Kraj rata i nova politička vlast donose i fundamentalne promjene na planu umjetničke produkcije i recepcije. Socijalistički realizam postaje doktrina proizvodnje umjetničkih djela, uključujući i vajarstvo. Ovaj umjetnički pravac, koji je bio presudno određen politikom i ideologijom, svoju je oblikovnu normu preuzeo od akademskog realizma druge polovine 19. vijeka, i to tako što je ovaj stil prilagođavao svom tematskom repertoaru — ikonografiji rata, bitaka, stradanja, a sve u političkoj funkciji širenja socijalizma i komunizma. U tom smislu, u jugoslovenskoj skulpturi prvih posljeratnih godina, nije nastao nikakav stilski prekid sa skulpturom prije rata. Tako umjetnici iz predratnog perioda, najprominentnije u ličnostima Antuna Augustinčića i Frana Kršinića, ni ne napuštaju svoj prijeratni likovni izraz, nego ga samo približavaju estetici socrealizma. Važno je istaknuti da ni nakon razlaza sa ideološkim uzorom, Sovjetskim Savezom, ne dolazi do odbacivanja ovog umjetničkog pravca, nego se samo mijenja sadržaj. Ovakvo stanje u jugoslovenskoj javnoj skulpturi opstaje sve do pojave Vojina Bakića i drugih.

Antun Augustinčić, autor spomenika na Šehitlucima, najvažniji je vajar ovog perioda, svojevrsni vajar-uzor u novoj državi. Nakon rata postaje angažovan državni skulptor kome su povjeravani najznačajniji državni spomenici. Prijeratnog ugleda jedinog nasljednika Meštrovićevog monumentalizma, uvjereni realista sa vokacijom za monumentalnu skulpturu, politički lijevo orijentisan prije rata i učesnik u istom na partizanskoj strani, biografski je bio predisponiran za ovu ulogu. (v. opširnije ispod)

Banj brdo / Šehitluci

Glavni članak: Banj brdo

Pogled na Banja Luku sa Banj brda.

Kao već napomenuto, spomenik palim Krajišnicima se nalazi na Banj brdu, koje je samo smješteno u široj urbanoj zoni Grada Banja Luka. Nalazi se na 431 metara nadmorske visine i udaljeno je 5 km od grada. Spomenik zauzima dominantno mjesto u užoj memorijalnoj zoni Park-šume Starčevica koja ga okružuje i sa kojom čini posebnu prirodno-spomeničku cjelinu ambijentalne i istorijske vrijednosti. Banj brdo je najpoznatije banjalučko izletište bogato šumom, stazama za šetnju, planinarenje, izvorima vode za piće kao i uređenim mjestima za odmor i razonodu. Brdo dominira banjalučkom kotlinom i sa njega se pruža pogled na gotovo cijeli grad.

Od interesa za istoriju lokaliteta i spomenika na kom je podignut, jeste da je ovo brdo tokom svoje istorije, a posebno vremena u kom je nastao i na koje se prethodno istorijski referiše spomenik, nosilo naziv „Šehitluci”. Prema narodnoj legendi ovaj naziv je potekao od trojice junaka. Kako navodi banjalučki novinar i hroničar Aleksandar Ravlić:

Legenda koja stoljećima već živi kaže da su u nekom ljutom boju trojici junaka sabljom odsjekli glavu. No iako su izgubili glavu, oni su sa glavama u rukama počeli uzmicati uz brdo. Usput, na vrelu, prali su okrvavljene vratove, a tek kada su se ispeli na vrh brda srce im je prestalo kucati. „Tako mogu samo šehiti” — rado su pripovijedali starci. Po njima je brdo, navodno, dobilo ime Šehitluci, a vrelo Vratinac.

Prema nekim navodima na tom mjestu je, sve do završetka Prvog svjetskog rata, bilo turbe tih neznanih junaka. Ovaj naziv brdo je nosilo sve do promjene vlasti u Banjoj Luci nakon pada komunizma i usljedjelog rata u Bosni i Hercegovini, kada je preimenovano u svoj današnji naziv.

• 
  Brdo Starčevica sa istoimenim naseljem u svom podnožju
• 
  Prilaz spomeniku

Partijska savjetovanja na Šehitlucima

Glavni članci: Savjetovanja na Šehitlucima juna i jula 1941. godine, Ustanak u NDH 1941., Bosanska krajina u Narodnooslobodilačkoj borbi, Banjaluka u Narodnooslobodilačkoj borbi, Hronologija Narodnooslobodilačke borbe jun 1941. i Hronologija Narodnooslobodilačke borbe jul 1941.

Spomenik palim borcima Bosanske Krajine je izgrađen na mjestu od velike simboličke važnosti za Narodnooslobodilačku borbu. Na ovom mjestu je 8. juna 1941. godine održano savjetovanje Oblasnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Bosansku krajinu, kao i nekoliko sastanaka nakon njega a svi vezani za podizanje ustanka, koje je presudno uticalo na organizovanje i tok ustanka u Bosanskoj Krajini.

Savjetovanja su se dogodila u društveno-političkom kontekstu okupirane Banje Luke 1941. godine. Naime, nakon brzog poraza u Aprilskom ratu, već ujutru 14. aprila jedinice njemačke 14. tenkovske divizije dolaze do Banje Luke i nastavljaju dalje ka Sarajevu, a za njima istog dana uveče u grad dolaze motorizovani prednji odred njemačke 183. pješadijske divizije. Dva dana kasnije glavnina cijele ove divizije se prebacila u Banju Luku, a grad postaje dio Nezavisne Države Hrvatske, čime otpočinje njegova okupacija. Kontrolu nad gradom preuzima ustaški političar Viktor Gutić i odmah otpočinju progoni Srba, Roma, Jevreja i komunista, čak i prije nego što je Ante Pavelić proglasio rasni zakon. Banja Luka je u ovo vrijeme bila u razmatranjima da postane prijestonica NDH. Otpor ovakvoj politici „čišćenja Krajine” je u ilegali organizovao banjalučki ogranak KPJ i njoj bliska napredna omladina, a koji se sastojao dijeljenju letaka i antipropagandnom djelovanju protiv ustaške propagande, te u prikupljanju oružja koji će ubrzo doći do banjalučkog partizanskog bataljona. U ovom prvom periodu okupacije, premda su okolnosti za pripremu oružane borbe bile vrlo teške, KPJ u Banja Luci je organizovala više akcija i sastanaka — kao pridobijanje osoblja Službeničke menze za pokret, sastanak u bašti „Šips” pod rukovodstvom Kasima Hadžića, sastanak u kući porodice Slunjski 12. maja, te junski sastanak u šumi na desnoj obali Vrbasa iznad kuća Karabegovića na kojem je Osman Karabegović govorio o potrebi pripremanja oružane borbe. Najznačajniji od ovih partijskih sastanaka/savjetovanja u početnoj fazi okupacije se dogodio 8. juna 1941. godine.

Sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Đuro Pucar Stari.

Savjetovanje je održano u šumarskoj kući na Šehitlucima. Ovo je bilo prvo šire savjetovanje komunista Bosanske Krajine u vrijeme okupacije. Savjetovanjem je rukovodio sekretar Oblasnog komiteta Đuro Pucar Stari, a prisustvovali su Osman Karabegović, Velimir Stojnić, Branko Babič, Ljubo Babić, Vaso Butozan, Šefket Maglajlić, Boško Šiljegović, Ilija Došen, Josip Mažar Šoša, Ivica Mažar, Mićo Šurlan, Karlo Rojc, Kasim Hadžić i Relja Lukić. Učesnici savjetovanja upoznati su sa odlukama i zaključcima Majskog savetovanja CK KPJ održanog u Zagrebu. Postavljeni su zadaci da se partijske organizacije bore protiv politike okupatora i ustaša na raspirivanju mržnje između Srba, Hrvata i Muslimana i istaknut je značaj borbe za bratstvo i jedinstvo. Postavljen je zadatak za pripreme oružanog ustanka za borbu protiv okupatora i razmatrane su organizaciono-političke mjere oko njegovog pripremanja. Određeni su članovi Oblasnog vojnog komiteta za Bosansku krajinu — Osman Karabegović, Branko Babič, Kasim Hadžić i Josip Mažar Šoša.

Samo nekoliko dana nakon ovog savjetovanja na Šehitlucima je održan prvi sastanak Oblasnog vojnog komiteta za Bosansku krajinu, kojim je rukovodio član Pokrajinskog vojnog komiteta Mahmut Bušatlija, na kojem su prenjete direktive o stvaranju diverzantskih grupa i mreže vojnih povjerenika i imenovani su sreski vojni povjerenici za više krajiških srezova, a odmah neposredno nakon ovog sastanka imenovani su i rukovodioci udarnih grupa — Kralo Rojc, Niko Jurinčić, Ranko Šipka, Drago Mažar, Rudi Kolak, Fadil Alagić i dr.

U narednom periodu ustaše i Nijemci su organizovali jedno neuspješno hapšenje banjalučkih komunista, koje se izjalovilo zbog bijega Slavka i Ivice Odića ustaškim agentima koji su upozorili ostale članove organizacije. Ostali koji su uhapšeni su pušteni zbog negodovanja stanovništva i zbog načelnog nezadovoljstva ustaša loše sprovedenom akcijom. Najveći broj njih je nakon toga napustio grad. Dalji rad ne podizanju ustanka se nastavio početkom jula, kada su članovi Oblasnog vojnog komiteta za Krajinu prenosili direktive po krajiškim srezovima za formiranje štabova. Sljedeći važan sastanak na Šehitlucima je održan 10. jula na kom su prisustvovali Đuro Pucar Stari, Bušatlija, banjalučki komunisti i pripadnici banjalučkog partizanskog odreda. Na sastanku je Bušatlija prenio direktive Politbiroa CK KPJ od 4. jula, te je na osnovu njih trebalo formirati diverzantske jedinice i započeti oružane akcije. Odluke je trebalo prenjeti u sve ostale krajiške srezove gde su formirani sreski štabovi. Ovo je bilo posljednje važno savjetovanje na Šehitlucima.

