Zeta u doba Nemanjića

Zeta u doba Nemanjića
Grb
Geografija
Kontinent		Evropa
Regija		Balkan
Prestonica		Skadar
Društvo
Religija		hrišćanstvo
Istorija
Istorijsko doba		srednji vijek
— Osnivanje		1186.
— Ukidanje		1371.
Zemlje prethodnice i naslednice Zete u doba Nemanjića
Prethodnice:		Naslednice:
	Zeta u doba Vojislavljevića	Zeta u doba Balšića

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Zeta.

Zeta u doba Nemanjića je istoriografski naziv za srpsku srednjovekovnu oblast Zetu u doba vladavine dinastije Nemanjići, od vremena vladavine velikog župana Stefana Nemanje (1166–1196) do vremena vladavine cara Uroša (1355–1371). Tokom tog razdoblja, Zeta je obuhvatala središnje i južne delove današnje Crne Gore i severne delove današnje Albanije. Prema tadašnjoj podeli srpskih zemalja, Zeta je spadala u Pomorske zemlje, koje su davane na upravu članovima dinastije Nemanjića.

Uključivanje Zete u državu Nemanjića

Stefan Nemanja, freska iz Bogorodice Ljeviške

Potpisi Stefana Nemanje i humskog kneza Miroslava, iz 1186. godine

Prvi pomen imena Zeta nalazi se kod vizantijskog hroničara Kekavmena s kraja 11. vijeka. U Ljetopisu Popa Dukljanina pominje se prvi put u XXX glavi kao centralna oblast Gornje Dalmacije. Od početka 12. vijeka naziv Zeta je sve više potiskivao raniji naziv države — Duklja (ovo ime se zadržalo još samo u kraljevskoj tituli Nemanjića i kasnijim titulama nekih njegovih nasljednika). Krajem 12. vijeka, Stefan Nemanja proterao vizantijsku vlast iz Skadra i drugih primorskih gradova nakon čega je Zetu ujedinio s Raškom. Od toga doba, Zeta se nalazi u sastavu ona Pomorske ili Primorske zemlje. Tokom druge polovine 14. i prve polovine 15. vijeka Zetom je upravljala lokalna vlastela Balšići, koji se se jedno vrijeme ponašali kao samostalni vladari ove zemlje, da bi potom Zeta opet ušla u sastav Srpske despotovine (1421).

Nakon smrti posljednjeg vladara iz dinastije Vojislavljevića, nastalo je razdoblje političkih borbi oko nasleđa prijestola i razdora među vlastelom u Duklji. To će prouzrokovati ponovnu prevlast Vizantije. Veliki župan Raške, Stefan Nemanja, nije ratovao samo na istočnim granicama, prodirući u dubinu vizantijske teritorije. On je sa vojskom upao u Duklju, prodirući do Dukljanskog jezera (Skadarsko jezero) i Jadranskog mora. U konačnom uspostavljanju vlasti nad osvojenom teritorijom, Nemanja će proterati u Dubrovnik dukljansku kneginju Desislavu i kneževsku porodicu. Po kralju Stefanu Prvovenčanom, Nemanja je smatrao da kneževinu Duklju „nasiljem drži grčki narod“, koji su (Grci) i svoje gradove tamo sazidali, a sagradivši ih Duklju su sasvim prisvojili, nazivajući je samo „grčkom oblašću“. Takođe, Stefan Prvovenčani navodi da je njegov otac, Stefan Nemanja, isticao da je to (Dioklitija i Dalmacija) njegovo otčastvo i rođenje, prava mu dedovina, kazujući da otac po pustošenju gradova u Duklji „istrijebi grčko ime, da se nikako ne pominje ime njihovo u toj oblasti“. Ovaj nalet raških Srba praćen je pustošenjem značajnijih mjesta, centara moći i utvrda, u kojima su se nalazili administracija i vizantijski garnizoni.

