Latinska crkva

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Deo serije o hrišćanstvu
Hrišćanstvo
  • Bezgrešno začeće
  • Krštenje
  • Raspeće
  • Vaskrsenje
    		•
  • Stari zavet
  • Novi zavet
  • Kanon
  • Knjige
  • Crkva
  • Simbol vere
    		•
    Teologija
  • Bogorodica
  • Apostoli
  • Judeohrišćani
  • Petar
  • Pavle
  • Oci
  • Rano hrišćanstvo
  • Konstantin
  • Sabor
  • Avgustin
  • Veliki raskol
  • Krstaški ratovi
  • Reformacija
  • Luter
    		•
    Srodne teme
    Denominacije hrišćana
    Portal Hrišćanstvo
    Za druge upotrebe, pogledajte Latinska crkva (višeznačna odrednica).

    Latinska crkva (lat. Ecclesia Latina), poznata i kao Rimokatolička crkva (lat. Ecclesia Catholica Romana) ili Zapadna crkva (lat. Ecclesia Occidentalis)[a] je najveća pomesna sui iuris crkva Katoličke crkve koja koristi latinski liturgijski obred. To je jedna od 24 takve pomesne crkve, dok 23 druge čine Istočne katoličke crkve. Na čelu joj je rimski biskup, papa — koji se tradicionalno naziva i patrijarhom Zapada — sa svojom katedrom u arhibazilici Svetog Jovana Lateranskog u Rimu u Italiji. Latinska crkva vodi svoju istoriju do najranijih dana hrišćanstva preko Svete stolice koju su prema katoličkoj tradiciji osnovali apostoli Petar i Pavle.

    Katolička crkva uči da su njeni biskupi naslednici Isusovih apostola, a da je papa naslednik Svetog Petra kome je Isus Hristos dodelio primat.[1] Od Isusovih dvanaest apostola, četvorica su povezana sa apostolskim stolicama Zapadne crkve: Petar, koji je osnovao episkopsku stolicu u Rimu (zajedno sa Pavlom) i Sirakuzi; Pavla, koji je osnovao Rimsku (zajedno sa Petrom) i Maltešku; Varnava, koji je osnovao Milansku; i Jakov, sin Zevedejev, koji je osnovao episkopsko sedište u Santijago de Komposteli. Suštinski razlikujući teološki naglasci, liturgijske tradicije, odlike i identiteti latinskog katoličanstva, s druge strane, mogu se pratiti od latinskih crkvenih otaca, a najviše od latinskih učitelja (doktora) crkve od 2. do 7. veka, uključujući i ranoafričku crkvu.

    Latinska crkva je bila u punoj zajednici sa Pravoslavnom crkvom sve do istočno-zapadnog raskola Rima i Carigrada 1054. godine, nakon čega su njeni članovi postali poznati kao Latini za razliku od istočnih hrišćana. Nakon islamskih osvajanja, krstaški ratovi pokrenuti su od 1095. do 1291. godine kako bi se hrišćani i njihova imanja u Svetoj zemlji branili od progona. Latinska patrijaršija u Jerusalimu osnovana je 1099. godine i zadržala se do danas. Druge latinske dijeceze, poput nadbiskupije Kartagine, gde se razvio veći deo trinitarne teologije i crkvenog latinskog jezika, bile su poražene i preobražene u titularne stolice.

    Latinska crkva je slala katoličke misije u Latinsku Ameriku u ranom modernom periodu, a u podsaharskoj Africi i istočnoj Aziji iz kasnog modernog perioda. Protestantska reformacija u 16. veku rezultirala je odvajanjem protestantizma, što je rezultiralo odvajanjem od Latinske crkve, uključujući i manje grupe nezavisnih katoličkih denominacija iz 19. veka.

    Terminologija[uredi | uredi izvor]

    Ime[uredi | uredi izvor]

    Deo Katoličke crkve na Zapadu naziva se Latinska crkva da bi se razlikovala od istočnih katoličkih crkava, koje su takođe pod papinim primatom. U istorijskom kontekstu, pre istočno-zapadnog raskola 1054. godine, Latinska crkva se ponekad naziva Zapadnom crkvom.

    Izraz latinski katolik odnosi se na sledbenike latinskih liturgijskih obreda, od kojih prevladava rimski obred. Latinski liturgijski obredi su različiti od liturgijskih obreda istočnih katoličkih crkava.

    „Crkva” i „obred”[uredi | uredi izvor]

    Zakonik kanona istočnih crkava iz 1990. godine definiše upotrebu reči „crkva” i „obred”.[2][3] U skladu definicijama u zakoniku koji upravlja istočnim katoličkim crkvama, Latinska crkva je jedna od takvih grupa hrišćanskih vernika objedinjenih hijerarhijom i priznatih od vrhovne vlasti Katoličke crkve kao sui iuris pomesna crkva. Latinski obred je nasleđe te posebne crkve, kojom ona ispoljava svoj način življenja u veri, uključujući svoju liturgiju, svoju teologiju, svoje duhovne prakse i tradicije i svoje kanonsko pravo. Osoba je član ili pripada određenoj pomesnoj crkvi. Osoba takođe nasleđuje ili „pripada”[4][5][6][7][8] određenom nasleđu ili obredu. Budući da obred ima liturgijske, teološke, duhovne i disciplinske elemente, čovek takođe treba da se klanja, da bude poučavan, da se moli i da se njime upravlja prema određenom obredu.

    Pojedine crkve koje nasleđuju i održavaju određeno nasleđe identifikuju se po metonimiji „crkva” ili „obred”. Shodno tome, „obred” je definisan kao „deo hrišćanske crkve koji koristi posebnu liturgiju”[9] ili jednostavno kao „hrišćanska crkva”.[10] U tom smislu, „obred” i „crkva” tretiraju se kao sinonimi, kao u rečniku koji je pripremila Konferencija katoličkih biskupa Sjedinjenih Država i koji je revidiran 1999. godine, u kojem se navodi da se svaka "crkva istočnog (orijentalnog) obreda … smatra jednakom latinskom obredu unutar Crkve ".[11] Drugi vatikanski sabor je takođe istakao da je „na umu Katoličke crkve da svaka pojedinačna Crkva ili obred treba da zadrži svoje tradicije u celini i takođe da svoj način života treba prilagoditi različitim potrebama vremena i mesta”[12] i govorio je o patrijarsima i „glavnim arhiepiskopima, koji upravljaju celinom neke pojedine crkve ili obreda”.[13] Stoga je reč „obred” koristio kao „tehničku oznaku onoga što se sada može nazvati pomesnom crkvom”.[14]

    Postanak[uredi | uredi izvor]

    Latinska katolička crkva je nastala na temeljima nekadašnje pravoverne Rimske (latinske) crkve, koja je nakon niza raskola (počevši od 9. veka) postepeno odstupala od vaseljenskog pravoslavlja, što je sredinom 11. veka dovelo do njenog konačnog odvajanja u vreme Velikog raskola (1054).[15]

    Latinska katolička crkva je usvojila mnoge nove dogme, kao što su: dogma o dvostrukom ishođenju Svetog duha (Filioque),[16] dogma o bezgrešnom začeću Bogorodice, dogma o papskoj nepogrešivosti i druge, tako da se po tim novinama suštinski razlikuje od drevne Rimske (latinske) crkve koja je postojala tokom prvih vekova hrišćanske istorije. Uprkos tome, današnja Latinska katolička crkva insistira na kontinuitetu sa prvobitnom Rimskom (latinskom) crkvom.

    Istorija[uredi | uredi izvor]

    Istorijski gledano, na vođstvo Latinske crkve (tj. Svete stolice) se gledalo kao na jedan od pet patrijarhata pentarhije ranog hrišćanstva, zajedno sa patrijarhatima Carigrada, Aleksandrije, Antiohije i Jerusalima. Zbog geografskih i kulturnih razloga, potonji patrijarhati su se razvili u crkve sa izrazitim istočnohrišćanskim tradicijama. Većina istočnohrišćanskih crkava prekinula je punu zajednicu sa rimskim episkopom i Latinskom crkvom, nakon različitih teoloških i liderskih sporova tokom vekova nakon Halkidonskog sabora 451. godine. Ovo uključuje nestorijanski raskol (431—544) (Crkva Istoka), halkidonski raskol (451) (orijentalne ili dohalkidonske crkve) i istočno-zapadni raskol (1054) (pravoslavlje). Protestantska reformacija 16. veka doživela je analogan raskol. Do 2005. godine papa je polagao pravo na titulu „patrijarh Zapada”; Papa Benedikt XVI ukinuo je ovu titulu zbog ekumenizma, nastavljajući da vrši direktnu patrijarhalnu ulogu nad Latinskom crkvom.

    Latinska crkva je u zapadnom hrišćanstvu zapažena po svojoj tradiciji i sedam sakramenata. U Katoličkoj crkvi, pored Latinske crkve, kojom je papa direktno rukovodio kao latinski patrijarh, postoje i 23 istočne katoličke crkve, koje samoupravljaju pomesnim crkvama sui iuris sa svojim hijerarhijama. Ove crkve vode poreklo od ostala četiri patrijarhata drevne pentarhije, ali ili nikada nisu istorijski prekinule puno zajedništvo ili su se u neko vreme ujedinile sa papstvom. Oni se međusobno razlikuju u liturgijskom obredu (ceremonije, odežde, napevi, jezik), tradicijama bogosluženja, teologiji, kanonskom pravu i sveštenstvu, ali svi održavaju istu veru, a svi vide punu zajednicu sa papom kao rimskim biskupom kao suštinskim da bude katolička kao i deo jedne istinske crkve kako su je definisale Četiri znaka crkve u katoličkoj eklisiologiji.

    Otprilike 16 miliona istočnih katolika predstavlja manjinu hrišćana u zajednici sa papom, u poređenju sa više od milijardu latino-katolika. Pored toga, postoji oko 250 miliona pravoslavnih i 86 miliona dohalkidonskih hrišćana širom sveta koji nisu u jedinstvu s Rimom. Za razliku od Latinske crkve, papa ne vrši direktnu patrijarhalnu ulogu nad istočnokatoličkim crkvama i njihovim vernicima, već podržava njihove unutrašnje hijerarhije odvojene od latinske crkve.[17]

    Kanoni i disciplina[uredi | uredi izvor]

    Kanonsko pravo za Latinsku crkvu kodifikovano je u Zakoniku kanonskog prava, koji je dva puta kodifikovan, prvu je proglasio papa Benedikt XV 1917. godine, a drugu papa Jovan Pavle II 1983. godine.[18]

    U Latinskoj crkvi je norma za primanje miropomazanja da, osim ako je u životnoj opasnosti, osoba koju treba miropomazati treba „da se koristi razumom, da bude odgovarajuće upućena, pravilno raspoložena i sposobna da obnovi krsna obećanja”,[19] i da „davanje Presvete Evharistije deci zahteva da ona imaju dovoljno znanja i da su pažljivo pripremljena kako bi shvatili Hristovu tajnu u skladu sa svojim sposobnostima i mogli da prime Hristovo telo sa verom i predanošću”.[20] U istočnim katoličkim crkvama ove Svete tajne se obično daju odmah nakon krštenja, čak i za novorođenče.[21]

    Celibat, kao posledica obaveze poštovanja savršenog uzdržanja, obavezan je za sveštenike u Latinskoj crkvi.[22] Izuzetak je napravljen za oženjeno sveštenstvo iz drugih crkava, koje se pridružuju Katoličkoj crkvi i oni mogu da nastave službu kao oženjeni sveštenici.[23] U Latinskoj crkvi oženjeni čovek ne sme biti primljen čak ni u đakonat ako mu nije legitimno određeno da ostane đakon i ne postane sveštenik.[24] Brak nakon rukopolaganja nije moguć, a njegov pokušaj može rezultirati kanonskim kaznama.[25] Istočne katoličke crkve, za razliku od Latinske, imaju oženjeno sveštenstvo.

    Trenutno biskupe u Latinskoj crkvi generalno imenuje papa nakon što sasluša savete različitih dikasterija Rimske kurije, posebno Kongregacije za biskupe, Kongregacije za evangelizaciju naroda (za zemlje o kojima se stara), Odeljenje za odnose sa državama Državnog sekretarijata (za imenovanja za koja je potreban pristanak ili prethodno obaveštenje civilnih vlada) i Kongregacija za orijentalne crkve (u oblastima u čijoj je nadležnosti čak i za imenovanje latinskih biskupa). Kongregacije uglavnom rade sa „terne” ili spiska od tri imena koja im je dostavila lokalna crkva, najčešće preko apostolskog nuncija ili Katedralnog kaptola na onim mestima na kojima Kaptol zadržava pravo da nominuje episkope.