Posljednji veliki sastanak pred početak ustanka je održan u selu Orlovci, na planini Kozari, pod rukovodstvom Đure Pucara, sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, kao prošireni sastanak sreskih vojnih povjerenika za Prijedor, Bosanski Novi i Bosansku Krupu, na kome je prenjeta direktiva CK KPJ za dizanje ustanka, razrađen plan prvih akcija i formirano više pripremnih grupa. Imenovani su sreski vojni štabovi za Prijedor, Bosanski Novi i Bosansku Dubicu, a Mladen Stojanović i Osman Karabegović, sačinjavali su neku vrstu regionalnog štaba za čitavu Kozaru. Dva dana nakon ovog sastanka, 27. jula, gerilski odredi, pod rukovodstvom Štaba gerilskih odreda za srez Bosansko Grahovo i okolinu, praćeni stotinama seljaka zauzeli su Drvar i Bosansko Grahovo. Tada je Drvar postao centar oslobođene teritorije, koja je nazvana „Drvarska republika” i koja je bila slobodna sve do 25. septembra. Ovaj događaj kasnije će se obilježavati kao Dan ustanka naroda Bosne i Hercegovine.

Izgradnja

Antun Augustinčić u svojoj zagrebačkoj radionici, fotografisan prilikom intervjua za „Banjalučke novine” u vezi izgradnje spomenika na Šehitlucima, od 1. januara 1954. godine.

Prema vlastitom priznanju Augustinčić je izgradnju spomenika ljudima iz Bosanske Krajine obećao još za vrijeme rata. Rad na prvim skicama umjetnik je otpočeo već 1948. godine. Iste godine je izradio prvu varijantu makete za spomenik, oblikovane poput brda — špilje, sa reljefima po strani. Tokom rada na spomeničkom rješenju Augustinčić je osim ove, izradio i još jednu maketu u periodu od 1951. do 1957. godine kao izvedbenu varijantu spomenika, koja je bijela, manja i stilizovanija od prethodne varijante, sa kadriranim reljefima i pravilnim kamenim blokovima (za razliku od prethodne koja je modelirana stijena, sa reljefima koji teku bez prekida). I jedna i druga su pohranjene u fundusu Galerije Antuna Augustinčića u Klanjecu u Hrvatskoj.

Plan spomenika je podrazumevao betonsku konstrukciju koja bi se obložila bijelim bračkim mermerom, sa reljefima koji govore o istoriji naroda Krajine. Unutrašnjost spomenika zamišljena je kao spomen-kosturnica, koja bi bila oslikana freskama sa motivima iz NOB. Prema naznakama autora, forma spomenika je inspirisana masama stijena u kanjonu rijeke Vrbas, na putu Banjaluka — Jajce, koji je važio za veoma živopisan pejzaž. Put je izgrađen za vrijeme austrougarske okupacije i bio je čak i motiv na razglednicama iz tog perioda. Augustinčić je u intervjuu iz 1954. godine na sljedeći način obrazložio simboliku glavnog skulptorskog motiva iznad portala na mauzoleju — nagog muškarca sa zastavom u ruci: „Naprijed na portalu mauzoleja biće prikazana Partija – organizator i predvodnik ustanka, a sa lijeve i desne strane portala dva partizana u naponu borbe protiv okupatora... Iznad vratiju urezana je figura borca sa visoko izdignutom zastavom u desnoj ruci. To je Partija!”

Ismet Mujezinović prilikom svog posljednjeg boravka u Banjaluci, sa mapom crteža za spomenik na Šehitlucima, fotografija novinara Aleksandra Ravlića.

Prema prvim informacijama o izgradnji, koje su do javnosti dospele 1953. godine, namera inicijatora izgradnje je bila da se spomenik završi iste te godine. No, već naredne godine rok završetka je morao da se redefiniše, pa je kao realniji cilj postavljena 1957. godina. Spomenik je konačno završen 1961. godine i to je i najduži vremenski period koji je Augustinčiću u njegovoj karijeri bilo potrebno za izradu jednog djela. Izgradnja spomenika finansirana je mahom od priloga građana cijele Bosanske Krajine, a izgradnjom je rukovodio Republički odbor SUBNOR-a Sarajevo.

Augustinčić radi na spomeniku unutar svoje majstorske radionice u Zagrebu — posebnih institucija koje je osnovao Komitet za kulturu FNRJ poslije rata kako bi pospješio razvoj pojedinih umjetničkih grana, ali sa primisli o političkoj funkciji koji je umjetnosti tog vremena bio namijenjen. Pri izradi Spomenika na Šehitlucima mu pomažu vajari koji su se usavršavali u njegovoj radionici — Vladimir Hrljević i Nesto Orčić, ali i vajari koji nisu bili saradnici u njegovoj radionici, a koje je Augustinčić cijenio kao vrsne majstore — Grga Antunac (koji je i prije rata pomagao Augustinčiću pri izradi spomenika šleskom ustanku i maršalu Pilsudskom za Katovice u Poljskoj) i vajar Velibor Mačukatin koji je pomogao prilikom izrade reljefa za spomenik. Takođe, prilikom ovog velikog spomeničkog poduhvata Augustinčiću su u izradi pomogli i vajar i direktor vlastite majstorske radionice Frano Kršinić i arhitekta Drago Galić.

Za vrijeme izgradnje spomenika ideja je bila da autori fresaka u unutrašnjosti spomenika budu Moša Pijade, Krsto Hegedušić i Ismet Mujezinović. Mujezinović je prve kartone-crteže i skice za fresko-dekoraciju počeo da pravi u periodu 1956—1958. godine. Freske su imale kao motiv istoriju NOB-a u Bosanskoj Krajini. Međutim, u vrijeme otkrivanja spomenika nije bilo moguće oslikati unutrašnjost zbog neriješenog problema vlage. Stoga je Mujezinović freske završio tek osamdesetih godina prošlog vijeka.

U samoj Banjaluci izgradnja Spomenika palim Krajišnicima je, uz izgradnju nebodera na Kastelovom ćošku, bio najznačajniji gradski reper, te najbitniji umjetničko-graditeljski poduhvat 50-ih godina, a ujedno i izuzetno zahtjevan zahvat za siromašnu lokalnu zajednicu poslije Drugog svjetskog rata. Prvi korak je bio izgradnja pristupnog puta do lokacije budućeg spomenika na Šehitlucima, koji je dobrovoljnim radom u organizaciji Narodnog fronta Banjaluke izgradilo stanovništvo grada u periodu od 1953. do 1961. godine, a završeno je na dan svečanog otkrivanja spomenika. Novoizgrađena saobraćajnica je kasnije dobila naziv Put banjalučkog partizanskog odreda. Istodobno sa izgradnjom prilaznog puta spomeniku, u njegovoj okolini je izgrađeno i nekoliko turističko-ugostiteljskih objekata: turistički dom podno Šehitluka i motel na Šehitlucima. Tada je izvršeno i pošumljavanje područja brda Starčevica i Šehitluka.

Spomenik je svečano otvoren 27. jula 1961. godine, na dvadesetu godišnjicu podizanja ustanka u Bosanskoj Krajini (Dan ustanka naroda Bosne i Hercegovine). Ceremoniji otkrivanja je prisustvovalo više hiljada Banjalučana i Krajišnika, te visoki rukovodioci i društveno-politički radnici predvođeni Đurom Pucarom Starim.

• 
  Stijene u kanjonu rijeke Vrbas i put Banjaluka — Jajce. Razglednica iz perioda austrougarske okupacije.
• 
  Prva Augustinčićeva maketa za spomenik, fotografija od 1954. godine. Maketa se danas čuva u Galeriji Antuna Augustinčića u Klanjecu, Hrvatska.
• 
  . Gruba skica–maketa osnovne forme spomenika, prva polovina pedesetih godina ХХ vijeka. Na maketi je prikazan i jedan od skulptorskih motiva – reljefni friz sa tematikom iz lokalne istorije.

Naredna desetljeća i današnjica

Od otvaranja, spomenik je postao mjesto na kome su se održavali različiti zborovi, skupovi, mitinzi poezije, mladosti i stvaralaštva. Predsednik Jugoslavije Josip Broz Tito je zajedno sa visokim državnim i republičkim funkcionerima posjetio i položio vijenac na spomenik 12. aprila 1966. godine, a u sklopu njegove ukupne posjete Bosanskoj Krajini. Broz je u obraćanju istakao zasluge Banjaluke tokom rata.