Tokom 1185. godine, osvajanjem su razoreni dukljanski gradovi: Danj, Sard, Skadar, Svač i Ulcinj. Bezuspješno su se pokušavali suprotstaviti samo vizantijski vojnici u utvrđenim garnizonima, starosjedelački stanovnici (još u starom veku romanizovani) u primorskim gradovima i pristalice vizantijske vlasti, ali ne ostalo slovensko stanovništvo u plodnim župama, van gradova. Osvajanje gradova u Duklji završeno je 1186. godine. Grad Bar je pao kasnije (oko 1189.) i izgleda sačuvao svoju autonomiju, jer je zatečeno uređenje odgovaralo novom gospodaru. Grad Kotor je pošteđen razaranja, a Stefan Nemanja je u njega prenio i jednu od svojih rezidencija („dvor“). Romeji (kako su Vizantinci sebe nazivali) i njihove pristalice, proterani su iz gradova, a oni koji su Stefanu Nemanji izrazili lojalnost, nastavili su sa uobičajenim izvršavanjem obaveza, ali sada prema njemu, kao novom vladaru.

O tome Stefan Prvovenčani kaže: „Narod svoj u njima nepovređen ostavi, da služi državi njegovoj, sa strahom i sa urečenim dankom od Svetoga“. Dakle, „narod svoj“ su bili svi oni koji su spremni da uredno plaćaju danak. Feudalizam je na ovim prostorima bio tek u usponu, a pri osvajanju Duklje Stefan Nemanja se u „srednjovekovnoj svesti“ prvenstveno rukovodio interesima svojim i svoje porodice, budućih nasljednika, pa tek potom interesima ostale vlastele i „naroda svoga“. Zbog toga za legitimne vladare Duklje tu nije bilo mjesta. Kneževska porodica, kao vizantijski vazali (što je bio i sam Nemanja, do 1180. godine) bila je nepoželjna, bez obzira na Nemanjine veze sa dukljanskim kneževima, na koje se u osvajanju pozivao. Supruga velikog kneza Mihaila (posljednjeg vladara iz dukljanske dinastije) pred Nemanjom se povukla u Dubrovnik, 20. avgusta 1189. godine. Zabilježeno je da su se u njenoj pratnji nalazili: nadbiskup barski Grgur, župani Črneha i Crepun, kaznac Grdomil i druga dukljanska vlastela.

Stefan Nemanja se nije zadržao na osvajanju Duklje već je od 1184. do 1185. godine pokušao osvojiti i Dubrovnik sa Korčulom, ali bez uspjeha. Sa Dubrovčanima je potom zaključio mir, 1186. godine (sačuvan je primerak ugovora na latinskom jeziku, sa potpisom Stefana Nemanje). U ovom periodu, osamdesetih godina XII veka, nastao je rukopis Miroslavljevog jevanđelja, napisan za humskog kneza i brata Nemanjinog, Miroslava. U njemu su uporedo zastupljena dva pravopisa: zetsko-humski i raški.