    Obredi[uredi | uredi izvor]

    Daleko najrasprostranjeniji obred u Latinskoj crkvi je rimski obred, tj. obred koji potiče iz Rimske biskupije. Pored njega ponegde se koriste i drugi zapadni obredi: ambrozijanski (u Milanskoj nadbiskupiji), mozarabski (mestimično u Španiji) i kartuzijanski (kod Kartuzijanaca). Tokom starije istorije, rimski obred je često bio favorizovan što je dovelo do postepene obredne romanizacije, odnosno širenja rimskog obreda uz potiskivanje raznih lokalnih obreda. U današnje vreme, Katolička crkva sve zakonito priznate obrede smatra ravnopravnima i jednako časnima, te nastoji da se i dalje čuvaju i neguju.

    Kardinal Jozef Racinger (potonji papa Benedikt XVI) opisao je latinske liturgijske obrede 24. oktobra 1998. godine:[26]

    Danas su najčešći latinski liturgijski obredi rimski obred — ili misa posle Drugog vatikanskog koncila koju je proglasio papa Pavle VI 1969. godine, a revidirao je papa Jovan Pavle II 2002. godine, ili oblik tridentske mise iz 1962. godine; amvrosijanski obred; mozarapski obred; i varijacije rimskog obreda (kao što je anglikanska verzija). Istočne katoličke crkve kojih ima 23 koriste pet različitih porodica liturgijskih obreda. Latinski liturgijski obredi, poput jermenskog, koriste se samo u jednoj sui iuris pomesnoj crkvi.

    Liturgijski jezik[uredi | uredi izvor]

    Sve do Drugog vatikanskog sabora (1962—1965) službeni liturgijski jezik bio je latinski, osim u nekoliko hrvatskih biskupija kojima je bila dozvoljena upotreba narodnog jezika u liturgiji zapadnog obreda, što je bio jedinstveni slučaj u rimokatoličkom svetu, pošto je Katolička crkva dugo insistirala na obrednoj i jezičkoj latinizaciji. Tek nakon Drugog vatikanskog sabora dozvoljena je upotreba svih živih jezika u liturgiji, a latinski jezik se i dalje može koristiti.

    Odnos latinskog katolicizma prema istočnim katoličkim crkvama[uredi | uredi izvor]

    Istočne katoličke crkve, osim što su u jedinstvu sa rimskim papom, dele i istu veru s Latinskom katoličkom crkvom, iako zadržavaju različite liturgijske obrede, zakone i običaje i narodne pobožnosti, kao i specifičnosti svojih teoloških naglasaka.

    Imenovanje ustanova je većinom različito. Na primer, ono što je na istoku eparhija na zapadu je biskupija, što je na istoku protosinđel na zapadu je generalni vikar. Prema tradiciji istočnih crkava sakramenti, krštenja i Sveto pomazanje dele se neposredno jedan nakon drugoga. Slično je i s pričešću. Sveštenici u istočnim katoličkim crkvama nisu obavezni na celibat, kao što je to slučaj u Latinskoj crkvi. Ipak, episkop može da postane samo neoženjeni sveštenik. Kao i u Pravoslavnoj crkvi, već rukopoloženi sveštenik ne može da se oženi.

    Teologija i filozofija[uredi | uredi izvor]

    Avgustijanizam[uredi | uredi izvor]

    Sv. Avgustin (autor Peter Paul Rubens), 1636—1638

    Avgustin iz Hipona bio je rimski Afrikanac, filozof i episkop (biskup). Pomogao je u oblikovanju latinskog hrišćanstva i smatra se jednim od najvažnijih crkvenih otaca u Latinskoj crkvi zbog svojih dela u patrističkom periodu. Među njegovim delima su O državi Božijoj, a protiv pagana (De civitate Dei contra paganos), De doctrina Christiana i Ispovesti.

    U mladosti ga je privuklo manihejstvo, a kasnije i neoplatonizam. Posle obraćenja i krštenja 386. godine, Avgustin je razvio sopstveni pristup filozofiji i teologiji, prilagođavajući se raznim metodama i perspektivama.[27] Verujući da je Hristova blagodat bila neophodna za ljudsku slobodu, pomogao je u formulisanju doktrine o prvorodnom grehu i dao je osnovni doprinos razvoju teorije pravednog rata. Njegove misli su duboko uticale na srednjovekovni pogled na svet.

    Kada je Zapadno rimsko carstvo počelo da se raspada, Avgustin je zamišljao Crkvu kao duhovni Božji grad, različit od materijalnog Zemaljskog grada.[28] U svojoj knjizi O Božjem gradu, a protiv pagana, često zvanoj Grad Božiji, Avgustin je proglasio svoju poruku više duhovnom nego političkom. Hrišćanstvo je, tvrdio je, trebalo brinuti o mističnom, nebeskom gradu, Novom Jerusalimu, a ne o zemaljskoj politici.

    Božji grad predstavlja ljudsku istoriju kao sukob između onoga što Avgustin naziva Zemaljskim gradom (koji se kolokvijalno naziva Grad čoveka, ali nikada od strane Avgustina) i Božjeg grada, sukoba koji je predodređen da se završi pobedom potonjeg. Grad Božji obeležen ljudima koji se odriču zemaljskog zadovoljstva da se posvete večnim Božjim istinama, sada potpuno otkrivenim u hrišćanskoj veri. Zemaljski grad, sa druge strane, čine ljudi koji su se uronili u brige i zadovoljstva sadašnjeg prolaznog sveta.

    Za Avgustina, Logos je „dobio telo” u Hristu, u kome je taj logos bio prisutan kao ni u jednom drugom čoveku.[29][30][31] Snažno je uticao na ranosrednjovekovnu hrišćansku filozofiju.[32]

    Portret Avgustina od Filipa de Šampanja, 17. vek

    Kao i drugi crkveni oci poput Atinagore,[33] Tertulijana,[34] Klimenta Aleksandrijskog i Vasilija Kesarijskog,[35] Avgustin je „energično osudio praksu indukovanog abortusa”, i iako nije odobravao abortus tokom bilo koje faze trudnoće, napravio je razliku između ranih abortusa i onih kasnijih.[36] Priznao je razliku između „oblikovanih” i „neoblikovanih” fetusa pomenutih u prevodu Septuaginte Izlaska 21:22—23, što se smatra pogrešnim prevodom reči „šteta” iz originalnog hebrejskog teksta u „oblik” na grčkom Septuaginte i zasnovan je na aristotelovskom razlikovanju ”između fetusa pre i posle njegove navodnog „oživljavanja” i nije klasifikovao kao ubistvo pobačaj „neoblikovanog” fetusa, jer je smatrao da se ne može sa sigurnošću reći da je fetus već bio primio dušu.[36][37]

    Avgustin je takođe koristio termin „katolik” da bi razlikovao „pravu” crkvu od jeretičkih grupa:

    U katoličkoj crkvi postoje mnoge druge stvari koje me najpravednije drže na njenim grudima. Pristanak naroda i nacija drži me u Crkvi; tako i njen autoritet, inaugurisan čudima, hranjen nadom, proširen ljubavlju, utvrđen godinama. Nasledništvo sveštenika me čuva, počev od samog sedišta apostola Petra, kome je Gospod, nakon Svog vaskrsenja, dao dužnost da hrani svoje ovce (Jn. 21:15—19), pa sve do sadašnjeg episkopata.

    I tako, konačno, i samo ime katolik, koje je, ne bez razloga, usred toliko jeresi, Crkva zadržala na taj način; tako da, iako svi jeretici žele da se nazivaju katolicima, ali kada stranac pita gde se katolička crkva sastaje, nijedan jeretik neće smeti da pokaže na svoju kapelu ili kuću.

    Takve su onda po broju i značaju dragocene veze koje pripadaju hrišćanskom imenu i koje zadržavaju vernika u Katoličkoj crkvi, kako je ispravno. … Kod vas nema ni jedne od ovih stvari koja bi me privukla ili zadržala. … Niko me neće odmaknuti od vere koja me veže toliko mnogo i tako snažno vezuje za hrišćansku religiju. … Sa svoje strane, ne bih smeo da verujem jevanđelju, osim ako ga pokreće autoritet Katoličke crkve.

    — Sveti Avgustin (354—430): Protiv Manihejeve poslanice pod nazivom Fundamentalni, poglavlje 4: Dokazi katoličke vere.[38]

    I u svom filozofskom i u teološkom rezonovanju, Avgustin je bio pod velikim uticajem stoicizma, platonizma i neoplatonizma, posebno radom Plotina, autora Eneada, verovatno posredstvom Porfirija i Viktorina. Iako je kasnije napustio neoplatonizam, neke ideje su i dalje vidljive u njegovim ranim spisima.[39] Njegovo rano i uticajno pisanje o ljudskoj volji, centralna tema etike, postaće fokus budućih filozofa poput Šopenhauera, Kjerkegora i Ničea. Takođe su na njega uticala dela Vergilija (poznat po svom učenju o jeziku) i Cicerona (poznat po svom učenju o argumentima).[40]

    Na Istoku su njegova učenja spornija, a naročito ih je napao Jovan Romanides.[41] Ali drugi teolozi i ličnosti Pravoslavne crkve pokazali su veliko odobravanje njegovih dela, uglavnom Georgije Florovski.[42] Najkontroverzniju doktrinu povezanu s njim, filiokve,[43] pravoslavna crkva je odbacila kao jeretičku.[44][45] Druga sporna učenja uključuju njegove poglede na prvorodni greh, učenje o blagodati i predodređenju.[43] Ipak, iako mu se neka učenja smatraju pogrešnim, on se i dalje smatra svecem, pa je čak imao uticaja i na neke istočne crkvene oce, naročito na grčkog teologa Grigorija Palamu.[46] U pravoslavnoj crkvi njegov praznik se slavi 15. juna.[43][47] Istoričar Diarmejd MekKuloh je napisao: „Uticaj [Avgustina] na zapadnohrišćansku misao teško može biti precenjen; samo je njegov voljeni primer Pavle iz Tarsa bio uticajniji, a zapadnjaci su uglavnom videli Pavla kroz Avgustinove oči.”[48]

    U svojoj autobiografskoj knjizi Miljokazi, papa Benedikt XVI tvrdi da je Augustin jedan od najdubljih uticaja u njegovoj misli.

    Sholastika[uredi | uredi izvor]

    Prikaz univerzitetskog predavanja iz 14. veka.

    Sholastika je metoda kritičke misli koja je dominirala predavanjem akademika („sholastika”, ili „školaraca”) srednjovekovnih univerziteta u Evropi od oko 1100. do 1700. godine, a 13. i rani 14. vek uglavnom se smatraju visokim periodom sholastike. Početak 13. veka bio je svedok vrhunca oporavka grčke filozofije. Škole prevođenja razvile su se u Italiji i na Siciliji, a na kraju i u ostatku Evrope. Moćni normanski kraljevi okupljali su na svoje dvorove ljude znanja iz Italije i drugih krajeva u znak svog prestiža.[49] Prevodi i izdanja grčkih filozofskih tekstova Vilijama od Merbekea sredinom 13. veka pomogli su da se stvori jasnija slika grčke filozofije, naročito Aristotela, nego što su je dale arapske verzije na koje su se prethodno oslanjali. Edvard Grant piše: „Ne samo da se struktura arapskog jezika radikalno razlikovala od strukture latinskog, već su neke arapske verzije izvedene iz ranijih sirijskih prevoda i stoga su dva puta uklonjene iz originalnog grčkog teksta. Takvi arapski tekstovi mogli bi proizvesti mučna čitanja. Nasuprot tome, strukturna bliskost latinskog sa grčkim dozvoljavala je doslovne, ali razumljive prevode od reči do reči.”[50]

    Univerziteti su se razvili u velikim gradovima Evrope tokom ovog perioda, a suparnički sveštenički redovi u crkvi počeli su da se bore za političku i intelektualnu kontrolu nad ovim centrima obrazovnog života. Dva glavna reda osnovana u ovom periodu bili su franjevci i dominikanci. Franjevce je osnovao Franja Asiški 1209. godine. Njihov vođa sredinom veka bio je Bonaventura, tradicionalista koji je branio teologiju Avgustina i filozofiju Platona, ugrađujući samo malo Aristotela sa više neoplatonističkih elemenata. Sledeći Anselma, Bonaventura je pretpostavio da razum može otkriti istinu samo kada je filozofija osvetljena religioznom verom.[51] Ostali značajni franjevački sholastičari bili su Duns Skot, Peter Auriol i Vilijam Okamski.[52][53]

    Tomizam[uredi | uredi izvor]

    Tokom 13. veka, Toma Akvinski je težio da pomiri aristotelovsku filozofiju sa avgustinskom teologijom, koristeći i razum i veru u proučavanju metafizike, moralne filozofije i religije. Dok je Akvinski prihvatio postojanje Boga na veri, Toma je ponudio pet dokaza o postojanju Boga da podrži takvo verovanje.
    Detalj iz Valle Romita Polyptych od Đentile da Fabrijana (oko 1400) koji prikazuje Tomu Akvinskog
    Detalj iz Trijumfa svetog Tome Akvinskog nad Averoesom od Benoco Gocolija (1420—97)