Već od samog početka spomenik na Šehitlucima prate problemi zbog nesolidnog izvođenja i loše pripreme materijala, tako da se ozbiljne štete na reljefima javljaju već sredinom šezdesetih, samo nekoliko godina po otkrivanju. Glavni razlog je surova klima na ovom prostoru koju loše podnosi brački kamen kojim je obložen spomenik. Takođe kao već pomenuto, zbog problema vlage koja nastaje u unutrašnjosti spomenika, oslikavanje fresaka se odužilo do pred kraj 80-ih, a i nakon toga dobar dio oslikanog je nestao upravo zbog vlage. (v. opširnije ispod) Zbog ovakvog stanja spomenik je u godinama po otvaranju bio predmet restauratorskih radova, na kojima su učestvovali i neki od Augustinčićevih saradnika iz majstorske radionice. Opseg ovih restauratorskih radova je varirao od puta do puta. Nekad su radovi bili obimniji, klesarski, nekad samo injektiranje reljefa. Tehničko snimanje oštećenja prouzrokovanih pojavom vlage izvršeno je 1971. godine od strane Geodetskog zavoda u Sarajevu, nakon čega se ove godine pristupilo sanaciji objekta. Spomenuti problemi i nužnost za restauracijom su inače kod samog Augustinčića, u godinama po otvaranju, nailazila na nezainteresovanost i nemarnost prema sudbini svog djela, što je oštro osuđivano u dnevnoj štampi, no sam autor nikad nije objasnio svoju ravnodušnost. Sam plato ispred spomenika je u periodu od 1988. godine do danas popločavan više puta. Posljednje popločavanje je izvršeno ljeta 2018. godine.

Zavod za zaštitu spomenika kulture Narodne Republike Bosne i Hercegovine iz Sarajeva, donio je 18. aprila 1962. godine odluku kojom se spomenik palim borcima Bosanske krajine na Banj Brdu (Šehitluci), kao i samo mjesto, stavlja pod zaštitu države, a sam spomenik je proglašen nepokretnim spomenikom kulture. Krajem 1975. godine, Odlukom o prostornom uređenju proglašen je Spomenički kompleks na Šehitlucima a aprila 1980. SO Banjaluka je donijela Odluku o uređenju Spomen parka „Bratstvo i jedinstvo“ na Šehitlucima (oko 25 hektara) a Spomenik je saniran.

Stilizovano prikazani Spomenik borcima Bosanske Krajine u gornjem dijelu (prvog) grba Banje Luke iz vremena SFRJ.

Spomenik palim Krajišnicima se u stilizovanoj formi našao na prvom amblemu (grbu) Banja Luke, usvojenom 1965. godine. Ovo znamenje grada je opstalo sve do 1992. godine, kada u upotrebu ulazi novi grb.

Padom komunizma i usljedjelom ratu u Bosni i Hercegovini, radikalno se mijenja politički kontekst, a sa njim i odnos prema spomenicima NOB u cijeloj Bosni i Hercegovini. Dok su u prethodnom vremenu isticani kao simbol i temelj izgradnje zajedničkog identiteta u Jugoslaviji, pozicija srpske nacionalne političke opcije (SDS) koja je dobila povjerenje najvećeg dijela Srba u BiH (pod čijom se kontrolom našao banjalučki spomenik) je glede nasljeđa NOB-a bio kompleksan. Sa jedne strane najvažnije mjesto je zauzimalo sjećanje na velika ratna stradanja srpskog naroda tokom Drugog svjetskog rata, dok je sa druge strane aspekt koji je u prethodnom vremenu zvanično veličao jugoslovenski i socijalistički aspekt NOB-a percipiran kao dio propalog političkog projekta, uz istovremeno isticanje i ravnogorskog pokreta generala Dragoljuba Draže Mihailovića kao antifašističkog. S tim u skladu, na prostorima gdje je SDS bio na vlasti spomenici posvećeni NOB-u su postali zapušteni ili ratom devastirani, ali pojedini spomenici kao spomenik na Mrakovici posvećen stradanju na Kozari su zauzimali važno mjesto u politici sjećanja ove političke stranke. Spomenik palim Krajišnicima je, zajedno sa drugim partizanskim spomenicima u Banjoj Luci tokom rata u BiH, bio predmet skrnavljenja.

Nakon rata u BiH održavanje Spomenika palim Krajišnicima je bilo u rukama SUBNOR-a Republike Srpske koje je finansijski pomagao grad. Ovo udruženje je 2003. godine organizovalo uklanjanje grafita uvredljivog sadržaja i ispisanih kukastih krstova sa spomenika.

Prvi djelimični restauratorski radovi na Spomeniku palim Krajišnicima poslije rata su rađeni 2008. godine. Radove je finansirala Administrativna služba Grada Banja Luka, a na osnovu projekta kojeg su 2005. godine izradili Zavod za studiju i projektovanje i Zavod za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske. Obnova se sastojala od uklanjanja grafita, konzervacije reljefa i uređenja spoljnjeg izgleda spomenika posebnim materijalom.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine — u sastavu: Ljiljana Ševo, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Martin Čeri i Zejnep Ahunbej, je razmatrajući dvije podnijete peticije sa zahtjevom da se spomenik na Šehitlucima proglasi nacionalnim spomenikom (jednu koju je podnijela grupa građana iz Banjaluke septembra 2003. i drugu koju je podnijela Gradska uprava Grada Banja Luke uz pomoć Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske juna 2006. godine), 2. septembra 2013. godine odlučila potvrdno u ovoj stvari, čime je spomenik palim Krajišnicima zvanično postao nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Odluka podrazumijeva proglašenje i zaštitnog pojasa u dužini od 300 m od granica spomenika u kojem je zabranjena izgradnja industrijskih i poljoprivrednih objekata, te mogućnost izgradnje infrastrukture, ali samo po dozvoli nadležnog organa, a prema uslovima nadležne službe zaštite. Istovremeno Komisija je svojim uvidom u ovo kulturno dobro utvrdila da se ono nalazi u lošem stanju zbog neodržavanja i uticaja atmosferilija. Prema uvidu Komisije iz 2013. godine:

Uočljiva su oštećenja kamenih obloga zidova i samih reljefa usljed dugotrajnog uticaja atmosferilija, što može dovesti do njihovog širenja i stvaranja deformacija. Primjetne su i pukotine na velikom broju kamenih ploča kojim su popločani plato i stepenište, dok neke ploče nedostaju. Nadalje, crteži na zidovima u unutrašnjosti spomenika su u izuzetno lošem stanju, u opasnosti od potpunog nestanka. Oštećenja su nastala usljed neodržavanja i intenzivnog uticaja kapilarne vlage, koja je vidljiva i na spoljnim delovima spomenika, i zahtijevaju preduzimanje hitnih mjera za njihovu konzervaciju i restauraciju. Usljed neodržavanja primjetna su oštećenja na prilaznom putu.

Zbog svega navedenog Komisija je obavezala Vladu Republike Srpske da podnese adekvatne mjere kako bi trajno zaštitila spomenik, a u sklopu toga posebne hitne mjere zaštite za reljefe na fasadi i crteže u unutrašnjosti spomenika, jer im usljed atmosferilija i kapilarne vlage u zidovima prijeti uništenje.

Prema pisanjima banjalučkih medija od januara i februara 2018. godine, od odluke Komisije 2013. godine i njenog zahtjeva za hitnom restauracijom spomenika, pet godina kasnije nije se ništa uradilo u vezi s tim. Spomenik je i dalje u jako lošem stanju, otpadaju dijelovi sa njega, a osim pomenutog faktora — atmosferilija, daljnjem propadanju doprinosi i ljudski faktor, zbog učestalo penjanja ljudi na spomenik kako bi se fotografisali ili uživali u pogledu koji se sa vrha spomenika pruža na grad. Predstavnici gradske uprave navode da restauracija samog spomenika nije u njihovoj nadležnosti, dok u Zavodu za zaštitu navode da nemaju novca za skupu restauraciju, te da je projekat za prethodnu bio urađen po želji grada, ali da ona nikada do kraja nije sprovedena. U međuvremenu se formirala lokalna grupa građana sa ciljem da samoinicijativo spriječi dalje propadanje spomenika i podstakne njegovu restauraciju i sveukupno sređivanje prostora oko spomenika. Posljednja intervencija na području spomenika je [stanje novembra 2018] poduzeta proljeća 2018. godine, kada je grad Banja Luka izvršio novo popločavanje stepenica do spomenika.

Kad je o današnjem društvenom aspektu spomenika riječ, svakog 27. aprila — dana odluke o podizanju ustanka u Bosanskoj krajini, pripadnici SUBNOR-a Republike Srpske te i brojni gradski i entitetski funkcioneri, komemoriraju svake godine ovaj datum na ovom banjalučkom zdanju. Kao već napomenuto Banj brdo je omiljeno i najposećenije banjalučko izletište, tako da je i sam spomenik posjećen. Spomenik palim Krajišnicima je inače dio zvanične turističke ponude Grada Banja Luke, i u skladu sa tim Grad i turistička organizacija u ponudi za posjetioce imaju različite vrste sadržaja (vožnju panoramskim minibusom, posmatranje teleskopom i dr.).

Izgled spomenika

Spomenik palim Krajišnicima zauzima centralno mjesto na Banj brdu odakle dominira okolinom. Cijeli spomen-kompleks se sastoji od tri dijela —prilaznog puta do spomenika i kružnog puta oko spomenika, karakterističnih prilaznih platoa sa stepeništem i samog spomen-mauzoleja.

Spomenik palim Krajišnicima iz ptičje perspektive

Arhitektonski gledano, objekat spada u složeni tip spomen-obilježja sa razigranim geometrijskim formama koje se stepenasto sužavaju prema vrhu stvarajući stilizovanu piramidalnu formu sa naglaskom na pročelni dio, čime je posebno naglašena dinamičnost forme. Na dinamiku forme utiče još i isticanje visine pročelja u odnosu na visinu začelja. Akcenat spomenika predstavlja lučno nadvijeno pročelje koje zajedno sa figurom mladića formira određeni vid portalne forme, čime je istaknut ulaz u unutrašnjost objekta u kojoj se nalazi zidna dekoracija. Spomenik je monumentalnih razmjera osmišljen na način da oblikom prati konfiguraciju terena. Brački kamen kojim je betonska konstrukcija spomenika obložena doprinosi stvaranju iluzije da je spomenik isklesani monolit, oduvijek na tom mjestu.