Zeta u sastavu Kraljevine Srbije

Zetski knez Stefan Vukanović Nemanjić, ktitor manastira Morače

Stefan Nemanja Drugi Prvovenčani (? –1228), sin velikog župana Stefana Nemanje Prvog, nasledio je očevu titulu 1196. godine i kao župan vladao do 1217. godine — kada postaje kralj Srbije, Stefan Prvovenčani. Delom njegove vladavine u Duklji (otada Zeti) vlada kralj Vukan (Vuk) Nemanjić, do sredine 1208. godine. Ovaj vladar Zete (Duklje) bio je pod centralnom vlašću kralja Srbije. Naziv „kralj“, za upravnika jedne kneževine u okviru već postojeće kraljevine Srbije, predstavljao je nastavljanje samostalne državne tradicije kraljevstva Duklje. Najstarijeg Nemanjinog sina, Kralja Vukana, u upravi Zetom nasleđuje sin Đorđe Nemanjić, takođe sa titulom kralja Duklje, potom sa titulom ulcinjskog kneza (1241) i dukljanskog kneza (1242). Kao nasljednik Stefana Prvovenčanog, Srbijom od 1228 do 1234. godine vlada kralj Stefan Radoslav Nemanjić (1192 – poslije 1235). Umro je kao monah Jovan. Kralj Stefan Vladislav Nemanjić (? -1267) vladao je od 1234. do 1243. godine. Pred kraj njegove vladavine, u godinama od 1241. do 1242. dolazi do velike najezde Tatara. Ovi su ratnici opustošili Ugarsku i gonili njihovog kralja Belu IV do obale Jadranskog mora. Dio Tatara je nastavio prodor duž obale Jadrana i prešao granicu raške kraljevine, u oblasti kneževine Zete. Opustošili su utvrđeni grad Kotor, ali bedeme grada Ulcinja nisu uspeli savladati. Ustremili su se na susjedni, episkopski grad Svač (Šas) između Jadranskog mora i Skadarskog jezera, razorivši ga i ubivši većinu stanovnika. Uništili su Grad Drivast, a verovatno i Sapu, na reci Drimu, južno od Skadra. Preko raške oblasti kraljevine Srbije, Tatari su se zatim vratili u predele sjeverno od Crnog mora.

Zeta u doba kralja Uroša I

Kralja Stefana Vladislava nasleđuje kralj Stefan Uroš I Nemanjić. U toku njegove vladavine ime Zete u službenim dokumentima i titulama — prestaje se upotrebljavati. Kao što je već pomenuto, kneževinom Zetom su za ranijih gospodara Srbije upravljali „kraljevi“. Vukan i dva njegova sina (Đorđe i Stefan) nosili su tu počasnu titulu „dukljanskog kralja“. Jedan od kraljeva Zete, Stefan Nemanjić, 1252. godine podiže u njoj i svoju zadužbinu, crkvu Uspenja Bogorodice (Manastir Moraču). Ubrzo nakon toga Zeta gubi status kneževine u kraljevini Srbiji i njom više ne upravljaju posebno postavljeni „kraljevi“. Naime, za vreme vladavine Stefana Uroša I Nemanjića (1243—1276) koji je težio da sve drži u svojim rukama, ogranci porodice Nemanjića više nisu postavljani za kneževe pojedinih oblasti kraljevine. Potomci Nemanjinog brata Miroslava, kao humski kneževi prestaju postojati. Ovakvim postupkom Duklja (Zeta) iščezava iz državne simbolike. Do kralja Stefana Vladislava, upotrebljavao se u titulama Nemanjića naziv „Dioklitija s Dalmacijom“. Nakon tog perioda, naziv Zeta nestaje i utapa se u nazivu „pomorske zemlje“. Službeno, raška se kraljevina više ne sastoji od Raške i Zete, već od raške zemlje i pomorskih zemalja. Izuzimajući Stefana Vladislava, koji se kasnije spominje kao kralj (u primorju) već treći Vukanov sin, Dimitrije, imao je, umjesto kralja, titulu župana. Uroš I nije čak ni svog sina Dragutina postavio kao upravnika Zete ili nekog drugog dela države, mada je ga je i Ugarski kralj računao kao „mladog kralja Srbije“. Po pisanju arhiepiskopa Danila II, kraljević Dragutin je na dvoru svoga oca bio " u velikoj tuzi i žalosti da nema nijednoga odeljenog dela svoga otačastva, gde bi zasebno prebivao“. Nasljednik Uroša I, vladao je Srbijom od 1276. do 1282. godine. Bio je oženjen Katarinom (Katalina) ćerkom ugarskog kralja Stefana V. Od 1282 do 1316. godine vlada samo sjevernim oblastima Kraljevine. Umro je 12. marta 1316. godine, kao monah Teoktist i sahranjen u Đurđevim Stupovima.