    Toma Akvinski[54][55] (svetitelj u Katoličkoj crvi), italijanski dominikanski fratar, filozof i sveštenik, imao je neizmeran uticaj na tradiciju sholastike, u okviru koje je poznat i kao Doctor Angelicus i Doctor Communis.[56]

    Akvinski je naglasio da je „rečeno da je sindereza[57] zakon našeg uma, jer je to navika koja sadrži propise prirodnog zakona, koji su prvi principi čovekovog delovanja”.[58][59]

    Prema Akvinskom „…sva dela vrline propisana su prirodnim zakonom, jer mu svaki razum prirodno nalaže da deluje kreposno. Ali ako govorimo o vrlinskim delima koja se posmatraju sama za sebe, tj. u njihovoj vrsti, nisu sva vrlinska dela propisana prirodnim zakonom jer se mnoge stvari vrše kreposno čemu priroda u početku ne teži, ali ljudi su, istragom razuma, ustanovili da pogoduju za dobar život.” Prema tome, moramo utvrditi da li govorimo o vrlinskim delima kao o aspektu vrline ili kao činu u njegovoj vrsti.[60]

    Toma je četiri glavne vrline definisao kao razboritost, umerenost, pravdu i hrabrost. Kardinalne vrline su prirodne i otkrivene u prirodi i obavezuju sve. Postoje, međutim, tri bogoslovske vrline: vera, nada i dobročinstvo. Toma takođe opisuje vrline kao nesavršene (nepotpune) i savršene (potpune) vrline. Savršena vrlina je svaka vrlina sa dobročinstvom, koja upotpunjuje glavnu vrlinu. Nehrišćanin može pokazati hrabrost, ali to bi bila hrabrost uz umerenost. Hrišćanin bi hrabrost iskazivao dobročinstvom. Oni su donekle natprirodni i razlikuju se od ostalih vrlina u svom cilju, naime, u Bogu:

    Sada je predmet teoloških vrlina sam Bog, koji je poslednji kraj svih, nadmašujući znanje našeg razuma. S druge strane, predmet intelektualnih i moralnih vrlina je nešto što je razumljivo ljudskom razumu. Stoga se teološke vrline posebno razlikuju od moralnih i intelektualnih vrlina.

    Toma Akvinski je napisao: „[Pohlepa] je greh protiv Boga, baš kao i svi smrtni grehovi, koliko god čovek osuđivao večne stvari radi privremenih stvari”.[61]

    Akvinski je takođe doprineo ekonomskoj misli kao aspektu etike i pravde. Bavio se konceptom pravedne cene, obično njene tržišne cene ili regulisane cene dovoljne da pokrije troškove proizvodnje prodavca. Tvrdio je da je nemoralno da prodavci podižu svoje cene jednostavno zato što su kupci bili u prekoj potrebi za proizvodom.[62][63]

    Akvinski je kasnije proširio svoj argument suprotstavljajući se nepravednoj zaradi ostvarenoj u trgovini, zasnivajući argument na Zlatnom pravilu. Hrišćanin bi trebalo da „čini drugima ono što biste želeli da čine vama”, što znači da treba da menja vrednost za vrednost. Akvinski je verovao da je posebno nemoralno podizati cene jer određeni kupac ima hitnu potrebu za onim što se prodaje i može se nagovoriti da plati veću cenu zbog lokalnih uslova:

    Ako bi nekome u velikoj meri pomoglo nešto što pripada nekome drugome, a prodavac nije oštećen gubitkom, prodavac ne sme da prodaje po višoj ceni: jer korisnost koja ide kupcu ne dolazi od prodavca, već od uslova kupca u potrebi: niko ne bi trebalo da proda nešto što mu ne pripada.[64]
     — Summa Theologiae, 2-2, q. 77, art. 1

    Akvinski bi zato osudio prakse poput podizanja cena građevinskih potrepština nakon prirodne katastrofe. Povećana potražnja izazvana uništavanjem postojećih zgrada ne dodaje troškove prodavcu, pa je iskorišćavanje povećane spremnosti kupaca za plaćanje predstavljalo vrstu prevare po Akvinskom mišljenju.[65]

    Pet puteva (načina)[uredi | uredi izvor]
    Sveti Avgustin Hiponski, slika se pripisuje Gerardu Zegersu

    Toma je verovao da je postojanje Boga samo po sebi razumljivo, ali ne i nama. „Stoga kažem da je ova izjava, „Bog postoji“, sama po sebi razumljiva, jer je predikat isti kao i subjekt ... Sada, jer ne znamo suštinu Boga, izjava nije samorazumljiva nama, ali to treba demonstrirati stvarima koje su nam poznatije, mada manje poznate po svojoj prirodi - naime efektima “.[66]

    Toma je verovao da se može dokazati postojanje Boga. Ukratko u Summa theologiae i šire u Summa contra Gentiles, on je vrlo detaljno razmotrio pet argumenata za postojanje Boga, nadaleko poznat kao quinque viae (pet puteva).

    1. Pokret: Neke stvari se nesumnjivo pokreću, mada ne mogu izazvati sopstveno kretanje. Budući da, kao što je Toma verovao, ne može postojati beskonačni lanac uzroka kretanja, mora postojati Prvi pokretač koji ne sme biti pokrenut ničim drugim, i to je ono što svi razumeju pod Bogom.
    2. Uzročnost: Kao u slučaju kretanja, ništa ne može da izazove samo sebe, a beskonačni lanac uzročnosti je nemoguć, pa mora postojati Prvi uzrok, zvan Bog.
    3. Postojanje potrebnog i nepotrebnog: Naše iskustvo uključuje stvari koje sigurno postoje, ali su naoko nepotrebne. Ne može sve biti nepotrebno, jer tada nekad nije bilo ničega i još uvek ne bi bilo ničega. Stoga smo prisiljeni da pretpostavimo nešto što postoji nužno, imajući tu potrebu samo od sebe; što je, zapravo, sam uzrok postojanja drugih stvari.
    4. Gradacija: Ako možemo uočiti gradaciju u stvarima u smislu da su neke stvari vruće, dobre itd., Mora postojati superlativ koji je najiskreniji i najplemenitiji, a tako najpotpunije postojeći. To onda zovemo Bog.
    5. Uređene tendencije prirode: Usmerenost ka cilju primećuje se u svim telima koja slede prirodne zakone. Sve bez svesti teži ka cilju pod vođstvom onoga koji je svestan. Ovo zovemo Bog.[67]

    Što se tiče prirode Boga, Toma je smatrao da je najbolji pristup, koji se obično naziva via negativa, da se razmotri ono što Bog nije. To ga je navelo da predloži pet izjava o božanskim osobinama:

    1. Bog je jednostavan, bez sastava delova, kao što su telo i duša, ili materija i oblik.[68]
    2. Bog je savršen, ne nedostaje mu ništa. To jest, Bog se razlikuje od drugih bića zbog Božje potpune stvarnosti.[69] Toma je definisao Boga kao Ipse Actus Essendi subsistens, koji egzistira kao čin postojanja.[70]
    3. Bog je beskonačan. To jest, Bog nije konačan na način na koji su stvorena bića fizički, intelektualno i emocionalno ograničena. Ovu beskonačnost treba razlikovati od beskonačnosti veličine i beskonačnosti broja.[71]
    4. Bog je nepromenljiv, nesposoban za promene na nivoima Božje suštine i karaktera.[72]
    5. Bog je jedan, bez raznolikosti unutar Božjeg sopstva. Jedinstvo Boga je takvo da je Božja suština isto što i postojanje Boga. Tominim rečima, „sama po sebi izjava „Bog postoji“ je tačna, jer su u njemu subjekt i predikat isti.[73]
    Uticaj[uredi | uredi izvor]

    Akvinski je sholastiku preusmerio sa neoplatonizma ka Aristotelu. Škola mišljenja koja je usledila, kroz svoj uticaj na latinsko hrišćanstvo i etiku katoličke škole, jedna je od najuticajnijih filozofija svih vremena, takođe značajna zbog broja ljudi koji žive od njenih učenja.

    Njegova Summa Theologica jedan od najuticajnijih dokumenata u srednjovekovnoj teologiji i filozofiji i nastavljen je i u 20. veku kao centralna referentna tačka za filozofiju i teologiju latinskog hrišćanstva. U enciklici Doctoris Angelic[74]i iz 1914. godine papa Pio X upozorio je da se crkveno učenje ne može razumeti bez osnovnih filozofskih osnova glavnih teza Akvinskog:

    Kapitalne teze u filozofiji Svetog Tome ne smeju se svrstati u kategoriju mišljenja o kojima se može raspravljati na ovaj ili onaj način, već ih treba smatrati temeljima na kojima se zasniva čitava nauka o prirodnim i božanskim stvarima; ako se takvi principi jednom uklone ili na bilo koji način oslabe, mora nužno slediti da studenti svetih nauka na kraju neće uspeti da shvate toliko koliko značenje reči u kojima su dogme božanskog otkrivenja predloženo od strane suda Crkve .

    Drugi vatikanski koncil opisao je sistem Akvinskog kao „večnu filozofiju“.[75]

    Actus purus[uredi | uredi izvor]

    Actus purus je apsolutno savršenstvo Boga. Prema sholasticizmu, stvorena bića imaju potencijal - to nije stvarnost, nesavršenost ni savršenstvo. Samo je Bog istovremeno sve što može biti, beskrajno stvaran i beskrajno savršen: „Ja sam Onaj koji jesam“. Njegovi atributi ili Njegove dela su zaista identični Njegovoj suštini i Njegova suština zahteva Njegovo postojanje.

    Nerazlikovanje Božije suštine i energija[uredi | uredi izvor]

    Kasnije je istočni pravoslavni podvižnik i arhiepiskop solunski sveti Grigorije Palama argumentovao u odbranu isihastičke duhovnosti, nestvorenog karaktera svetlosti Preobraženja i razlike između Božje suštine i energija. Njegovo učenje odvijalo se tokom tri velike kontroverze, (1) sa italijanskim Grkom Varlamom između 1336. i 1341. godine, (2) sa monahom Grigorijem Akindinom između 1341 i 1347, i (3) sa filozofom Nikiforom Grigorasom, od 1348 do 1355. Njegovi teološki prilozi ponekad se nazivaju palamizam, a njegovi sledbenici palamiti.

    Istorijski gledano, latinsko hrišćanstvo je težilo da odbaci palamizam, posebno razlikovanje suština-energije, ponekad ga karakterišući kao jeretički uvod neprihvatljive podele u Svetoj Trojici i nagoveštaj politeizma[76][77]. Dalje, povezana praksa isihazma koja se koristi za postizanje oboženja okarakterisana je kao „magija“.[78][79] U novije vreme neki rimokatolički mislioci zauzeli su pozitivno gledište prema Palami, uključujući razlikovanje suština-energije, tvrdeći da to ne predstavlja nepremostivu teološku podelu između rimokatolicizma i pravoslavlja,[80] a samog Palamu poštuju kao svetitelja neke vizantijske katoličke crkve u zajednici sa Rimom.[81][82]

    Odbijanje palamizma na Zapadu i onih na Istoku koji su favorizovali uniju sa Zapadom („latinofroni“), zapravo je doprinelo njegovom prihvatanju na Istoku, prema Martinu Jugieu, koji dodaje: „Vrlo brzo latinizam i antipalamizam, u umovima mnogih, postalo bi viđeno kao jedno te isto “.[83]

    Filioque[uredi | uredi izvor]

    Filiokve je latinski izraz dodan originalnom Nikejskom verovanju i koji je bio predmet velikih kontroverzi između istočnog i zapadnog hrišćanstva. Ovaj izraz nije u originalnom tekstu Simvola vere, koji se pripisuje Drugom vaseljenskom saboru (381), koji kaže da Duh Sveti potiče „od Oca“, bez dodataka bilo koje vrste, kao što su „i Sina„ ili „sam“.[84]

    Fraza Filiokve se prvi put pojavljuje kao antiarijska interpolacija[85][86] u Simvolu vere na Trećem saboru u Toledu (589), na kome se vizigotska Španija odrekla arijanizma, prihvatajući katoličko hrišćanstvo. Dodatak su potvrdili naknadni lokalni sabori u Toledu i ubrzo se proširio širom Zapada, ne samo u Španiji već i u kraljevini Franaka, koja je usvojila katoličku veru 496. godine,[87] i u Engleskoj, gde ju je usvojio Hatfildski sabor 680. godine kao odgovor na monotelitizam.[88] Međutim, u Rimu nije usvojen.

    Krajem 6. veka, neke latinske crkve su dodale reči „i od Sina“ (Filiokve) opisu ishođenja Svetog Duha, u onome za šta su mnogi pravoslavni hrišćani u kasnijoj fazi tvrdili da krši 7. kanon Trećeg vaseljenskog sabora, jer reči nisu u tekst uvrstili ni Prvi ni Drugi vaseljenski sabor.[89] Izraz je uključen u liturgijsku praksu Rima 1014. godine,[90] ali ga je istočno hrišćanstvo odbacilo.