Formom i dinamičnom obrisnom linijom, gledan iz daljine podsjeća na ispaljen hitac u pravcu Grmeča i Kozare. On istovremeno simbolizira ustanak na koji se digao narod čitave Krajine i pobjedu nad neprijateljem. Sa strana spomenika poput friza u niskom reljefu prikazana je borba naroda Bosanske krajine i posljeratna izgradnja. Iznad ulaza u mauzolej uzdiže se figura muškarca sa razvijenom zastavom, a simbolizira komunističku partiju kao idejnog vođu ustanka.

Prilaz spomeniku je riješen u vidu širokog platoa sa stepeništem popločanog bijelim kamenim pločama, koji se spušta sve do obilazne ceste. Oko cijelog mauzoleja su stepenice koje omogućavaju obilazak i praćenje reljefa.

Spomen-mauzolej

Osnova mauzoleja je podužna s blagom tendencijom sužavanja prema završetku, a podrazumijeva ulazni hol, centralnu dvoranu i servisni prostor. Ulaznom holu (dužina 308 cm, širina 468 cm i visina 417 cm) se prilazi sa zapadne strane objekta kroz jednostavni portal širine 1,5 m i visine 3 m. Veza između ulaznog hola i centralne dvorane ostvarena je sa dva otvora širine 88 cm i visine 255 cm. Centralna dvorana mauzoleja formirana je tankim armiranobetonskim zidovima (Monier) debljine 10 cm i visine 385 cm. Monier zidovi su sa unutrašnje strane obloženi opekom i blago su nageti prema unutrašnjosti. Razmak između ovih unutrašnjih i spoljnih zidova mauzoleja iznosi oko 50 cm. Centralna dvorana je ukupne dužine 13 m i ima blago lučno zakrivljeni završetak. Njena širina na ulazu iznosi 5,2 metra dok je lučni završetak širok 3,4 metra. Lučni završetak je od dvorane odvojen zidom dimenzija 240 cm x 385 cm x 34 cm i prilazi mu se kroz dva otvora širine 60 cm. Iza lučnog završetka nalazi se servisni prostor dužine oko 5 m kojem se prilazi kroz otvor širine 70 cm. Centralni prostor mauzoleja zasveden je bačvastim svodom. Visina do tjemena svoda iznosi oko 6 m.

Ukupne dimenzije objekta su: dužina 27,3 m, širina 9 m, a visina je 13,50 m. Pri izvedbi spomenika korišćeni su uglavnom savremeni materijali (beton), ali je unutrašnjost obložena opekom.

• 
• 
• 
• 
• 

Reljefi

Prednja fasada spomenika — pročelje, kao i bočni zidovi, ukrašeni su reljefom rađenim u bračkom kamenu.

Reljefi koji ukrašavaju dva bočna zida tematski su inspirisani događajima iz NOB-a — Drugog svjetskog rata (teme koje se često pojavljuju na spomenicima koji obilježavaju ovaj period). U pogledu stilskog iskaza pripadaju strujama socrealističke umjetnosti. Na pročelju spomenika, iznad ulaznih vrata, nalazi se grandiozna figura nagog mladića (figura „Pobjednik”) koji u ruci drži zastavu koja simbolizuje komunističku partiju — idejnog vođu ustanka. Figura je izvedena u maniru antičkih bogova gdje su atributi poput koplja zamijenjeni čekićem i zastavom komunističke partije. Figura je prikazana u pokretu, podignutih ruku i nogu u raskoraku, an face. Njegove crte lica su oštre, a pogled je usmjeren prema posjetiocu/posmatraču. Kako ističe istraživač Snježana Bandula, figura i zastava su fino obrađene, zaglađene, senke se blago prelijevaju preko umekšane anatomske strukture tijela, čemu kontrastrira grubo obrađena pozadina neposredno oko figure.

Na bočnim stranama su izvedeni reljefi (bareljef) koji u nizu scena prikazuju okupaciju, zvjerstva okupatora i domaćih izdajnika, ustanak i borbu protiv neprijatelja do konačne pobjede.

Friz sjeverne fasade je moguće podijeliti na šest scena. Posmatrano od portala prema začelju prikaz mita o pobjedi Davida nad fizički nadmoćnim Golijatom je prva scena. David, snažni goloruki mladić prikazan je u poluprofilu dok stoji na tijelu Golijata zadajući mu posljednji udarac. Autor je Golijata okitio kukastim krstovima i drugim simbolima nacističke Njemačke kako bi metaforu učinio što jasnijom — narodnooslobodilačka borba je borba golorukog naroda protiv daleko nadmoćnog protivnika. Tretman spomenutog stojećeg muškog lika je, ističe Bandula, istovetan kao lika Partije na ulazu. Ostatak friza posvećen je svireposti agresora i izdajnika, okupljanju tj. ustanku partizana i prizoru iz bitke. Vertikalna podjela reljefa izvršena je stilizovanim drvećem između kojeg se odvijaju preostale scene.

Scena 1, zbjeg — scena je smještena u šumu i oslikava beznadežnost petnaest muškaraca, žena, staraca i djece koji su bili primorani napustiti svoja ognjišta. U prvom planu je grupa žena okupljenih oko vatre. Glave su pognule, noge su im bose, a odjeća poderana. S njima u grupi su još dva muškarca koji su prikazani stojeći, takođe žalosnog izraza lica. S desne strane im prilazi grupa novih prognanika jednako beznadežnih i uplašenih.

Scena 2, okupljanje narodnooslobodilačke armije — ispred Maršala koji drži govor prikazani su vojnici u stavu mirno u profilu. Vojnici dostojanstvenog držanja su raspoređeni u četiri vrste, jedna iza druge. Prizor je statičan.

Scena 3 i scena 4, bitka i stradanje naroda — scena je podijeljena u dva segmenta — svireposti okupatora nad nevinim narodom (vješanja, odrubljivanja glava) i dinamična, napeta scena bitke.

Scena 5, govor pred rudarima i radnicima — centralna figura je maršal okružen rudarima sa krampama na ramenu. Pogledi aktera prikazanih u profilu i poluprofilu su usmjereni prema govorniku. Prizor je statičan.

Facijalne ekspresije likova izostavljene su u sceni okupljanja narodnooslobodilačke armije i govora pred rudarima i radnicima, dok u drugim scenama autor vrlo vješto s obzirom na tehniku uspijeva dočarati bol, strah, agoniju. Iluziju dubine autor postiže gradacijom dimenzija brojnih aktera u scenama — prazan prostor na sjevernom frizu ne postoji.

Friz južne fasade, kao i i kod friza sjeverne fasade, prva scena je prikaz mita o pobjedi Davida nad Golijatom, dok je u ostalim scenama prikazan period Narodnooslobodilačke borbe. Sagledan u cjelini friz može biti podijeljen u šest scena koje prikazuju:

Scena 1, zbjeg — kompozicija je gusta i podrazumijeva osam figura prikazanih u profilu i poluprofilu kako se iscrpljeni probijaju kroz gustu šumu.

Scena 2, individualno stradanje — scena prikazuje majku ispred razrušene kuće koja u naručju drži mrtvog sinčića. Ono što posmatrača usmjerava prema ovom prizoru jeste čistoća kompozicije (prazan prostor oko glavnog aktera prizora). Ovaj se prizor u ikonografskom smislu može čitati kao Pijeta Narodnooslobodilačke borbe.

Scena 3, bitka — izrazito dinamičan prizor gdje su prikazana brojna ljudska tijela spletena u agoniji borbe. Prizor je smješten u šumi. Osjećaj koji dominira prizorom je agonija borbe za život koju osim golorukog naroda prolaze i okupatorski vojnici.

Scena 4, oslobađanje — živopisni prizor sa partizanskom četom koja se okrepljuje dok u njihovoj blizini dječica igraju u kolu. Scena je preplavljena osjećajem živosti i nade.

Scena 5, prvi izbori u slobodnoj domovini — dominantni motiv kompozicije je čin glasanja — ubacivanja glasačkog listića u kutiju. Pogledi aktera scene usmjereni su prema činu glasanja što objašnjava značenje scene, ali i važnost samog događaja. Muškarac u vojničkom odijelu i žena sjede za glasačkim stolićem i nadziru proces glasanja. Ispred njih je grupa ljudi, spokojnih izraza lica, koji čekaju na svoj red. Akteri su prikazani u poluprofilu i profilu.

Motiv koji se provlači kroz sve scene i određuje ritam friza je stablo polomljenih, golih grana.

Freske

Unutrašnjost spomenika je podijeljena na tri, asimetrično raspoređena, dijela. Tri zidna platna u unutrašnjosti objekta, nose zidnu dekoraciju izvedenu na kamenu u tehnici sitoštampe.