Zeta u doba kraljice Jelene

Kraljica Jelena (um. 1314), namesnica Zete

Kada je Dragutin stupio na prijesto kraljevine, postupao je drugačije od svog oca, pa je za gospodarenje Zetom odabrao svoju majku, kraljicu Jelenu (Anžujsku). Pored Zete, upravljala je Trebinjem i krajevima oko Plava i Gornjeg Ibra. Grad Ulcinj je držala Jelenina sestra, Marija Šor. Kraljica Jelena je posebnu pažnju posvećivala Primorju. Ova kraljica, „roda fružskoga“ (iz francuske porodice Anžu, rođaka Karla I Anžujskog, kralja Sicilije i Napulja) bila je katolikinja i učestvovala je u sređivanju crkvenih prilika u katoličkim oblastima Zete. Naime, do sredine XIII veka je nestao veći broj katoličkih benediktinskih manastira u Zeti, posebno u Boki Kotorskoj, jer su bili preslabi da se odupru pravoslavlju. Neki benediktinski manastiri (kao na primer „Sv. Marija“, u Budvi i „Sv. Spas“, u Baru) uspeli su da se održe. Dve velike benediktinske opatije bile su pod zaštitom srpskih kraljeva: "Sv. Srđ", u oblasti Skadarskog jezera i "Santa Marija de Rotezo" (na rtu Ratac, između Bara i Sutomora). Ratačku opatiju su kasnije, početkom XIV veka, bogato obdarili kralj Milutin i kraljica Jelena, a kasnije je postala omiljeni cilj hodočasnika. Još 1283. godine postojale su u Kotoru, Baru i Ulcinju franjevačke misije (preko ogranka Dubrovnika). Kraljici Jeleni, zaštitnici katoličkih crkvenih organizacija, pripisuje se uzdizanje tih katoličkih misija na nivo manastira, odnosno osnivanje četiri franjevačka manastira, u zetskim gradovima: Kotoru, Baru, Ulcinju i Skadru. Ovaj potez kraljice je učvrstio franjevce u oblastima zetskog primorja. U to vreme, Kotor je bio biskupski, a Bar nadbiskupski grad. Promena na srpskom prijestolu, 1282. godine, kojom je Dragutina zamenio kralj Milutin, nije izazvala promjenu u položaju njihove majke, kraljice Jelene. Milutin i Dragutin su pomagali jedan drugom skoro dve decenije poslije toga.

Zeta u doba kralja Milutina

Od 1282. do 1321. godine, smenom na prijestolu, Raškom vlada kralj Stefan Uroš II Milutin. On je tom prilikom dao obećanje bratu, dotadašnjem kralju Dragutinu, da će nasledstvo sačuvati za njegove sinove. Kako je Milutin 1299. godine stupio u brak sa vizantijskom princezom Simonidom, bojeći se da će mu sinovi buti lišeni prijestola, Dragutin je zaratio sa bratom, već od 1301. godine. Ovaj rat je potrajao skoro deset godina. Istovremeno, sa početkom ovog rata, vodio se i rat između kraljevine Srbije i Dubrovnika. Dubrovčani su imali prednost na moru, pa su zauzeli Mljet i zatvorili ušće Bojane. Tako su sprečavali promet u zetskim trgovima. Ovaj rat je u stvari bio odjek rata između Vizantije (saveznika kralja Milutina) i Venecije, vrhovnog gospodara Dubrovnika. U ovim sukobima najgore je prošao grad Kotor.