    Da li je izraz Filiokve uključen u Simvol vere, kao i kako je preveden i shvaćen, može imati važne implikacije na to kako neko razume učenje o Svetoj Trojici, koja je od ključne važnosti za većinu hrišćanskih crkava. Za neke taj termin podrazumeva ozbiljno potcenjivanje uloge Boga Oca u Trojici; za druge, negiranje onoga što izražava podrazumeva ozbiljno potcenjivanje uloge Boga Sina.

    Fraza Filiokve uključena je u Simvol vere tokom celog latinskog obreda, osim tamo gde se grčki koristi u liturgiji,[91][92] mada ga istočne katoličke crkve nikada nisu usvojile.[93]

    Čistilište[uredi | uredi izvor]

    Predstava čistilišta od Petera Pola Rubensa

    Čistilište je možda najosobenije učenje latinskog hrišćanstva. Prema ovom učenju smatra se da se „svi koji umiru u Božijoj blagodati i prijateljstvu, ali još uvek nisu savršeno pročišćeni“ podvrgavaju procesu pročišćenja koji crkva naziva čistilištem, „kako bi postigli neophodnu svetost da bi mogli ući u radost nebesku“. Ova doktrina je formulisana pozivanjem na biblijske stihove koji govore o prečišćavanju vatrom (1. Korinćanima 3,15 i 1. Petrova 1,7) i na Isusovo spominjanje oproštaja u budućem dobu (Matej 12,32). Ovo učenje se takođe zasniva na praksi molitve za mrtve u upotrebi u crkvi od kada je crkva nastala, a koja se pominje još ranije u 2. Mak 12,46.[94][95]

    Ideja čistilišta vuče korene još iz antike. Neka vrsta prvočistilišta nazvana „nebeski Had“ pojavljuje se u spisima Platona i Heraklida Pontijskog i kod mnogih drugih paganskih pisaca. Ovaj koncept se razlikuje od Hada podzemlja opisanog u delima Homera i Hesioda. Suprotno tome, nebeski Had je shvaćen kao posredničko mesto gde su duše provodile neodređeno vreme posle smrti pre nego što bi prešle na viši nivo postojanja ili se reinkarnirale na zemlji. Njegova tačna lokacija varirala je od autora do autora. Heraklid Pontijski mislio je da je to na Mlečnom putu; akademici, stoici, Ciceron, Vergilije, Plutarh, hermetički spisi smeštali su ga između Meseca i Zemlje ili oko Meseca, dok su Numenije i latinski neoplatonisti mislili da se nalazi između sfere nepokretnih zvezda i Zemlje.[96]

    Možda je pod uticajem helenističke misli posredničko stanje ušlo u jevrejsku religioznu misao u poslednjim vekovima pre Hrista. U Makavejima nalazimo praksu molitve za mrtve s ciljem njihovog pročišćenja nakon života (2 Mak. 12, 42-44), praksu koju prihvataju neki hrišćani. Ista praksa pojavljuje se i u drugim tradicijama, poput srednjovekovne kineske budističke prakse davanja prinosa u ime mrtvih, za koje se tvrdi da trpe brojna iskušenja.[97] Između ostalih razloga, zapadnokatoličko učenje o čistilištu zasniva se na predhrišćanskoj (judejskoj) praksi molitve za mrtve.[98]

    Slika vatrenog čistilišta od Lodoviko Karačija.

    Konkretni primeri verovanja u pročišćenje nakon smrti i zajednice živih sa mrtvima molitvom nalaze se kod mnogih otaca Crkve[99]. Irinej (130–202) je spomenuo prebivalište u kome su duše umrlih ostaju do opšteg suda, postupak koji je opisan kao onaj koji „sadrži koncept ... čistilišta“.[100] I Kliment Aleksandrijski (150–215) i njegov učenik Origen Aleksandrijski (185–254) razvili su pogled na pročišćenje nakon smrti[101]; ovo gledište se oslanjalo na ideju da je vatra božanski instrument iz Starog zaveta, i to se shvatalo u kontekstu novozavetnih učenja poput krštenja vatrom iz Jevanđelja i pročišćenja nakon smrti kod apostola Pavla.[102] Origen, tvrdeći protiv sna duše, izjavio je da su duše izabranih odmah ušle u raj, osim ako nisu pročišćene, u kom slučaju su prešle u stanje kazne, kaznene vatre, koja treba da bude zamišljena kao mesto pročišćenja.[103] I za Klimenta i za Origena vatra nije bila ni materijalna stvar ni metafora, već „duhovna vatra“.[104] Rani latinski autor Tertulijan (160–225) je takođe artikulisao pogled na pročišćenje nakon smrti.[105] U Tertulijanovom shvatanju zagrobnog života, duše mučenika ušle su direktno u večno blaženstvo,[106] dok su ostale ušle u generičko carstvo mrtvih. Tamo su zli trpeli predukus svojih večitih kazni,[106] dok su dobri doživljavali razne faze i mesta blaženstva u kojima se „sasvim jasno pronalazi ideja o nekakvom čistilištu...“, ideja koja predstavlja stanovište široko rasprostranjeno u antici.[107] Kasniji primeri, u kojima se dalje razrađuje ova misao, uključuju, između ostalih, svetog Kiprijana (u. 258),[108] svetog Jovana Zlatoustog (347–407)[109] i svetog Avgustina (354–430)[110] .

    Dijalozi pape Grigorija Velikog, napisani krajem 6. veka, svedoče o razvoju u razumevanju zagrobnog života karakterističnom za pravac kojim će ići latinsko hrišćanstvo:

    Što se tiče određenih manjih grehova, moramo verovati da pre konačne presude postoji vatra koja pročišćava. Onaj ko je istina kaže da onaj ko izgovori hulu na Duha Svetoga neće biti pomilovan ni u ovom ni u budućem veku. Iz ove rečenice shvatamo da se određeni prestupi mogu oprostiti u ovom dobu, a neki drugi u budućem dobu.[111]

    Nagađanja i maštanja o čistilištu[uredi | uredi izvor]

    Dante posmatra čistilište (prikazano kao planina) na slici iz 16. veka.

    Neki katolički sveci i teolozi imali su ponekad suprotstavljene ideje o čistilištu izvan onih koje je usvojila Katolička crkva, odražavajući ili doprinoseći popularnoj slici, koja uključuje pojmove pročišćenja stvarnom vatrom, na određenom mestu i u tačno određenom trajanju. Pol Dž. Grifits primećuje: „Nedavna katolička misao o čistilištu obično čuva osnove osnovne doktrine, istovremeno nudeći i spekulativna tumačenja ovih elemenata iz druge ruke“.[112] Tako je Jozef Racinger napisao: "Čistilište nije, kako je smatrao Tertulijan, neka vrsta nadzemaljskog koncentracionog logora u kojem je čovek prisiljen na kažnjavanje na manje ili više proizvoljan način. Umesto toga, to je iznutra neophodan proces preobraženja u kojem osoba postaje sposobna za Hrista, sposobna za Boga, a time i sposobna za jedinstvo sa celom zajednicom svetih“.[113]

    U Teološkim studijama, Džon Tiel je tvrdio da je „čistilište praktično nestalo iz katoličkog verovanja i prakse od Drugog vatikanskog sabora“, jer se zasnivalo na „takmičarskoj duhovnosti, koja gravitira oko verskog poziva podvižnika iz kasnog srednjeg veka“. „Rođenjem čistilišta pregovaralo se o eshatološkoj strepnji laika. [...] Na način sličan podvižnikovom doživotnom produženju vremenskog polja nadmetanja sa mučenikom, vera u čistilište produžila je privremeno vremensko polje nadmetanja laika sa podvižnikom."[114]

    Spekulacije i popularna maštanja koje su, naročito u kasnosrednjovekovno doba, bile uobičajene u zapadnoj ili latinskoj crkvi, nisu nužno naišle na prihvatanje u istočnim katoličkim crkvama, kojih ima 23 i u punoj su zajednici sa papom. Neki su izričito odbacili pojmove kažnjavanja vatrom na određenom mestu koji su istaknuti u popularnoj slici čistilišta. Predstavnici Pravoslavne crkve na saboru u Firenci argumentirali su protiv ovih shvatanja, izjavljujući da drže da postoji čišćenje nakon smrti duša spašenih i da im pomažu molitve živih: „Ako duše odu iz ovog života u veri i milosrđu, ali su obeležene nekim nečistotama, bilo nepokajanim manjim ili pokajanim većim, ali još uvek ne urodivši plodovima pokajanja, verujemo da su u razumnoj meri pročišćeni od tih grehova, ali ne nekim pročišćavanjem vatrom i određenom kaznom na nekom mestu“.[115] Definicija čistilišta koju je usvojio taj sabor isključila je dva pojma sa kojima se pravoslavci nisu slagali i spomenula samo dve tačke koje su, kako su rekli, takođe bile deo njihove vere. Shodno tome, sporazum, poznat kao Brestovska unija, koji je formalizovao prijem Ukrajinske grkokatoličke crkve u puno zajedništvo sa Rimokatoličkom crkvom, rekao je: „Nećemo raspravljati o čistilištu, već se poveravamo učenju Svete Crkve “.[116]

    Marija Magdalina Vitanijska[uredi | uredi izvor]

    Pokajnica Magdalina od Gvido Renija.

    U srednjovekovnoj zapadnoj tradiciji, Marija iz Vitanije, Lazarova sestra, identifikovana je kao Marija Magdalina, možda velikim delom zbog besede koju je održao papa Grigorije Veliki u kojoj je o nekoliko žena koje se spominju u Novom zavetu govorio kao o jednoj ličnosti. To je dovelo do povezanosti Marije iz Vitanije sa Marijom Magdalinom, kao i sa drugom ženom (pored Marije Vitanijske koja je pomazala Isusa), ženom uhvaćenom u preljubi. Istočno hrišćanstvo nikada nije usvojilo ovu identifikaciju. U svom članku u Katoličkoj enciklopediji iz 1910. godine, Hju Poup je izjavio: „Grčki oci u celini razlikuju tri osobe :’grešnicu’ iz Lk 7, 36–50; sestru Marte i Lazara iz Lk 10:38 –42 i Jn 11; i Mariju Magdalinu.[117]

    Francuski naučnik Viktor Saker identifikovanje Marije Magdaline kao prostitutke i kao Marije Vitanijske datira u propoved pape Grigorija Velikog 21. septembra 591. godine, gde je izgledalo da kombinuje postupke tri žene pomenute u Novom zavetu a takođe je identifikovao neimenovanu ženu kao Mariju Magdalinu. U drugoj propovedi, Grigorije je Mariju Magdalinu posebno identifikovao kao sestru Marte koja se pominje u Luki 10.[118] Ali prema stavu koji je nedavno iznela teolog Džejn Šaberg, Grigorije je samo stavio dopunio legendu koja je već postojala pre njega.[119]

    Identifikacija Marije Magdaline i Marije Vitanijske u latinskom hrišćanstvu odražavala se na uređenju Opšteg rimskog kalendara sve dok to nije izmenjeno 1969. godine,[120] odražavajući činjenicu da je od tada uobičajeno tumačenje u Katoličkoj crkvi bilo da su Marija Vitanijska, Marija Magdalina i grešna žena koja je pomazala Isusove noge bile tri različite žene.[121]

    Prvorodni greh[uredi | uredi izvor]

    Katihizis Katoličke crkve kaže:

    Svojim grehom Adam je kao prvi čovek izgubio izvornu svetost i pravdu koju je dobio od Boga, ne samo za sebe već i za sve ljude.

    Adam i Eva preneli su svojim potomcima ljudsku prirodu ranjenu sopstvenim prvim grehom i otuda su lišeni prvobitne svetosti i pravde; ovo lišavanje naziva se „prvorodnim grehom“.