Crteži su, kao već napomenuto, izvedeni 1988. godine: — i otvoreni za posjetioce na Dan grada ove godine, znatno kasnije nego sam spomenik, iako je ideja postojala od samog početka njegovog projektovanja. Prijedlog tehnike kojom je perocrtež Ismeta Mujezinovića prenesen na kamene plohe dao je Ismar Mujezinović, a prenos crteža sitoštampom sa originala na kamen izveo je Mehmed Akšamija. Na kamene ploče manjih dimenzija 35 cm x 35 cm nanošeni su segmenti kompozicije Ismeta Mujezinovića, a potom su manje ploče složene u monumentalnu cjelinu (približno 3,85 m x 25 m). Prema svjedočenju Ismara Mujezinovića priloženom Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika BiH prilikom proglašenja spomenika nacionalnim spomenikom 2013. godine:

Kompozicija crteža je sačinjena od približno 1000 figura koje su trebale da objasne ratne događaje u Krajini. Da bi se sačuvala izvornost Ismetovih crteža, predložio sam da se crteži sitotiskom sa originala prenesu na kamene ploče i da se tako sve prenese na zid. U tom slučaju je crtež ostao u svom originalnom izgledu, a sve je doslovno prema Ismetovoj ideji preneseno na zid. Postupak je po mojoj želji izveo Mehmed Akšamija (fotografiranje i izrada pripreme na grafički film za sitotisak), a samo štampanje je povjereno sitotisku — Mandić/Štabek.

Radove su obavili stručnjaci sarajevskog Ateljea „Reklamart“ pod nadzorom slikara Ismara Mujezinovića, koji je po smrti oca Ismeta preuzeo obavezu uređenja unutrašnjeg dijela spomenika.

Prema uvidu u stanje spomenika pomenute Komisije 2013. godine, crteži u unutrašnjosti objekta gotovo su izgubljeni (sačuvane su scene u gornjem pojasu i poneka u donjem). Poredeći postojeće stanje i publikovani materijal iz ranijih decenija o ovom spomeniku, Komisija je zaključila da je 80% materijala u cjelosti izgubljeno.

Slikarsko rješenje Ismeta Mujezinovića podrazumijeva niz scena tematski određenih događajima iz NOB-a, koje se prepliću u monumentalnu cjelinu kroz koju je predstavljeno iskustvo borbe, preživljavanja, ratnih strahota, formiranja Narodnooslobodilačke vojske. Slikar je domišljato iskoristio iskustvo ratnog ilustratora, crtež je izrazito vješt i odaje iskusnu ruku. Posmatrana u cjelini, kompozicija je ispunjena i izrazito dinamična. Dimenzije sitoštampe sjevernog i južnog zida su 11,15 x 3,85 m, a dimenzije centralnog zida iznose 2,40 x 3,85 m.

Sjeverni zid: moguće je identifikovati devet scena kroz koje su predstavljene različite epizode okupljanja Narodnooslobodilačke armije (okupljanje, dogovori, podizanje zastave Jugoslavije, partizanska četa). Sve scene su smještene u prirodno okruženje upućujući na gerilsko ratovanje, tj. strategiju ratovanja Narodnooslobodilačke armije. Slikar izbjegava svaku individualizaciju likova, a kao dominantni element u svakoj od kompozicija naglašava pokret. U pozadini centralne scene — podizanje zastave — nazire se veduta grada. Dvije od devet scena, pozicionirane u nižoj zoni (centralnoj od tri zone), a prema izvještaju Komisije iz 2013. godine, moguće ih je identifikovati kroz ranije publikovani materijal i predstavljaju scene bitke.

Centralni zid: scene centralnog zida su prema uvidu Komisije izgubljene u cjelosti.

Južni zid: moguće je identifikovati sedam scena koje prikazuju nadmoć protivničke vojske (mehanizaciju, naoružanje) i progon naroda Krajine. Scene su koncipirane na isti način kao i na sjevernom zidu, a sačuvao se takođe gornji pojas sa ponekim detaljem prvog i drugog pojasa. Individualizacija aktera je izostavljena, a pokret je dominantni element svake od scena.

Materijal koji je korišćen za oblaganje cjelokupnog spomenika, kao i za izradu reljefa, je brački bijeli kamen, dok su crteži naneseni na kamenu iz Posušja. Kamene ploče za oblaganje spomenika, kao i segmentna polja sa dekorativnim reljefom većih su dimenzija i sa leđne strane ankerima su vezane za nosivi zid.

Periodizacija i kritika djela

Spomenik palim borcima Bosanske Krajine spada u dio opusa Antuna Augustinčića koji nastaje za vrijeme i nakon Drugog svjetskog rata i kojeg karakteriše socijalistički realizam. Prihvatanje ovog umjetničkog pravca vezan je za ratni dio Augustinčićeve biografije. Naime, Augustinčić je i prije rata imao lijevu političku orijentaciju, a dolaskom rata u jugoslovenske krajeve ovaj skulptor jeseni 1943. godine odlazi u partizane, i gotovo istodobno ulazi u vrh komunističke partije. Nakon nešto više od pola godine biva poslat u Moskvu, što je bio i vremenski period kada je prihvatio ikonografiju socrealizma. Jer, osim određenih diplomatskih dužnosti, glavni razlog odlaska Augustinčića u Moskvu je bila priprema vajara za skulptorske zadatke koji su tek predstojali — u samom središtu socrealističke umjetnosti. No Augustinčić kao već formirani umjetnik i kao pripadnik struje u vajarstvu koja označava kulminaciju realizma započetog 70-ih godina 19. vijeka, malo je toga mogao da nauči od tadašnjih vodećih sovjetskih vajara kao Vučetić, Merkurov (en) ili Fedjakov. Stoga, kako ističe istoričarka umjetnosti Ljiljana Kolešnik:

Poputbinu s kojom se vraća čini niz ikonografskih, ideološki prikladnih rješenja, koja su se od 1932. pa do te, 1945. godine, oblikovala u sovjetskoj umjetnosti u jasnoj tematskoj hijerahiji. Na prvome mjestu su svakako portreti vođa i heroja revolucije, potom dolaze prizori bitaka i narodnog otpora, a slijede ih simboličke figure njezinih anonimnih stupova — boraca i mornara, te radnika, prije svega metalaca i rudara. Klasični skulptorski žanrovi kao što su individualni portret ili akt, u koliziji su s proklamiranim vrijednostima novoga društva i dolaze tek na posljednje mjesto ili ih gotovo uopće nema.

Prema mišljenju Kolešnikove, jedan od najvećih problema Augustinčićeva poslijeratnog opusa upravo je u tome što se, kada je jednom prihvatio ovako postavljenu tematsku hijerarhiju i oblikovne matrice koje ju prate, više nikada nije uspio osloboditi se njenih ograničenja. Svaku od ovih tema vajar će obrađivati do kraja karijere, suočavajući se katkad, u kasnijim godinama i s uljudnim odbijanjem određenih projekata, jer su čak i za ukus nove vlasti postali previše konzervativni.

Spomenik palim Krajišnicima spada u drugi tematski blok Augustinčićevog poslijeratnog repertoara — prizori bitaka i narodnog otpora. Glavna karakteristika ovog tematskog bloka su reljefi uklopljeni u velike spomeničke cjeline na kojima se u doslovnom, realističkom skulptorskom izrazu pripovjeda spomenuta tematika. Prvi podignut spomenik u ovom maniru je Spomenik zahvalnosti Crvenoj armiji na batinskoj skeli na Dunavu. Spomenik palim Krajišnicima se idejno oslanja na spomenik na Batini — kako reljefima, tako i skulpturom „Pobjednika” kojom se veličaju junaštvo i „duh revolucije” istovjetno kao što to prikazuje figura »Aritljerca« sa spomenika na Batini, a koja je isklesana u još jednom primjerku i 1954. godine postavljena na Groblju oslobodilaca Beograda.

Spomenik na Šehitlucima je od svog otkrivanja različito umjetnički vrednovan, kako negativni tako i pozitivno. U vlastitom osvrtu na jugoslovensko angažovano i socijalno vajarstvo iz 1977. godine, kritičar Juraj Baldani daje pozitivnu kritiku Augustinčićevog spomenika na Šehitlucima, posebno ističući dominantni reljef gdje se, prema njegovom mišljenju, Augustinčić „potvrdio kao vrstan kroničar što u razvedenom scenariju slika iz borbe uspostavlja uvjerljivu ravnotežu.”

Ljiljana Kolešnik je dala negativnu kritiku spomenika na Šehitlucima. Ocjenjujući reljefe, te komparirajući spomenik na Batini sa spomenikom na Šehitlucima, ova istoričarka umjetnosti u svom radu iz 1994. godine ističe:

Izrazito narativni, prividno bogati detaljima, a zapravo opterećeni bezbrojnim ponavljanjima jedne te iste geste i istovjetnih kompozicijskih odnosa u kadru, ovi reljefi ne označuju Augustinčićevu kiparsku invenciju. Kako je u ranome poslijeratnom razdoblju novo društvo imalo potrebu ostaviti budućim naraštajima jasnu sliku povijesnih događaja, oni su morali biti ispričani obiljem pojedinosti koje ništa ne prepuštaju zaboravu ili slučaju i u tom kontekstu, shvaćanjem spomenika istodobno kao metafore i proleterske Biblie pauperum, Augustinčić je posve u skladu sa zahtjevima vremena. No, dok je Spomenik zahvalnosti Crvenoj armiji u Batini načinjen u vrijeme kada je to bio i jedini mogući pristup (1946.—1947), Spomenik palim Krajišnicima u Šehitlucima započet 1948. dovršen je tek godine 1962. Već na spomeniku u Batini može se uočiti Augustinčićeva potreba da svakoj velikoj spomeničkoj cjelini osigura snažno metaforično značenje koje bi nadišlo značenja pojedinačnih narativnih nizova. I dok na Spomeniku Crvenoj armiji nije uspio dovoljno utišati glas Pobjede kako bi se jasno čuo zvuk komunističkog broda koji nas nosi u svijetlu budućnost, u Šehitlucima je pokušao biti mnogo doslovniji. Povorke naših naroda koje revolucijom, borbom i patnjom ulaze u povijest iz stanja posvemašnje povijesne neartikuliranosti, vodi lik Pobjednika koji se više puta javlja na bočnim reljefima, da bi nakon svega, u pravoj Brekerovskoj maniri (en), razvio zastavu iznad ulaza u mauzolej. Metoda povezivanja cjeline varijacijom istovjetnog motiva praćena je u ovom slučaju i dosljedno provedenom formalnom stilizacijom, koja u pojedinim prizorima gotovo prelazi u grotesku ne štedeći ni pobjednika ni pobijeđenog.

Kritičar umjetnosti Eugen Franković se, u svom radu u zagrebačkom časopisu „Život umjetnosti” iz 1966. godine gdje analizira odnos prostora i spomenika, negativno izjasnio o Augustinčićevom banjalučkom spomeniku, ocjenjujući da se „nameće pejzažu”, što uzrokuje da je u konfliktu sa okolinom, konfliktu koji (uvijek) gubi. Kao pozitivne primjere banjalučkom spomeniku suprotstavlja Spomenik ustanku u Drežnici u Hrvatskoj Koste Angelija Radovanija i Spomenik Stevanu Filipoviću u Valjevu Vojina Bakića zbog svoje odgovarajuće veličine i skladnosti u odnosu na pejzažni prostor i teren oko sebe.

Istoričar umjetnosti Ive Šimat Banov, premda daje pozitivan sud o samom spomeniku, takođe ističe nesklad spomenika i pejzaža u kom stoji. Kako navodi Šimat Banov:

„ Kao arhitektonsko-skulptorski sklop i cjelina spomenik iskazuje zavidan sklad dijelova, osjećaj mjere u figurama i figuralnim grupama. No, Šehitluci su primjer spomenika nametnutog pejzažu koji otvara problem prostornog i ambijentalnog usklađivanja i produbljuje konflikt arhitektonsko-skulpturalne mase s okolinom te potcrtava njihovu „nepomirljivost”. To „samozadovoljstvo” umjetnika koji se zadovoljava formom po sebi vrijednog spomeničkog sklopa ostaje u konfliktu sa „zahtjevima terena” i pejzažne morfološke specifičnosti. [...] ”

Inače, kako ističe Šimat Banov, gesta ruku figure „Partije” na spomeniku sa Šehitluka spada u Augustinčićev repertoar koji je razrađivan i na njegovim drugim spomenicima, ali, kako navodi, ova gestikulacija se tumači na svakoj od njegovih figura osobeno i zasebno, a ne u nekom univerzalnom ključu:

„ Gesta ruku Augustinčićevih figura sadržava u cjelokupnom njegovom opusu mogućnost za gotovo manju studiju značenja geste. Formalno gledajući tu bi Augustinčić trebao biti najbliži opasnosti teatralnosti i frazeološkoj retorici, no on joj je ovdje moguće i najdalji. Raskriljene ruke Martina Pušteka, Matije Gupca, figure Partije sa spomenika na Šehitlucima, Partizanke sa zastavom, Borca sa zastavom na spomeniku u Novoj Gradiški i brojni drugi primjeri mogu se shvatiti samo slikovitim i literarnim aranžmanom, koji je konvencionalno razriješen teatralnošću i dramatikom geste svake figure ponaosob. Njegov Matija Gubec (a tu ne treba izgubiti iz vida skicu za Darinku Radović) i Martin Puštek, premda jedan monumentalan, a drugi intiman u zamisli, svojom gestom uzdignutih ruku iskazuju unutrašnje tenzije lika, što npr. nije slučaj s njegovim Avijatičarem iz Bišofa koji iskazuje nesklad psihološke i fizičke korespodencije, tj. njihovu nepodudarnost. [...] ”

Arhitekta Jelena Savić u svom viđenju Augustinčićevog spomenika ističe:

„ Kompletan doživljaj spomenika precizno je osmišljen. Njegova osnovna forma, pandan stijenama kanjona, primjećuje se iz daljine, zahvaljujući istaknutom položaju iznad grada. Prilikom prilaska spomeniku, pristupa se širokim stepeništem do platoa pozicioniranog tako da se kao dominantan sagledava ulazni motiv figure borca. Bočne strane su ispunjene reljefnim frizom koji svojim temama ne referira samo na narodno–oslobodilačku borbu, već i na prirodu i tradiciju lokalnih žitelja, koji su i u prošlosti bili izloženi „historiji borbi i patnji“. Tako se lokalna istorija borbi i patnji odvija pred očima posjetioca i završava trijumfom u narodnoj revoluciji. Međutim, spomenik je zapravo i mauzolej – kosturnica čija je unutrašnjost takođe integralan dio koncepta i završni motiv sveukupnog doživljaja: „I unutrašnjost grobnice biće ukrašena freskama, a u sredini – na crnom mramornom podu – biće postavljen bijeli mramorni sarkofag.” [Augustinčić] ”

Savićeva simboliku i položaj spomenika stavlja u širi okvir urbane istorije Banjaluke i načina kako se novi politički režim legitimisao, te nadalje navodi:

„ Kod razumijevanja uloge spomenika na Banj brdu, nije nevažno što je on fizički izmješten izvan konteksta ostalih gradskih repera. Osim što njegova snažna i dinamična forma i narativna priroda reljefa i planiranih fresaka neposredno izražavaju ideju revolucije, on kao djelo monumentalnih dimenzija i kao prostorna dominanta, akontekstualna u odnosu na ostalu urbanu strukturu, sugeriše i ideju o superiornosti nove, progresivne, socijalističke epohe nad svim drugim istorijskim periodima. Međutim, nestručna realizacija i primjena improvizovanih rješenja doprinijele su da stvarni doživljaj spomenika ne bude dosledan onom projektovanom: krunski motiv iskustva o spomeniku, unutrašnjost mauzoleja, ostao je nedovršen i samo je kratko i sa godinama zakašnjenja u odnosu na trenutak otkrivanja umjetničkog djela bio dostupan za obilazak. ”

Istraživač Snježana Bandula u proučavanju cjelokupnog opusa Augustinčićeve javne skulpture, spomenik iznad Banjaluke tipološki svrstava u tip njegovih spomenika gdje su kombinovani arhitektura i kiparstvo u kojoj je težište na arhitektonskoj formi (mauzolej). Osim ovog tipa, ona uočava još dva tipa među umjetnikovim javnim spomenicima — tip spomenika ljudske figure i tip spomenika kombinacije arhitekture i kiparstva u kojoj pretežu kiparski elementi. Osim banjalučkog spomenika u spomenuti tip, Bandula samo još svrstava Spomenik palim borcima u Sisku iz 1965. godine. Ovaj istraživač se u svojoj stilskoj kritici reljefa, kao i cijelog djela, pozitivno izjašnjava o istom. Kako ističe:

„ Figure reljefa nisu meko i realistički modelirane kao dva spomenuta muška lika [na ulazu i početku friza], već su naglašeno plošne, oštro rezane, stiliziranih kontura i nabora, psihološki neizdiferenciranih lica. Prevladavaju velike, jasne, pregledne plohe koje mjestimično podsjećaju na udvojene figure kragujevačkog spomenika (npr. figura u bijegu, ogrnuta velikim plaštem).
Reljefi se uklapaju u cjelinu i ne narušavaju arhitektonsko jedinstvo mase zida. Ta naglašena zatvorenost, masivnost, asimetrični pomaci i nepravilnost stepeničastog gornjeg dijela mauzoleja te velika mračna unutrašnjost pridaju mauzoleju karakter građevine-brda, čemu je Augustinčić i težio: „Pa gdje su se održavale partizanske borbe ako ne u spiljama, u brdima, šumama... brdo spomenik.“ Bjelina kamena i oštrina kontura geometrijskih oblika ipak ovaj mauzolej jasno izdvajaju iz okoliša. ”

• 
  Spomenik vojniku oslobodiocu, park Treptover, Berlin. Spomenik je rad sovjetskog vajara Jevgenija Vučetića.
• 
  Vučetičeva skulptura u spomen-parku Treptover u Berlinu.
• 
  Spomenik „Spajanje frontova” (ru), Volgogradska oblast, Rusija; spomenik je rad Jevgenija Vučetiča;
• 
  Majka otadžbina zove!, Volgograd, Rusija. Autor: Jevgenij Vučetić;
• 
  „Smrt vođe” (1924—1949) (ru), rad Sergeja Merkurova (ru), Moskovska oblast, Rusija;
• 
• 
  Spomenik Karlu Marksu u Uljanovsku, Rusija, postavljen 1920. godine; Autor: Sergej Merkurov;
• 
  Spomenik Lenjinu na Tverskom trgu, ispred nekadašnjeg Instituta marksizma-lenjinizma (en) u Moskvi. Postavljen 1940. godine, rad Sergeja Merkurova.
• 
  Spomenik Staljinu (ru) u parku Muzeon (ru) u Moskvi, postavljena je 1940. godine u Dubni, na moskovskom kanalu, a premeštena u spomenuti park 1991. godine. Skulptura je rad Sergeja Merkurova.
• 
  Spomenik zahvalnosti Crvenoj armiji na Batinskoj skeli, Hrvatska
• 
  Pogled sa spomenika ka Dunavu i Bačkoj
• 
  Reljefi na spomeniku na Batinskoj skeli
• 
  Spomenici rodovima Crvene armije na spomeniku na Batini
• 
  Spomenik Crvenoarmejcu na Groblju oslobodilaca Beograda u Beogradu. Spomenik je kopija figure »Artiljerac« sa spomenika na Batinskoj skeli
• 
  Skulptura »Prometej« njemačkog vajara Arna Brekera u Muzeju evropske umjetnosti/Zamak Nervenih u Nervenihu, Njemačka
• 
  »Veliki nosilac baklje«/skulptura »Partija« Arna Brekera. Smještena je u istom muzeju u Nervenihu
• 
  Spomenik borcima Revolucije/Spomenik Stevanu Filipoviću vajara Vojina Bakića, Valjevo (Srbija)
• 
• 
  Spomenik ustanku u Drežnici (Hrvatska), rad vajara Koste Angelija Radovanija
• 
  Figure u donjoj zoni Spomenika palim Šumadincima u Kragujevcu, autor je Antun Augustinčić