    Kao rezultat prvorodnog greha, ljudska priroda je oslabljena u svojim moćima, podložna neznanju, patnji i nad njom vlada smrt, i sklona je grehu (ova sklonost se naziva „pohota“).[122]

    Mikelanđelova slika greha Adama i Eve sa plafona Sikstinske kapele

    Na koncept prvorodnog greha prvi put je aludirao u 2. veku sveti Irinej, episkop Lionski, u svojoj polemici sa određenim dualističkim gnosticima.[123] I drugi crkveni oci poput Avgustina takođe su oblikovali i razvili doktrinu, videći je kao zasnovanu na novozavetnom učenju apostola Pavla (Rim 5, 12-21 i 1. Kor 15, 21-22) i starozavetnom stihu Psalma 51,5.[124][125][126][127][128] Tertulijan, Kiprijan, Amvrosije i Ambroziaster su smatrali da čovečanstvo učestvuje u Adamovom grehu, koji se prenosi generacijama. Avgustinova formulacija prvorodnog greha posle 412. godine bila je popularna među protestantskim reformatorima, poput Martina Lutera i Žana Kalvina, koji su prvorodni greh poistovećivali sa pohotom (ili „povrednom željom“), potvrđujući da on postoji i nakon krštenja i potpuno uništava slobodu da se čini dobro. Pre 412. godine, Avgustin je rekao da je slobodna volja oslabljena, ali nije uništena prvorodnim grehom.[129] Ali posle 412. godine ovo se promenilo u gubitak slobodne volje, osim za greh.[130] Savremeni avgustinski kalvinizam se drži ovog kasnijeg stava. Jansenistički pokret, koji je Katolička crkva proglasila jeretičkim, takođe je tvrdio da je prvorodni greh uništio slobodu volje.[131] Umesto toga, Katolička crkva izjavljuje: „Krštenje davanjem životu Hristove blagodati briše prvorodni greh i okreće čoveka nazad ka Bogu, ali posledice po prirodu, oslabljenu i naklonjenu zlu, traju u čoveku i pozivaju ga na duhovnu bitku."[132] „Oslabljena i umanjena Adamovim padom, slobodna volja još uvek nije uništena u trci.“[133]

    Anselmo Kenterberijski kaže: „Adamovo grešenje bilo je jedno, a greh dece pri njihovom rođenju sasvim je drugo, prvo je bilo uzrok, drugo je posledica“.[134] Kod deteta se prvorodni greh razlikuje od Adamove krivice, to je jedan od njegovih efekata. Efekti Adamovog greha prema Katoličkoj enciklopediji su:

    1. Smrt i patnja: „Jedan čovek je preneo čitavom ljudskom rodu ne samo smrt tela, što je kazna greha, već čak i sam greh, koji je smrt duše“.
    2. Pohota ili sklonost grehu. Krštenjem se briše prvobitni greh, ali sklonost grehu ostaje.
    3. Odsustvo osvećujuće blagodati kod novorođenog deteta takođe je posledica prvorodnog greha, jer je Adam, primivši svetost i pravdu od Boga, izgubio ju je ne samo za sebe već i za nas. Krštenje daje izvornu posvećujuću blagodat, izgubljenu kroz Adamov greh, eliminišući tako prvorodni i bilo koji lični greh.[135]

    Istočni katolici i istočno hrišćanstvo, uopšte, nemaju istu teologiju pada i prvorodnog greha kao latinokatolici.[136] Ali od Drugog vatikanskog sabora došlo je do razvoja katoličkog mišljenja. Neki upozoravaju protiv shvatanja 3 poglavlja Postanja previše bukvalno. Oni uzimaju u obzir da je „Bog imao na umu crkvu pre postanka sveta“ (kao u Ef 1, 4),[137] kao i u 2. Tim 1, 9: „... svoju svrhu i blagodat koja nam je data u Hristu Isusu pre nego što je svet počeo“.[138] A papa Benedikt XVI u svojoj knjizi U početku ... je pojam „prvorodni greh“ nazvao „obmanjujućim i nepreciznim“.[139] Benedikt ne zahteva doslovno tumačenje Postanja, porekla ili zla, ali piše: "Kako je to bilo moguće, kako se to dogodilo? Ovo ostaje nejasno ... Zlo ostaje misteriozno. Prikazano je sjajnim slikama, kao i 3. poglavlje Postanja, sa vizijom dva drveta, zmije, grešnog čoveka “.[140][141]

    Bezgrešno začeće[uredi | uredi izvor]

    Inmaculada Concepción od Huana Antonia de Frias i Eskalantea

    Bezgrešno začeće je začeće Blažene Device Marije oslobođene prvorodnog greha zahvaljujući zaslugama njenog sina Isusa. Iako se uverenje široko održavalo od kasne antike, doktrina je u Katoličkoj crkvi dogmatski bila definisana tek 1854. godine kada ju je papa Pije IX proglasio ex cathedra, tj., koristeći papsku nepogrešivost, u svojoj papskoj buli Ineffabilis Deus.[142]

    Priznaje se da doktrina koju je definisao Pije IX nije izričito zabeležena pre 12. veka. Takođe se kaže da „iz Svetog pisma ne mogu biti izneti nikakvi direktni ili kategorični i strogi dokazi dogme“.[143] Ali tvrdi se da je doktrina implicitno sadržana u učenju Otaca. Njihovi izrazi na temu Marijinog bezgrešnosti su, istaknuto je, toliko obimni i toliko apsolutni da se mora uzeti u obzir da uključuju prvorodni greh. Tako se u prvih pet vekova na nju primenjuju takvi epiteti kao „u svakom pogledu sveta“, „u svemu neokaljana“, „nadnevina“ i „presveta“; upoređena je sa Evom pre pada, kao predak iskupljenog naroda; ona je „zemlja pre nego što je prokleta“. Mogu se navesti dobro poznate reči svetog Avgustina (u. 430): „Što se tiče majke Božje“, kaže on, „neću dozvoliti ni jedno pitanje o grehu“. Tačno je da on ovde govori direktno o stvarnom ili ličnom grehu. Ali njegov argument je da su svi ljudi grešnici; da su svi izvorno izopačeni; da bi se ova izvorna izopačenost mogla pobediti blagodaću Božijom i dodaje da ne zna, ali da je Marija možda imala dovoljno blagodati da pobedi greh „svake vrste“ (omni ex parte).[144]

    Bernard od Klervoa u 12. veku pokrenuo je pitanje Bezgrešnog začeća. Praznik Začeća Blažene Device već je počeo da se slavi u nekim zapadnim crkvama. Bernard krivi kanonike mitropolitanske crkve u Lionu za uspostavljanje takvog praznika bez dozvole Svete stolice. Pritom koristi priliku da u potpunosti odbaci stav da je Marijino začeće bilo bezgrešno, nazivajući to „novošću“. Neki, međutim, sumnjaju da li je termin „začeće“ koristio u istom smislu u kojem se koristi u definiciji pape Pija IX. Čini se da je Bernard govorio o začeću u aktivnom smislu majčine saradnje, jer u svom argumentu kaže: „Kako može biti odsustva greha tamo gde postoji pohota (libido)?“, a slede jači izrazi, koji bi se mogli protumačiti da ukazuju na to da je on govorio o majci, a ne o detetu. Ipak, Bernard takođe osuđuje one koji podržavaju praznik zbog pokušaja da se „doda Marijinoj slavi“, što dokazuje da je zaista govorio o Mariji.[144]

    Teološka osnova Bezgrešnog začeća bila je predmet rasprave tokom srednjeg veka sa protivljenjem ličnosti poput dominikanca Tome Akvinskog. Međutim, argumenti podrške franjevaca Viljema iz Vare i Pelbartusa Ladislava iz Temišvara[145] i opšte uverenje među katolicima učinili su doktrinu prihvatljivijom tako da ju je Bazelski sabor podržao u 15. veku, ali je Tridentski sabor zaobišao ovo pitanje. Papa Sikst IV, franjevac, pokušao je smiriti situaciju zabranivši bilo kojoj strani da kritikuje drugu, i stavio je praznik Bezgrešnog začeća u rimski kalendar 1477. godine, ali papa Pije V, dominikanac, promenio ga je u praznik začeća Marijinog. Papa Kliment XI je praznik učinio univerzalnim 1708. godine, ali ga još uvek nije nazvao praznikom Bezgrešnog začeća.[146] Popularna i teološka podrška konceptu i dalje je rasla i do 18. veka je bio široko prikazan u umetnosti.[147][148][149][150]

    Duns Skot[uredi | uredi izvor]

    Džon Duns Skot bio je jedan od sholastičkih filozofa koji su se najviše zalagali za Bezgrešno začeće Device Marije.

    Džon Duns Skot († 1308), pripadnik franjevačkog reda Manje braće, poput Bonaventure, je tvrdio da je sa racionalne tačke gledišta ponižavajuće da se tvrdi da je zbog Hristovih zasluga Marija sačuvana greha.[144] Predlažući rešenje teološkog problema pomirenja doktrine sa onom univerzalnog iskupljenja u Hristu, on je tvrdio da je Marijino bezgrešno začeće nije udaljilo od Hristovog iskupljenja, nego je to bio rezultat savršenijeg iskupljenja koje joj je dato zbog njene posebne uloge u istoriji spasenja.[151]

    Skotovi argumenti, u kombinaciji sa boljim poznavanjem jezika ranih Otaca, postepeno su prevladavali u školama Zapadne crkve. Univerzitet u Parizu je 1387. godine oštro osudio suprotno gledište.[144]

    Skotovi argumenti su, međutim, ostali kontroverzni, posebno među dominikancima, koji su bili dovoljno spremni da proslave Marijino osvećenje (oslobođeno od greha), ali su, posle argumenata dominikanca Tome Akvinskog, nastavili insistirati na tome da je do njenog posvećenja moglo doći tek nakon njenog začeća.[143]

    Skot je istakao da Marijino Bezgrešno začeće poboljšava Isusovo iskupiteljsko delo.[152]

    Skotov argument pojavljuje se u izjavi pape Pija IX iz 1854. godine o dogmi o Bezgrešnom začeću, „u prvom trenutku svog začeća Marija je bila sačuvana slobodna od mrlje prvorodnog greha, s obzirom na zasluge Isusa Hrista“.[153] Skotov stav je pozdravljen kao „ispravan izraz vere apostola“.[153]

    Dogmatska definicija[uredi | uredi izvor]

    Definisana dogma o Bezgrešnom začeću kaže:

    Izjavljujemo, izgovaramo i definišemo da je doktrina koja drži da je Presveta Devica Marija, u prvom stepenu svog začeća, posebnom blagodaću i privilegijom koju joj je dao Svemogući Bog, s obzirom na zasluge Isusa Hrista, Spasitelja ljudskog roda, sačuvana bez ikakvih mrlja prvorodnog greha, doktrina je koju je Bog otkrio i zato joj svi verni moraju čvrsto i neprestano verovati.[154]

    Papa Pije IX izričito je potvrdio da je Marija iskupljena na jedan uzvišeniji način. Izjavio je da je Marija, umesto da je očišćena od greha, bila potpuno sprečena da začne sa prvorodnim grehom s obzirom na predviđene zasluge Isusa Hrista, Spasitelja ljudskog roda. U Luki 1,47 Marija objavljuje: „Obradova se duh moj Bogu, Spasitelju mom“. Ovo se naziva Hristovim Marijinim otkupljenjem. Od Drugog sabora u Oranžu (529) protiv polupelagijanizma, Katolička crkva je učila da, čak i da čovek nikada nije grešio u rajskom vrtu i bio bezgrešan, on bi i dalje zahtevao Božiju milost da ostane bezgrešan.[155][156]

    Definicija se odnosi samo na prvorodni greh i ne daje izjavu o verovanju crkve da je Presveta Djeva bila bezgrešna u smislu slobode od stvarnog ili ličnog greha.[144] Doktrina uči da je Marija od svog začeća, budući da je uvek bila slobodna od prvorodnog greha, dobila osvećujuću blagodat koja bi obično dolazila sa krštenjem nakon rođenja.

    Istočni katolici i istočno hrišćanstvo, uopšte, veruju da je Marija bila bezgrešna, ali nemaju istu teologiju pada i prvorodnog greha kao latinokatolici.[136]

    Vaznesenje Marijino[uredi | uredi izvor]

    Vaznesenje Marijino od Petera Paula Rubensa, oko 1626. godine.

    Vaznesenje Marijino na nebo je telesno uznošenje Device Marije na nebo na kraju njenog zemaljskog života.

    Dana 1. novembra 1950. godine, u apostolskoj konstituciji Munificentissimus Deus, papa Pije XII proglasio je Marijino uznesenje dogmom:

    Autoritetom našeg Gospoda Isusa Hrista, blaženih apostola Petra i Pavla, i sopstvenim autoritetom, izgovaramo, izjavljujemo i definišemo kao božanski otkrivenu dogmu: da je Prečista Bogorodica, uvek Devica Marija, završivši tok svog zemaljskog života, bila uzeta dušom i telom u nebesku slavu.[157]

    U dogmatskoj izjavi Pija XII, fraza „završivši svoj zemaljski život“, ostavlja otvorenim pitanje da li je Devica Marija umrla pre svog vaznesenja ili ne. Za Marijino vaznesenje se kaže da joj je bilo božanski dar kao „Bogorodici“. Ludvig Ot smatra da se, jer je Marija završila svoj život kao svetli primer ljudskog roda, perspektiva dara vaznesenja nudi čitavom ljudskom rodu.[158]

    Ludvig Ot piše u svojoj knjizi Osnovi katoličke dogme da „očevi i teolozi gotovo opšte prihvataju činjenicu njene smrti i izričito je potvrđuju u liturgiji crkve“ i dodaje niz citata. Zaključuje: „za Mariju smrt, kao posledica njene slobode od prvorodnog greha i ličnog greha, nije bila posledica kažnjavanja greha. Međutim, čini se prikladnim da Marijino telo, koje je po prirodi bilo smrtno, treba da bude u saglasnosti sa njenim Božanskim Sinom, podložno opštem zakonu smrti “.[159]

    Trenutak njene telesne smrti nijedan papa nije nepogrešivo definisao. Mnogi katolici veruju da ona uopšte nije umrla, već je vaznesena direktno na Nebo. Dogmatska definicija u apostolskoj konstituciji Munificentissimus Deus koja, prema rimokatoličkoj dogmi, nepogrešivo proglašava doktrinu Vaznesenja Marijinog, ostavlja otvoreno pitanje da li je Marija, u vezi sa svojim odlaskom, pretrpela telesnu smrt. Ona dogmatski ne definiše događaj na jedan ili drugi način, kao što pokazuju reči „završivši tok svog zemaljskog života“.[160]

    Ticijanovo Vaznesenje (1516–1518)

    Pre dogmatske definicije u Deiparae Virginis Mariae, papa Pio XII tražio je mišljenje katoličkih biskupa. Veliki broj njih ukazao je na Knjigu Postanja (3,15) kao biblijsku potporu dogmi.[161] U Munificentissimus Deus (tačka 39) Pije XII je govorio o „borbi protiv paklenog neprijatelja“ kao u Postanju 3,15 i o „potpunoj pobedi nad grehom i smrću“, kao u Pavlovim poslanicama, kao biblijskoj osnovi za dogmatsku definiciju. Marija se vaznosi na nebo kao u 1. Kor 15,54: „Tada će se dogoditi izreka koja je napisana: Pobeda proždre smrt“.[161][162]

    Vaznesenje ili Uspenje (Usnuće)?[uredi | uredi izvor]

    Zapadni praznik Vaznesenja Marijinog slavi se 15. avgusta, pravoslavni i grkokatolici istog datuma slave Uspenje Bogorodice (ili Usnuće Bogorodice), kome prethodi 14-dnevni post. Istočni hrišćani veruju da je Marija umrla prirodnom smrću, da je Hristos primio njenu dušu, da je njeno telo vaskrslo treći dan nakon smrti i da je telesno uznesena na nebo u očekivanju opšteg vaskrsenja. Njen grob je trećeg dana pronađen prazan.

    Pravoslavna tradicija je jasna i nepokolebljiva u pogledu centralne tačke [Uspenja]: Sveta Djeva je pretrpela, kao i njen Sin, telesnu smrt, ali je njeno telo - poput Njegovog - posle vaskrslo iz mrtvih i ona je uzeta na nebo, kako telom, tako i dušom. Prešla je dalje od smrti i osude, i živi potpuno u Dobu koje dolazi. Vaskrsenje tela ... je u njenom slučaju predviđeno i već je ostvarena činjenica. To, međutim, ne znači da se ona odvojila od ostatka čovečanstva i svrstala u sasvim drugu kategoriju: jer svi se nadamo da ćemo jednog dana učestvovati u istoj slavi Vaskrsenja Tela u kojem ona uživa i sada.[163]

    Ikona Uspenja od Teofana Grka, 1392. godina.

    Mnogi katolici takođe veruju da je Marija prvi put umrla pre nego što je vaznesena, ali veruju da je čudesno vaskrsla pre vaznesenja. Drugi veruju da je telesno vaznesena u Nebo, a da prethodno nije umrla.[164][165] Bilo koje razumevanje mogu legitimno imati katolici, dok istočni katolici praznik slave kao Uspenje (Usnuće Bogorodice).

    Mnogi teolozi primećuju da je u Katoličkoj crkvi Vaznesenje Bogorodice dogmatski definisano, dok je u pravoslavnoj tradiciji Uspenje manje dogmatski a više liturgijski i mistično definisano. Takve razlike proizilaze iz većeg obrasca u dve tradicije, pri čemu su katolička učenja često dogmatski i autoritativno definisana - delom i zbog centralizovanije strukture Katoličke crkve - dok su u pravoslavlju mnoge doktrine manje autoritativne.[166]

    Drevni danima[uredi | uredi izvor]

    Drevni danima, bakropis iz 1794. godine od Vilijama Blejka.

    Drevni danima je ime za Boga koje se pojavljuje u knjizi proroka Danila.

    U ranoj venecijanskoj umetničkoj školi na slici Krunisanje Device, Đovanija d'Alemanja i Antonija Vivarinija (oko 1443), Bog Otac je prikazan u predstavi koju su kasnije kasnije upotrebljavali drugi umetnici, naime kao patrijarh, sa benignim, ali moćnim licem i dugom belom kosom i bradom, što je prikaz u velikoj meri izveden iz opisa Drevnog danima u Starom zavetu, što je najbliži pristup fizičkom opisu Boga u Starom zavetu:[167]

    ... sedeo je Drevni danima, čija je odeća bila bela kao sneg, a kosa na glavi kao čista vuna: presto mu je bio poput ognjenog plamena, a točkovi kao zapaljena vatra. (Danilo 7,9)

    Toma Akvinski podseća da neki iznose prigovor da se Drevni danima podudara sa osobom Oca, a da se on sam ne slaže sa ovom izjavom.[168]

    Do dvanaestog veka prikazi lika Boga Oca, koji se u osnovi zasnivaju na prikazu Drevnog danima u Danilovoj knjizi, počeli su da se pojavljuju u francuskim rukopisima i crkvenim vitražima u Engleskoj. U 14. veku ilustrovana napuljska Biblija imala je prikaz Boga Oca u Nesagorivoj kupini. Do 15. veka Rohanov časoslov je obuhvatao prikaze Boga Oca u ljudskom obliku ili antropomorfnim slikama, a do doba renesanse umetničke predstave Boga Oca su se slobodno koristile u Zapadnoj crkvi.[169]

    Umetnički prikazi Boga Oca posle toga nisu bili kontroverzni u katoličkoj umetnosti, ali su osuđivani ređi prikazi Svete Trojice. Godine 1745. papa Benedikt XIV izričito je podržao prikaz Prestola milosrđa, pozivajući se na „Drevnog danima“, ali 1786. godine ipak je bilo potrebno da papa Pije VI izda papsku bulu osuđujući odluku italijanskog crkvenog veća da ukloni sve slike Trojice iz crkava.[170]

    Drevni danima, 14-vekovna freska iz Ubisija, Gruzija.

    Prikaz ostaje redak i često kontroverzan u pravoslavnoj umetnosti. U himnama i ikonama Pravoslavne crkve, Drevni danima se najispravnije identifikuje sa Bogom Sinom ili Isusom, a ne sa Bogom Ocem. Većina istočnih crkvenih otaca koji komentarišu odlomak u Danilu (7,9–10, 13–14) tumačili su stariju figuru kao proročko otkrivenje Sina pre njegovog telesnog ovaploćenja.[171] Kao takva, istočnohrišćanska umetnost će ponekad prikazati Isusa Hrista kao starca, Drevnog danima, da bi simbolično pokazala da postoji od večnosti, a ponekad kao mladića ili mudru bebu, prikazujući ga onakvim kakav je bio ovaploćen. Ova ikonografija nastala je u 6. veku, uglavnom u Istočnom rimskom carstvu, sa starijim prikazima, mada obično nije pravilno ili posebno identifikovana kao „Drevni danima“.[172] Prve slike Drevnog danima, nazvane tako sa natpisom, ikonografi su razvili u različitim rukopisima, od kojih su najraniji datirani u 11. vek. Slike u ovim rukopisima uključivale su natpis „Isus Hristos, Drevni danima“, potvrđujući da je to bio način da se Hristos identifikuje kao predvečan sa Bogom Ocem.[173] Zaista, kasnije je Ruska pravoslavna crkva na Velikom saboru u Moskvi 1667. godine izjavila da je Drevni danima Sin, a ne Otac.[174]

    Društvena i kulturna pitanja[uredi | uredi izvor]

    Slučajevi seksualnog zlostavljanja[uredi | uredi izvor]

    Od devedesetih godina, pitanje seksualnog zlostavljanja maloletnika od strane zapadnog katoličkog sveštenstva i drugih članova crkve postalo je predmet građanskih parnica, krivičnog gonjenja, izveštavanja u medijima i javne rasprave u zemljama širom sveta. Zapadna katolička crkva kritikovana je zbog postupanja sa žalbama na zlostavljanje kada je postalo poznato da su neki biskupi štitili optužene sveštenike, premeštajući ih na druge pastoralne zadatke, gde su neki i dalje činili seksualne prestupe.

    Kao odgovor na skandal, uspostavljeni su formalni postupci koji pomažu u sprečavanju zloupotrebe, podstiču prijavljivanje bilo koje zloupotrebe koja se dogodi i blagovremeno postupaju sa takvim izveštajima, iako su grupe koje predstavljaju žrtve osporile njihovu efikasnost.[175] Papa Francisko je 2014. godine osnovao Papsku komisiju za zaštitu maloletnika radi njihove zaštite.[176]

    Vidi još[uredi | uredi izvor]

    Napomene[uredi | uredi izvor]

    1. ^ Izraz Rimokatolička crkva se često pogrešno[traži se izvor] za cijelu Katoličku crkvu, naročito u nekatoličkom kontekstu.

    Reference[uredi | uredi izvor]