Vidi još

• Spisak spomenika u Republici Srpskoj
• Spisak kulturnih dobara Srpske
• Bosanska krajina u Narodnooslobodilačkoj borbi

Литература

Књиге, зборници и каталози

• Adamec, Ana (1983). „ANTUNAC, Grga, kipar”. Hrvatski biografski leksikon. Zagreb: Leksikografski zavod „Miroslav Krleža”. 
• Augustinčić [ur. Bogdan Iveković]. Zagreb: Kultura. 1954.  COBISS.SR 45084935
• Augustinčić / [Tošo Dabac]. Zagreb: Republika, (Ljubljana : Mladinska knjiga). 1968.  COBISS.SR 54449671
• Augustinčić, Antun (1976). Augustinčić [ur. Ante Gavranović; predgovor Miroslav Krleža]. Zagreb: Privredni vjesnik.  COBISS.SR 164983047
• Vojin Bakić: Svjetlonosne forme : retrospektiva : Muzej suvremene umjetnosti, 7. 12. 2013 - 2. 2. 2014. / [autori tekstova Ješa Denegri ... et al.]. Zagreb: Muzej suvremene umjetnosti. 2013. ISBN 9789537615628. 
• Vujčić, Davorin (2012). „Spomenik zahvalnosti Crvenoj armiji”. u Refleksije vremena 1945.-1955, 12. prosinca 2012. — 10. ožujka 2013. Galerija Klovićevi dvori / (ur. Jasmina Bavoljak). Zagreb: Galerija Klovićevi dvori. стр. 127—138. ISBN 99938-664-0-7. Архивирано из оригинала 16. 06. 2018. г. Приступљено 15. 11. 2018.  COBISS.SR 197447948
• Vujčić, Davorin (2015). Priče o spomenicima : Skice i modeli za spomenike u stalnom postavu Galerije Antuna Augustinčića / (ur. Božidar Pejković) (PDF). Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića. 
• Vujčić, Davorin (2017). Stories About Monuments / (ed. Božidar Pejković) (на језику: енглески). Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića. ISBN 978-953-265-154-6. 
• Vujčić, Davorin (2017). „Antun Augustinčić / Spomenik palim Krajišnicima”. Heroes we love : ideology, identity and socialist art in the New Europe : Belgrade / Gdańsk / Maribor / Koper / Sofia / Tirana / Zagreb : October 2014 - March 2017 / edited by Simona Vidmar ; [contributors Miško Šuvaković ... [et al.] ; photography Darko Bavoljak ... [et al.] ; English translations Žarko Cvejić ... et al.] (na jeziku: енглески). Maribor: Umetnostna galerija = Maribor Art Gallery, (Begunje : Cicero). str. 116—119. ISBN 978-961-6489-27-0.  COBISS.SR 91036161
• Denegri, Ješa (1965). „Skulptura posle 1945.”. Muzej savremene umetnosti, Beograd 1965. / [knjigu uredio Miodrag B. Protić ; fotografije Hristifor Nastić ... et all. ; prevodi rezimea Ivanka Marković (francuski), Nada Prodanović-Ćurčija (engleski), Anton Bebler (ruski)] (PDF). Beograd: Muzej savremene umetnosti, (Beograd : Kultura). str. 134—140.  COBISS.SR 147162375
• Galijaš, Armina (2009). Eine Stadt im Krieg — Der Wandel der bosnischen Stadt Banja Luka (1990—1995) (Dissertation) (PDF) (na jeziku: nemački). Wien: Universität Wien. 
• Grupa autora (1982). Šehitluci. Banjaluka: Glas.  COBISS.SR 9866503 COBISS.RS 9866503
• Dijalog povjesničara - istoričara. Knj. 10/2 : Osijek, 22.-25. rujna 2005. / priredio Igor Graovac. Zagreb: Zaklada Friedrich Naumann, (Sesvete : Grafocentar). 2008. ISBN 953-96037-3-0.  COBISS.SR 512984012
• Jokić, Gojko (1986). Jugoslavija : Spomenici revolucije : turistički vodič (PDF). Beograd: Turistička štampa.  COBISS.SR 11699719
• Jugoslavija : spomenici revoluciji ; ur. Miloš Bajić. Beograd; Sarajevo: SUBNOR Jugoslavije; Svjetlost. 1968.  COBISS.SR 3036679
• Jugoslovenska skulptura : 1870-1950. : Muzej savremene umetnosti, Beograd, maj - septembar 1975 / [koncepcija i koordinacija Miodrag B. Protić ; katalog Dragana Vranić ; prevod Vuka Kovačević] (PDF). Beograd: Muzej savremene umetnosti, (Beograd : Beogradski izdavačko-grafički zavod). 1975.  COBISS.SR 1931015
• Karačić, Darko; Banjeglav, Tamara; Govedarica, Nataša (2012). RE:VIZIJA PROŠLOSTI — Službene politike sjećanja u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji od 1990. godine (PDF). Sarajevo: Asocijacija Alumni Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije, ACIPS : Friedrich-Ebert-Stiftung. ISBN 978-9958-884-15-3.  COBISS.SR 19695622
• Krajiške brigade / [članovi Redakcionog odbora Ljubo Babić ... et al. ; ilustracije Ismet Mujezinović ... et al.]. [S. l.]: Redakcioni odbor "Krajiških brigada", (Ljubljana : Ljudska pravica). 1954.  COBISS.SR 1539362026
• Krajiške brigade / [ilustracije Ismet Mujezinović ... i dr.]. Beograd: Redakcioni odbor "Krajiških brigada", (Ljubljana : Ljudska pravica). 1954.  COBISS.SR 29092359
• Kultura sjećanja : 1945 : povijesni lomovi i svladavanje prošlosti / uredili Sulejman Bosto i Tihomir Cipek (PDF). Zagreb: Disput. 2009. ISBN 978-953-260-105-3.  COBISS.SR 512039108
• Lukač, Dušan (1967). Ustanak u Bosanskoj krajini. Beograd: Vojnoizdavački zavod, (Beograd : Kultura).  COBISS.SR 101232903 COBISS.RS 5796358
• Lukač, Dušan (1968). Banja Luka i okolica u ratu i revoluciji : [1941-1945]. Banja Luka: Savez udruženja boraca NOR-a, (Banja Luka : Glas).  COBISS.RS 68632
• Maković, Zvonko (2013). „Spomenička plastika Vojina Bakića (Vojin Bakić's Memorial Monuments)”. u Vojin Bakić: Svjetlonosne forme : retrospektiva : Muzej suvremene umjetnosti, 7. 12. 2013 - 2. 2. 2014. / [autori tekstova Ješa Denegri ... et al.]. Zagreb: Muzej suvremene umjetnosti. str. 163—216. ISBN 9789537615628. 
• Manojlović Pintar, Olga (2008). „Uprostoravanje ideologije: Spomenici Drugog svetskog rata i kreiranje kolektivnih identiteta”. Igor Graovac (prir.), Dijalog povjesničara/istoričara, 10/1, Osijek 22. — 25. rujna 2005. Zagreb: Friedrich Neumann Stiftung: 287—307. ISBN 953-96037-3-0.  COBISS.SR 512984012
• Manojlović Pintar, Olga (2014). Arheologija sećanja, spomenici i identiteti u Srbiji 1918 — 1989. Beograd: Udruženje za društvenu istoriju, Čigoja štampa. ISBN 978-86-531-0062-9.  COBISS.SR 208226060 COBISS.RS 208226060
• Merenik, Lidija (2009). „Kultura zaborava : Jugoslovenska umetnost i kulturna politika oko 1945. i njena sudbina pola veka kasnije na primeru portreta Josipa Broza Tita”. u Kultura sjećanja : 1945 : povijesni lomovi i svladavanje prošlosti / uredili Sulejman Bosto i Tihomir Cipek (PDF). Zagreb: Disput. str. 127—140. ISBN 978-953-260-105-3.  COBISS.SR 512039108
• Muzej savremene umetnosti, Beograd 1965. / [knjigu uredio Miodrag B. Protić ; fotografije Hristifor Nastić ... et all. ; prevodi rezimea Ivanka Marković (francuski), Nada Prodanović-Ćurčija (engleski), Anton Bebler (ruski)] (PDF). Beograd: Muzej savremene umetnosti, (Beograd : Kultura). 1965.  COBISS.SR 147162375
• Muraj, Aleksandra; Lučić, Nikša (2002). „HANGI, Antun, etnograf i folklorist”. Hrvatski biografski leksikon. Zagreb: Leksikografski zavod „Miroslav Krleža”. 
• Обласна партијска савјетовања на Шехитлуцима у јуну и јулу 1941. у развоју устанка у Босанској крајини : зборник радова с "Округлог стола" који је одржан 25. септембра 1981. у Бањалуци. Бањалука: Институт за историју у Бањалуци. 1981.  COBISS.SR 19743495 COBISS.RS 19743495
• Obrenović, Violeta N. (2013). Srpska memorijalna arhitektura : 1918-1955 : doktorska disertacija. Beograd: [V. N. Obrenović].  COBISS.SR 45401871
• Ožegović, Nikola B. (2021). Banjaluka: (1969-1991) : doktorska disertacija. Beograd: [N. Ožegović].  COBISS.SR 62547465
• Popović, Milan; Jovanović, Miloš (1979). Državni amblemi i druge javne oznake u SFRJ. Beograd: Privredni pregled.  COBISS.SR 106579724 COBISS.RS 4418049
• Ravlić, Aleksandar (1974). Banja Luka : razdoblja i stoljeća. Beograd: Mladost.  COBISS.SR 158697735
• Ravlić, Aleksander-Aco (2002). Banjaluka u prošlosti. 1 : -Drugo (banjalučko) izdanje-. Banja Luka: Nezavisne novine. ISBN 99938-664-0-7.  COBISS.SR 73240 COBISS.RS 73240
• Radulović, Milica (2012). „Spomenička plastika”. u Refleksije vremena 1945.-1955, 12. prosinca 2012. — 10. ožujka 2013. Galerija Klovićevi dvori / (ur. Jasmina Bavoljak). Zagreb: Galerija Klovićevi dvori. стр. 106—126. ISBN 99938-664-0-7. Архивирано из оригинала 16. 06. 2018. г. Приступљено 15. 11. 2018.  COBISS.SR 197447948
• Revolucionarno kiparstvo; [tekst Juraj Baldani] (PDF). Zagreb: Spektar. 1977.  COBISS.SR 49820935 COBISS.RS 49820935
• Refleksije vremena 1945-1955 : [12. prosinca 2012. - 10 ožujka 2013, Galerija Klovićevi dvori, Zagreb] / [autori tekstova Tomislav Anić ... [et al.] ; fotograf Darko Bavoljak]. Zagreb: Galerija Klovićevi dvori. 2012. ISBN 978-953-271-067-0.  COBISS.SR 197447948
• Savić, Jelena (2013). Moderno i vernakularno u procesu urbane transformacije Banjaluke : doktorska disertacija. Beograd: [J.Savić].  COBISS.SR 512974481
• Filandra, Šaćir (2015). „Politika simboliziranja Bošnjaka nakon socijalizma” (PDF). Mediteranski politikološki dijalozi : Izgradnja stabilnosti i društvenog konsenzusa u post-socijalističkim društvima — Zbornik radova sa konferencije. Podgorica: Fakultet političkih nauka Univerziteta Crne Gore: 19—26. ISBN 978-9940-9102-6-6. Архивирано из оригинала (PDF) 28. 10. 2018. г. Приступљено 15. 11. 2018. 
• Hangi, Antun (1906). Život i običaji muslimana u Bosni i Hercegovini. Sarajevo: Naklada Daniela A. Kajona.  COBISS.SR 54036743
• Heroes we love : ideology, identity and socialist art in the New Europe : Belgrade / Gdańsk / Maribor / Koper / Sofia / Tirana / Zagreb : October 2014 - March 2017 / edited by Simona Vidmar ; [contributors Miško Šuvaković ... [et al.] ; photography Darko Bavoljak ... [et al.] ; English translations Žarko Cvejić ... et al.] (на језику: енглески). Maribor: Umetnostna galerija = Maribor Art Gallery, (Begunje : Cicero). 2017. ISBN 978-961-6489-27-0.  COBISS.SR 91036161
• Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije : 1941-1945 / [autori Milan Andrić ... et al. ; odgovorni urednik Petar Brajović ; ilustrovani prilozi Đorđe Rakić ... et al.]. Beograd: Vojnoistorijski institut, (Beograd : Vojno štamparsko preduzeće). 1964.  COBISS.SR 50018311 COBISS.RS 50018311
• Hronologija radničkog pokreta i SKJ : 1919-1979. Tom 2, 1941-1945 / [odgovorni urednik Dušan Živković ; prevodioci Živko Avramovski ... [et al.]. Beograd: Narodna knjiga : Institut za savremenu istoriju, (Beograd : Beogradski izdavačko-grafički zavod). 1980.  COBISS.SR 49272583
• Ševo, Ljiljana (1996). Urbanistički razvoj Banje Luke. Banja Luka: Opština Banja Luka i Zavod za zaštitu spomenika kulture i prirode Banja Luka.  COBISS.SR 117025543
• Šimat Banov, Ive (1983). „AUGUSTINČIĆ, Antun, kipar”. Hrvatski biografski leksikon. Zagreb: Leksikografski zavod „Miroslav Krleža”. 
• Šimat Banov, Ive (2013). Hrvatsko kiparstvo od 1950. do danas. Zagreb: Naklada Ljevak. ISBN 9789533035963. 