    1. ^ Holy Bible: Matthew
    2. ^ „CCEO, canon 27”. w2.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    3. ^ CCEO, canon 28 § 1
    4. ^ „Code of Canon Law, canons 383 §2”. www.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    5. ^ 450 § 1
    6. ^ 476
    7. ^ 479 § 2
    8. ^ 1021
    9. ^ Rite, Merriam Webster Dictionary, 27. 10. 2023 
    10. ^ Rite, Collins English Dictionary 
    11. ^ „Glossary of Church Terms”. usccb.org. Arhivirano iz originala 6. 7. 2013. g. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    12. ^ Decree on the Eastern Rite Orientalium Ecclesiarum, 2
    13. ^ Orientalium Ecclesiarum, 10
    14. ^ Bassett, W. (1967). The determination of rite, an historical and jurical study. Gregorian Biblical BookShop. str. 73. ISBN 978-88-7652129-4. 
    15. ^ Puzović 2008.
    16. ^ Popović 2007, str. 331—336.
    17. ^ Fortescue, Adrian (1910). "Latin Church". In Herbermann, Charles (ed.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
    18. ^ „Codes of Canon Law – The Holy See – Archive”. www.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    19. ^ „Code of Canon Law, canon 889 §2”. www.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    20. ^ „Code of Canon Law, canon 913 §1”. www.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    21. ^ „Code of Canons of the Eastern Churches, canons 695 §1 and 710”. w2.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    22. ^ „Code of Canon Law, canon 277 §1”. www.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    23. ^ „Anglicanorum coetibus, VI §§1–2”. w2.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    24. ^ „Code of Canon Law, canon 1042”. www.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    25. ^ „Code of Canon Law, canon 1087”. www.vatican.va. Pristupljeno 1. 4. 2019. 
    26. ^ Rowland, Tracey (2008). Ratzinger's Faith: The Theology of Pope Benedict XVI. Oxford University Press. ISBN 9780191623394. Pristupljeno 24. 11. 2017. 
    27. ^ TeSelle, Eugene (1970). Augustine the Theologian. London. str. 347–349. ISBN 978-0-223-97728-0.  2002: Teselle, Eugene (15. 3. 2002). Augustine the Theologian. Wipf and Stock Publishers. ISBN 1-57910-918-7. .
    28. ^ Durant, Will (1992). Caesar and Christ: a History of Roman Civilization and of Christianity from Their Beginnings to A.D. 325. New York: MJF Books. ISBN 978-1-56731-014-6. 
    29. ^ Augustine, Confessions, Book 7.9.13—14
    30. ^ De immortalitate animae of Augustine: text, translation and commentary, By Saint Augustine (Bishop of Hippo.), C. W. Wolfskeel, introduction
    31. ^ 1 John 1:14
    32. ^ Handboek Geschiedenis van de Wijsbegeerte I, Article by Douwe Runia
    33. ^ the Athenian, Athenagoras. „A Plea for the Christians”. New advent. 
    34. ^ Flinn, Frank K. and Melton, J. Gordon (2007) Encyclopedia of Catholicism. Facts on File Encyclopedia of World Religions. Flinn, Frank K. (2007). Encyclopedia of Catholicism. Facts On File. str. 4. ISBN 978-0-8160-5455-8. ), p. 4
    35. ^ Kristin, Luker (1985) Abortion and the Politics of Motherhood. University of California Press. Luker, Kristin (4. 8. 1985). Abortion and the Politics of Motherhood. University of California Press. str. 12. ISBN 978-0-5209-0792-8. ), p. 12
    36. ^ a b Bauerschmidt, John C (1999). „Abortion”. Ur.: Fitzgerald, Allan D. Augustine Through the Ages: An Encyclopedia. Wm B Eerdmans. str. 1. ISBN 978-0-8028-3843-8. 
    37. ^ Respect for Unborn Human Life: the Church's Constant Teaching. U.S. Conference of Catholic Bishops
    38. ^ „Chapter 5.—Against the Title of the Epistle of Manichæus”. Christian Classics Ethereal Library. Pristupljeno 21. 11. 2008. 
    39. ^ Russell, Book II, Chapter IV
    40. ^ Mendelson, Michael (2000-03-24). „Saint Augustine”. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Pristupljeno 21. 12. 2012. 
    41. ^ „Some Underlying Positions of This Website”. www.romanity.org. Pristupljeno 2015-09-30. 
    42. ^ „Limits of Church”. www.fatheralexander.org. Pristupljeno 2015-09-30. 
    43. ^ a b v Papademetriou, George C. „Saint Augustine in the Greek Orthodox Tradition”. goarch.org Arhivirano 5 novembar 2010 na sajtu Wayback Machine
    44. ^ Siecienski 2010, str. 53–67
    45. ^ Augustine of Hippo in orthodoxwiki.org
    46. ^ Kappes, Christiaan (2015-09-30). „Gregory Palamas' Use of Augustine's De Trinitate for Original Sin and its Application to the Theotokos & Scholarius' Palamitico-Augustinianism of the Immaculate Conception (Stockholm 28.VI.15)”. Stolcholm University Press. [mrtva veza]
    47. ^ Archimandrite. „Book Review: The Place of Blessed Augustine in the Orthodox Church”. Orthodox Tradition. II (3&4): 40—43. Arhivirano iz originala 10. 7. 2007. g. Pristupljeno 28. 6. 2007. 
    48. ^ MacCulloch, Diarmaid (2010). A History of Christianity: The First Three Thousand Years. Penguin Books. str. 319. ISBN 978-0-14-102189-8. 
    49. ^ Lindberg, David C. (1978). Science in the Middle Ages. Chicago: University of Chicago Press. str. 70—72. ISBN 978-0-226-48232-3. 
    50. ^ Grant, Edward, and Emeritus Edward Grant. The foundations of modern science in the Middle Ages: their religious, institutional and intellectual contexts. Cambridge University Press, 1996, 23—28
    51. ^ Hammond, Jay, Wayne Hellmann, and Jared Goff, eds. A companion to Bonaventure. Brill, 2014, 122
    52. ^ Evans, Gillian Rosemary. Fifty key medieval thinkers. Routledge, 2002, 93—93, 147—149, 164—169
    53. ^ Gracia, Jorge JE, and Timothy B. Noone, eds. A companion to philosophy in the middle ages. John Wiley & Sons, 2008, 353—369, 494—503, 696—712
    54. ^ Rev. Vaughan, Roger Bede (1871). The Life and Labours of St. Thomas of Aquin: Vol.I. London. 
    55. ^ Conway, John Placid (1911). Saint Thomas Aquinas. London. 
    56. ^ See Pius XI, Studiorum Ducem 11 (29 June 1923), AAS, XV („non modo Angelicum, sed etiam Communem seu Universalem Ecclesiae Doctorem”). The title Doctor Communis dates to the fourteenth century; the title Doctor Angelicus dates to the fifteenth century, see Walz, Xenia Thomistica, III, p. 164 n. 4. Tolomeo da Lucca writes in Historia Ecclesiastica (1317): „This man is supreme among modern teachers of philosophy and theology, and indeed in every subject. And such is the common view and opinion, so that nowadays in the University of Paris they call him the Doctor Communis because of the outstanding clarity of his teaching.” Historia Eccles. xxiii, c. 9.
    57. ^ Sindereza ili sintereza, u skolastičkoj moralnoj filozofiji, je prirodna sposobnost ili raspoloženje (habitus) praktičnog razloga da se intuitivno shvate univerzalni prvi principi ljudskog delovanja.
    58. ^ Langston, Douglas (5. 2. 2015). Zalta, Edward N., ur. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University — preko Stanford Encyclopedia of Philosophy. 
    59. ^ Summa Theologica, First Part of the Second Part, Question 94 Reply Obj. 2
    60. ^ Summa Question 94, A.3
    61. ^ Summa Theologica, Second Part of the Second Part, Question 118, Article 1. Retrieved 26 October 2018.
    62. ^ Thomas Aquinas. Summa Theologica. „Of Cheating, Which Is Committed in Buying and Selling”. Translated by The Fathers of the English Dominican Province [1] Retrieved 19 June 2012
    63. ^ Barry Gordon (1987). „Aquinas, St Thomas (1225—1274)”, v. 1, p. 100
    64. ^ Si vero aliquis multum iuvetur ex re alterius quam accepit, ille vero qui vendidit non damnificatur carendo re illa, non debet eam supervendere. Quia utilitas quae alteri accrescit non est ex vendente, sed ex conditione ementis, nullus autem debet vendere alteri quod non est suum...
    65. ^ Aquinas, Summa Theologica, 2ª-2ae q. 77 pr.: „Deinde considerandum est de peccatis quae sunt circa voluntarias commutationes. Et primo, de fraudulentia quae committitur in emptionibus et venditionibus …”
    66. ^ „SUMMA THEOLOGIAE: The existence of God (Prima Pars, Q. 2)”. www.newadvent.org. 
    67. ^ Summa of Theology I, q.2, The Five Ways Philosophers Have Proven God's Existence
    68. ^ Kreeft, str. 74–77
    69. ^ Kreeft, str. 86–87
    70. ^ See Actus Essendi. See also Actus Essendi and the Habit of the First Principle in Thomas Aquinas (New York: Einsiedler Press, 2019); and online resources: Actus Essendi Electronic Journal.
    71. ^ Kreeft, str. 97–99
    72. ^ Kreeft, str. 105
    73. ^ Kreeft, str. 111–12
    74. ^ „Doctoris Angelici”. Arhivirano iz originala 31. 8. 2009. g. Pristupljeno 2009-11-04.  Accessed 25 October 2012
    75. ^ Second Vatican Council, Optatam Totius (28 October 1965) 15.
    76. ^ John Meyendorff (editor), Gregory Palamas – The Triads, p. xi. Paulist Press, (1983) Palamas, Saint Gregory (1983). The Triads. Paulist Press. ISBN 978-0809124473. , although that attitude has never been universally prevalent in the Catholic Church and has been even more widely criticised in the catholic theology for the last century (see section 3 of this article). Retrieved on 12 September 2014.
    77. ^ "No doubt the leaders of the party held aloof from these vulgar practices of the more ignorant monks, but on the other hand they scattered broadcast perilous theological theories. Palamas taught that by asceticism one could attain a corporal, i.e. a sense view, or perception, of the Divinity. He also held that in God there was a real distinction between the Divine Essence and Its attributes, and he identified grace as one of the Divine propria making it something uncreated and infinite. These monstrous errors were denounced by the Calabrian Barlaam, by Nicephorus Gregoras, and by Acthyndinus. The conflict began in 1338 and ended only in 1368, with the solemn canonization of Palamas and the official recognition of his heresies. He was declared the 'holy doctor' and 'one of the greatest among the Fathers of the Church', and his writings were proclaimed 'the infallible guide of the Christian Faith'. Thirty years of incessant controversy and discordant councils ended with a resurrection of polytheism" Vailhé, Simon (1909). „Greek Church”. Catholic Encyclopedia, New York: Robert Appleton Company. 
    78. ^ Fortescue, Adrian (1910), Hesychasm, VII, New York: Robert Appleton Company, Pristupljeno 2008-02-03 
    79. ^ "No doubt the leaders of the party held aloof from these vulgar practices of the more ignorant monks, but on the other hand they scattered broadcast perilous theological theories. Palamas taught that by asceticism one could attain a corporal, i.e. a sense view, or perception, of the Divinity. He also held that in God there was a real distinction between the Divine Essence and Its attributes, and he identified grace as one of the Divine propria making it something uncreated and infinite. These monstrous errors were denounced by the Calabrian Barlaam, by Nicephorus Gregoras, and by Acthyndinus. The conflict began in 1338 and ended only in 1368, with the solemn canonization of Palamas and the official recognition of his heresies. He was declared the 'holy doctor' and 'one of the greatest among the Fathers of the Church', and his writings were proclaimed 'the infallible guide of the Christian Faith'. Thirty years of incessant controversy and discordant councils ended with a resurrection of polytheism" (Simon Vailhé, "Greek Church" in Catholic Encyclopedia (New York: Robert Appleton Company, 1909)
    80. ^ Michael J. Christensen, Jeffery A. Wittung (editors), Partakers of the Divine Nature(Associated University Presses (2007) Christensen, Michael J.; Wittung, Jeffery A. (2007). Partakers of the Divine Nature: The History and Development of Deificiation in the Christian Traditions. Fairleigh Dickinson Univ Press. ISBN 978-0-8386-4111-8. ), pp. 243–244
    81. ^ The Search For Sacred Quietude (melkite.org)
    82. ^ Second Sunday of the Great Fast Gregory Palamas (sspp.ca)
    83. ^ „Martin Jugie, The Palamite Controversy”. 13. 6. 2009. Pristupljeno 2010-12-27. 
    84. ^ Reformed Church in America. Commission on Theology (2002). „The Nicene Creed and the Procession of the Spirit”. Ur.: Cook, James I. The Church speaks: papers of the Commission on Theology, Reformed Church in America, 1959–1984. Historical series of the Reformed Church in America. 40. Grand Rapids, MI: Eerdmans. ISBN 978-0-80280980-3. 
    85. ^ Dale T. Irvin, Scott Sunquist, History of the World Christian Movement (2001), Volume 1, p. 340
    86. ^ Dix, The Shape of the Liturgy (2005), p, 487
    87. ^ „The Conversion of Clovis”. Arhivirano iz originala 14. 08. 2014. g. Pristupljeno 13. 03. 2021. 
    88. ^ Plested, "Filioque" in John Anthony McGuckin, The Encyclopedia of Eastern Orthodox Christianity (Wiley, John & Sons (2011) . str. 487. ISBN 978-1-4051-8539-4.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)), vol. 1, p. 251
    89. ^ For a different view, see e.g. Excursus on the Words πίστιν ἑτέραν
    90. ^ „Greek and Latin Traditions on Holy Spirit”. Ewtn.com. Arhivirano iz originala 03. 09. 2004. g. Pristupljeno 13. 03. 2021. 
    91. ^ Pontifical Council for Promoting Christian Unity: The Greek and the Latin Traditions regarding the Procession of the Holy Spirit Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. septembar 2004) and same document on another site
    92. ^ Ρωμαϊκό Λειτουργικό (Roman Missal), Συνοδική Επιτροπή για τη θεία Λατρεία 2005, I, p. 347
    93. ^ „Article 1 of the Treaty of Brest”. Arhivirano iz originala 03. 03. 2016. g. Pristupljeno 13. 03. 2021. 