Часописи

• Ацовић, Драгомир; Грујић, Љубодраг (2017). „Предлог грба града Бањалука” (PDF). Град Бањалука. Бањалука. Архивирано из оригинала (PDF) 26. 10. 2017. г. Приступљено 16. 5. 2017. 
• Bandula, Snježana (1983). „Monumentalna plastika Antuna Augustinčića (diplomski rad)”. Anali Galerije Antuna Augustinčića. Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića (3): 21—65. ISSN 0352-1826.  COBISS.SR 16083458
• Vujčić, Davorin (2007). „Majstorske radionice likovnih umjetnosti: Majstorska radionica Antuna Augustinčića” (PDF). Anali Galerije Antuna Augustinčića. Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića. XXVI (2006) (26): 35—86. ISSN 0352-1826.  COBISS.SR 16083458
• Grbić, Maro (1985). „Zajednički radovi Antuna Augustinčića i Frana Kršinića.”. Anali Galerije Antuna Augustinčića. Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića (5): 3—23. ISSN 0352-1826.  COBISS.SR 16083458
• „Zaštićeni spomenici Narodno-oslobodilačkog rata” (PDF). Naše starine. Sarajevo: Zavod za zaštitu spomenika kulture N.R. Bosne i Hercegovine (VIII): 239—245. 1962. ISSN 0547-3136.  COBISS.SR 57465612 COBISS.RS 57465612 COBISS.BH 12902146
• Kadić, Safet (2016). „Bosnofobija i bosnocid” (PDF). Acta geographica Bosniae et Herzegovinae. Sarajevo: Udruženje geografa u Bosni i Hercegovini. 3 (6): 31—41. ISSN 2303-5951. Архивирано из оригинала (PDF) 30. 11. 2018. г. Приступљено 29. 11. 2018. 
• Kolešnik, Ljiljana (1992). „Realistička konstanta i socrealističke manifestacije u umjetnosti Antuna Augustinčića”. Anali Galerije Antuna Augustinčića. Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića (12): 49—73. ISSN 0352-1826.  COBISS.SR 16083458
• Kolešnik, Ljiljana (1994). „Ikonografija socrealizma u opusu Antuna Augustinčića”. Peristil : zbornik radova za povijest umjetnosti. Zagreb: Društvo povjesničara umjetnosti Hrvatske. 37 (1): 169—176. ISSN 0553-6707.  COBISS.SR 21282
• Kraševac, Irena; Vujčić, Davorin (2007). „O figuraciji i modernosti — Razgovor s kiparom Veliborom Mačukatinom” (PDF). Kvartal : Kronika povijesti umjetnosti u Hrvatskoj. Zagreb: Institut za povijest umjetnosti. IV (1): 9—14. ISSN 1334-8671. 
• Maroević, Tonko (1989—1990). „Nemimetičkome stoljeću usprkos.”. Anali Galerije Antuna Augustinčića. Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića (9—10): 31—43. ISSN 0352-1826.  COBISS.SR 16083458
• Pavičić, Snježana (2015). „Neka zapažanja o Spomeniku zahvalnosti Crvenoj armiji u Batinoj Skeli” (PDF). Anali Galerije Antuna Augustinčića. Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića. XXXII–XXXV (2012.—2015) (32—33/34—35): 249—260. ISSN 0352-1826.  COBISS.SR 16083458
• Pintarić, Snježana (1992). „Javni i nadgrobni spomenici Antuna Augustinčića (magistarski rad)”. Zagreb: Galerija Antuna Augustinčića. ISSN 0352-1826.  COBISS.SR 16083458
• Franković, Eugen (1966). „Javnost spomenika” (PDF). Život umjetnosti. Zagreb: Matica hrvatska (2): 17—24. ISSN 0514-7794.  COBISS.SR 16392962
• Šimat Banov, Ive (1984). „Novi prilozi o Augustinčiću (IV) : Ratni i poslijeratni ciklus (1941 - 1974)”. Anali Galerije Antuna Augustinčića. Klanjec: Galerija Antuna Augustinčića (4): 3—30. ISSN 0352-1826.  COBISS.SR 16083458

Novine

• Midžić, Zijad (1. 1. 1954). „Borba naroda Bosanske Krajine u mramoru uklesana” (PDF). Banjalučke novine : organ Socijalističkog saveza radnog naroda - Banja Luka. II (19). Banja Luka: SSRN, (Banjaluka : Glas). str. 3. Pristupljeno 24. 3. 2024.  COBISS.SR 38961164
• Ravlić, Aleksandar (1969). „Spomenik sa Šehitluka mora u muzej”. Vjesnik. Zagreb. 30 (8137): 5. 

Spoljašnje veze

• Banja Luka (Banja Luka) na www.spomenikdatabase.org
• Znanje.org: Spomenik palim Krajišnicima
• Otkrivanje spomenika palim Krajišnicima 1961.(VIDEO)