    94. ^ Catechism of the Catholic Church, "The Final Purification, or Purgatory"
    95. ^ „Pius IV Council of Trent-25”. www.ewtn.com. Arhivirano iz originala 08. 04. 2019. g. Pristupljeno 14. 03. 2021. 
    96. ^ Adrian Mihai,"L'Hadès céleste. Histoire du purgatoire dans l'Antiquité"(Garnier: 2015), pp. 185–188
    97. ^ Purgatory in Encyclopædia Britannica
    98. ^ Catechism of the Catholic Church, 1032
    99. ^ Gerald O'Collins and Edward G. Farrugia, A Concise Dictionary of Theology (Edinburgh: T&T Clark, 2000) p. 27.
    100. ^ Christian Dogmatics vol. 2 (Philadelphia : Fortress Press, 1984) p. 503; cf. Irenaeus, Against Heresies 5.31.2, in The Ante-Nicene Fathers eds. Alexander Roberts and James Donaldson (Grand Rapids: Eerdmans, 1979) 1:560 cf. 5.36.2 / 1:567; cf. George Cross, "The Differentiation of the Roman and Greek Catholic Views of the Future Life", in The Biblical World (1912) p. 107
    101. ^ Gerald O'Collins and Edward G. Farrugia, A Concise Dictionary of Theology (Edinburgh: T&T Clark, 2000) p. 27; cf. Adolph Harnack, History of Dogma vol. 2, trans. Neil Buchanan (London, Williams & Norgate, 1995) p. 337; Clement of Alexandria, Stromata 6:14
    102. ^ Jacques Le Goff, The Birth of Purgatory (University of Chicago Press, 1984) p. 53; cf.
    103. ^ Adolph Harnack, History of Dogma vol. 2, trans. Neil Buchanan (London: Williams & Norgate, 1905) p. 377. read online.
    104. ^ Jacques Le Goff, The Birth of Purgatory (University of Chicago Press, 1984) pp. 55–57; cf. Clement of Alexandria, Stromata 7:6 and 5:14
    105. ^ Gerald O'Collins and Edward G. Farrugia, A Concise Dictionary of Theology (Edinburgh: T&T Clark, 2000) p. 27; cf. Adolph Harnack, History of Dogma vol. 2, trans. Neil Buchanan (London, Williams & Norgate, 1995) p. 296 n. 1; George Cross, "The Differentiation of the Roman and Greek Catholic Views of the Future Life", in The Biblical World (1912); Tertullian De Anima
    106. ^ a b A. J. Visser, "A Bird's-Eye View of Ancient Christian Eschatology", in Numen (1967) p. 13
    107. ^ Adolph Harnack, History of Dogma vol. 2, trans. Neil Buchanan (London: Williams & Norgate, 1905) p. 296 n. 1. read online; cf. Jacques Le Goff, The Birth of Purgatory (University of Chicago Press, 1984) pp. 58–59
    108. ^ Cyprian, Letters 51:20; Gerald O'Collins and Edward G. Farrugia, A Concise Dictionary of Theology (Edinburgh: T&T Clark, 2000) p. 27
    109. ^ John Chrysostom, Homily on First Corinthians 41:5; Homily on Philippians 3:9–10; Gerald O'Collins and Edward G. Farrugia, A Concise Dictionary of Theology (Edinburgh: T&T Clark, 2000) p. 27
    110. ^ Augustine, Sermons 159:1, 172:2; City of God 21:13; Handbook on Faith, Hope, and Charity 18:69, 29:109; Confessions 2.27; Gerald O' Collins and Mario Farrugia, Catholicism: the story of Catholic Christianity (Oxford: Oxford University Press, 2003) p. 36; Gerald O'Collins and Edward G. Farrugia, A Concise Dictionary of Theology (Edinburgh: T&T Clark, 2000) p. 27
    111. ^ Gregory the Great, Dialogues 4, 39: PL 77, 396; cf.
    112. ^ Paul J. Griffiths (2010). „Purgatory”. Ur.: Jerry L. Walls. The Oxford Handbook of Eschatology. Oxford University Press. str. 436. ISBN 9780199742486. 
    113. ^ Ratzinger, Joseph (2007). Eschatology: Death and Eternal Life. CUA Press. str. 230. ISBN 9780813215167. 
    114. ^ Thiel, John E. (2008). „Time, Judgment, and Competitive Spirituality: A Reading of the Development of the Doctrine of Purgatory” (PDF). Theological Studies. 69 (4): 741—785. S2CID 170574571. doi:10.1177/004056390806900401. Arhivirano iz originala (PDF) 08. 11. 2020. g. Pristupljeno 14. 03. 2021. 
    115. ^ "First Speech by Mark, Archbishop of Ephesus, on Purifying Fire" in Patrologia Orientalis, vol. 15, pp. 40–41. Paris Firmin-Didot. 
    116. ^ „Treaty of Brest, Article 5”. Arhivirano iz originala 30. 08. 2007. g. Pristupljeno 14. 03. 2021. 
    117. ^ Pope, H. (1910). St. Mary Magdalen, in The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
    118. ^ referenced in Jansen, Katherine Ludwig (2001). The making of the Magdalen: preaching and popular devotion in the later Middle Ages. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-08987-4. 
    119. ^ Rivera, John (2003-04-18). „John Rivera, "Restoring Mary Magdalene" in "Worldwide Religious News", The Baltimore Sun, April 18, 2003”. Wwrn.org. Pristupljeno 2018-04-05. 
    120. ^ Erwin Fahlbusch, Geoffrey William Bromiley (editors), The Encyclopedia of Christianity, Volume 3 (Eerdmans 2003 Fahlbusch, Erwin (2003). The Encyclopedia of Christianity: J-O. Volume 3. Eerdmans. str. 447. ISBN 978-90-0412654-1. ), p. 447
    121. ^ John Flader, Question Time: 150 Questions and Answers on the Catholic Faith (Taylor Trade Publications, 2010 Flader, Father John (16. 6. 2010). Question Time: 150 Questions and Answers on the Catholic Faith. Taylor Trade Publications. str. 80. ISBN 978-1-58979594-5. ), pp. 79–81
    122. ^ „Catechism of the Catholic Church – IntraText”. Vatican.va. Pristupljeno 24. 1. 2017. 
    123. ^ "In the person of the first Adam we offend God, disobeying His precept" (Haeres., V, xvi, 3).
    124. ^ Nathan, Peter. „The Original View of Original Sin”. Vision.org. Pristupljeno 24. 1. 2017. 
    125. ^ „Original Sin Explained and Defended: Reply to an Assemblies of God Pastor”. Philvaz.com. Arhivirano iz originala 03. 11. 2018. g. Pristupljeno 24. 1. 2017. 
    126. ^ Preamble and Articles of Faith Arhivirano 20 oktobar 2013 na sajtu Wayback Machine – V. Sin, Original and Personal – Church of the Nazarene. Retrieved 13 October 2013.
    127. ^ Are Babies Born with Sin? Arhivirano 21 oktobar 2013 na sajtu Wayback Machine – Topical Bible Studies. Retrieved 13 October 2013.
    128. ^ Original Sin – Psalm 51:5 – Catholic News Agency. Retrieved 13 October 2013.
    129. ^ Cross, Frank Leslie; Livingstone, Elizabeth A., ur. (2005). „Original sin”. The Oxford Dictionary of the Christian Church (3rd rev. izd.). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280290-3. 
    130. ^ Wilson, Kenneth (2018). Augustine's Conversion from Traditional Free Choice to "Non-free Free Will": A Comprehensive Methodology. Tübingen: Mohr Siebeck. str. 16—18, 157—187. ISBN 9783161557538. 
    131. ^ „CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Jansenius and Jansenism”. Newadvent.org. 1. 10. 1910. Pristupljeno 24. 1. 2017. 
    132. ^ Catechism of the Catholic Church 405.
    133. ^ Council of Trent (Sess. VI, cap. i and v).
    134. ^ De conceptu virginali, xxvi.
    135. ^ „CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Original Sin”. www.newadvent.org. Pristupljeno 1. 1. 2018. 
    136. ^ a b Original Sin From East to West.
    137. ^ „The Holy Spirit and the Trinity (Part 1) (Sermon)”. www.bibletools.org. Pristupljeno 2020-05-06. 
    138. ^ „Before the World Began”. www.icr.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-05-06. 
    139. ^ “Cardinal” Joseph Ratzinger, In the Beginning, 1986, p. 72.
    140. ^ „General Audience of 3 December 2008: Saint Paul (15). The Apostle's teaching on the relation between Adam and Christ | BENEDICT XVI”. www.vatican.va. Pristupljeno 2020-05-06. 
    141. ^ „Pope ponders original sin, speaks about modern desire for change”. Catholic News Agency (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2020-05-06. 
    142. ^ „Catechism of the Catholic Church – "Conceived by the power of the Holy Spirit and born of the Virgin Mary"”. www.vatican.va. 
    143. ^ a b Frederick Holweck, "Immaculate Conception" in The Catholic Encyclopedia 1910
    144. ^ a b v g d  Jedna ili više prethodnih rečenica uključuje tekst iz publikacije koja je sada u javnom vlasništvu: Hedley, John (1911). „Immaculate Conception, The”. Ur.: Chisholm, Hugh. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 14 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 334—335. 
    145. ^ Z. J. Kosztolnyik, Some Hungarian Theologians in the Late Renaissance, Church History. Volume: 57. Issue: 1, 1988. Z. J. Kosztolnyik, Pelbartus of Temesvar: a Franciscan Preacher and Writer of the Late Middle Ages in Hungary, Vivarium, 5/1967. Kenan B. Osborne, O.F.M., The History of Franciscan Theology, The Franciscan Institute St. Bonaventure, New York, 1994. Franklin H. Littell (ed.), Reformation Studies, John Knox Press, Richmond, Virginia, 1962.
    146. ^ First letter to the Very Rev. J.H. Newman, D.D. In explanation chiefly in regard to the reverential love due to the ever-blessed Theotokos, and the doctrine of her immaculate conception; with an analysis of Cardinal de Turrecremata's work on the immaculate conception. 1869. 
    147. ^ Mary in the Christian tradition by Kathleen Coyle (1996) Coyle, Kathleen (1996). Mary in the Christian Tradition: From a Contemporary Perspective. Gracewing. ISBN 0-85244-380-3.  page 38
    148. ^ Encyclopedia of the Middle Ages, Volume 2 by André Vauchez, Richard Barrie Dobson (2001) . ISBN 1-57958-282-6.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć) page 348
    149. ^ Burke, Raymond L.; et al. (2008). Mariology: A Guide for Priests, Deacons, Seminarians, and Consecrated Persons. Mark I. Miravalle, S.T.D. str. 642–644. ISBN 978-1-57918-355-4. 
    150. ^ The Catholic Reformation by Michael A. Mullett. Mullett, Michael A. (1999). The Catholic Reformation. Psychology Press. str. 5. ISBN 0-415-18914-4. 
    151. ^ Encyclopedia of theology: a concise Sacramentum mundi by Karl Rahner. . 2004. str. 896—898. ISBN 0-86012-006-6.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
    152. ^ „Foley OFM, Leonard. "Solemnity of the Immaculate Conception", Saint of the Day, (revised by Pat McCloskey OFM), AmericanCatholic.org”. Arhivirano iz originala 06. 09. 2016. g. Pristupljeno 15. 03. 2021. 
    153. ^ a b „The Life of Blessed John Duns Scotus”. EWTN. Arhivirano iz originala 05. 08. 2011. g. Pristupljeno 15. 03. 2021. 
    154. ^ „Ineffabilis Deus”. 8. 12. 1854. 
    155. ^ Council of Orange II, Canon 19 Arhivirano 2009-01-13 na sajtu Wayback Machine "That no one is saved except by God's mercy. Even if human nature remained in that integrity in which it was formed, it would in no way save itself without the help of its Creator; therefore, since without the grace of God it cannot guard the health which it received, how without the grace of God will it be able to recover what it has lost?"
    156. ^ Theology for Beginners by Francis Joseph Sheed. Sheed, Frank J. (1958). Theology for Beginners. A&C Black. str. 134—138. ISBN 0-7220-7425-5. 
    157. ^ „MUNIFICENTISSIMUS DEUS”. 
    158. ^ Ludwig Ott's Fundamentals of Catholic Dogma, pp. 250 ff.
    159. ^ Fundamentals of Catholic Dogma, Ludwig Ott, Book III, Pt. 3, Ch. 2, §6, Ott, Ludwig (1974). Fundamentals of Catholic Dogma. Tan Books and Publishers. ISBN 0-89555-009-1. 
    160. ^ „Apostolic Constitution Munificentissimus Deus, no 44”. Vatican.va. Arhivirano iz originala 4. 9. 2013. g. Pristupljeno 3. 11. 2013. 
    161. ^ a b Introduction to Mary by Mark Miravalle (1993) Queenship Pub. Co. Miravalle, Mark I. (2006). Introduction to Mary: The Heart of Marian Doctrine and Devotion. Mark I. Miravalle, S.T.D. str. 75—78. ISBN 978-1-882972-06-7. 
    162. ^ Paul Haffner in Mariology: A Guide for Priests, Deacons, seminarians, and Consecrated Persons (2008) Authors, Various (2008). Mariology: A Guide for Priests, Deacons, Seminarians, and Consecrated Persons. Mark I. Miravalle, S.T.D. ISBN 9781579183554.  edited by M. Miravalle, pp. 328–350
    163. ^ Bishop Kallistos (Ware) of Diokleia. Bishop Kallistos (Ware) of Diokleia, in: Festal Menaion [London: Faber and Faber, 1969], p. 64. 
    164. ^ The Catholicism Answer Book: The 300 Most Frequently Asked Questions by John Trigilio, Kenneth Brighenti. Brighenti, Kenneth; Trigilio, John (2007). The Catholicism Answer Book: The 300 Most Frequently Asked Questions. Sourcebooks, Incorporated. str. 64. ISBN 978-1-4022-0806-5. 
    165. ^ Shoemaker 2006, str. 201
    166. ^ See "Three Sermons on the Dormition of the Virgin" by John of Damascus, from the Medieval Sourcebook
    167. ^ Bigham Chapter 7
    168. ^ Summa Theologica III.59.1 obj 2, ad 2
    169. ^ George Ferguson (1996). Signs & symbols in Christian art. str. 92. ISBN 0195014324. 
    170. ^ Bigham, str. 73–76
    171. ^ McKay, Gretchen K. (1999). „The Eastern Christian Exegetical Tradition of Daniel's Vision of the Ancient of Days”. Journal of Early Christian Studies. 7: 139—161. S2CID 170245894. doi:10.1353/earl.1999.0019. 
    172. ^ Cartlidge and Elliott, 69–72
    173. ^ The manuscripts that include an image of the Ancient of Days are discussed in the unpublished dissertation by Gretchen Kreahling McKay, "Imaging the Divine: A Study of the Representations of the Ancient of Days in Byzantine Manuscripts," University of Virginia, 1997.
    174. ^ The Tome of the Great Council of Moscow (1666–1667 A.D.), Ch. 2, 43–45; tr. Hierodeacon Lev Puhalo, Canadian Orthodox Missionary Journal
    175. ^ Willey, David (15. 7. 2010). „Vatican 'speeds up' abuse cases”. BBC News. Pristupljeno 28. 10. 2010. 
    176. ^ „Comunicato della Sala Stampa: Istituzione della Pontificia Commissione per la Tutela dei Minori”. Holy See Press Office. 22. 3. 2014. Pristupljeno 30. 3. 2014. 

    Literatura[uredi | uredi izvor]

    Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

    Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Латинска_црква&oldid=27556260”