Grad Kotor je u ratnim dešavanjima napadnut od strane udruženih snaga: Dubrovčana, Venecijanaca, Zadrana i Hrvata. Velika vojska Dubrovčana i njihovih saveznika, željela je da potpuno uništi Kotor, ali nisu uspeli osvojiti grad. U jednom od najstarije poznatih članova svog Statuta, Kotorani su objavili da više ne važe do tada sklopljeni ugovori i obaveze sa Dubrovčanima. Ova neprijateljstva između Kraljevine i Dubrovnika su brzo prestala, 1302. godine, ali su Dubrovnik i Kotor ostali u zategnutim odnosima. Sve do 1305. godine Dubrovčanima je bilo zabranjeno da trguju sa Kotoranima i da odlaze u Kotor.

Zeta u doba kralja Stefana Dečanskog

Državna zastava iz 1339. godine

Kralj Stefan Uroš III Nemanjić — Dečanski (oko 1275 — 1331) vladao je od 1321. godine. Sukob između kralja i njegovog sina Dušana, nepovoljno je delovao na spoljnopolitički položaj Srbije, a granice kraljevine susjedi su počeli ponovo da napadaju. Nakon sklapanja vizantijsko-bugarskog saveza (poslije 1328) Raška je bila ozbiljno ugrožena. Međutim, 28. jula 1330. godine, u bici kod Velbužda, Stefan Uroš III — Dečanski teško je porazio bugarskog cara, usled čega vizantijski car odustaje od napada na Rašku kraljevinu. U ovoj bici učestvovao je i mladi kralj Dušan. Kralj, a zatim i car, Stefan Uroš IV Dušan (1308—1355) dospeo je do prijestola „svih srpskih i pomorskih zemalja“ snagom zetske vlastele. Naime, u vreme vladavine Stefana Dečanskog, primorskim oblastima i Zetom, kao „mladi kralj“, upravljao je njegov sin, prestolonasljednik Dušan (prvi se put sa tom titulom pominje 1326. godine). Boravak u ovoj oblasti vremenom stvara sve dublje povjerenje između Dušana i zetskih velikaša, koji su dobro uočili i bili svesni potencijala prestolonasljednika, ali i njegovih po svemu sudeći opravdanih strahova po pitanju nasleđivanja oca. Ispostavilo se da će uporni Zetski velikaši „mladom kralju“ u budućim događajima dati značajnu moralnu i znalački iskorišćenu vojnu podršku. Nakon bitke kod Velbužda, već u jesen iste (1330) godine, kralj Stefan Dečanski boravi u Zeti. U Svetom Srđu, zainteresovan za nabavku šest galija, prima dubrovačko poslanstvo.

Zeta u sastavu Srpskog carstva

Car Stefan Dušan (1308—1355)

Nekoliko meseci kasnije, februara 1331. godine, u Zeti dolazi do sukoba kralja Stefana Dečanskog i njegovog sina Dušana, na čijoj su strani bili zetski velikaši. Srpski kralj je sa vojskom upao u Zetu i opustošio Dušanovu oblast, kao i njegov „dvor“ koji se nalazio blizu grada Skadra, na obali Drimca. Mladi kralj je sa zetskom vlastelom pobegao na drugu stranu Drima, tražeći pomoć, savjete i podršku Dubrovčana. Ovaj događaj je izazvao nerede i nesigurnost u čitavoj kraljevini, što se naročito odrazilo na trgovinu. Nakon što su Dubrovčani uspješno posredovali u izmirenju oca i sina, u maju 1331. godine, u zemlji je zavladao mir. Biograf Dečanskog govori o izmirenju i povratku starog kralja „u svoju državu“. Međutim, po biografu, kralj je nastavio da mrzi sina, što će opet dovesti do sukoba, dok se Dušan predstavlja u pozitivnom svjetlu, pokušavajući smerno da umilostivi oca. Pretpostavlja se, da je Dušan osnovano strahovao da će prijesto naslediti njegov polubrat Simeon (Siniša) od druge kraljeve žene Marije. U vezi sa tim se postavlja pitanje: da li je biografija pisana kasnije, za vladavine i pod uticajem kralja Dušana, obzirom da je neodređena i jednostrana. Nepoverljiv prema ocu, Dušan je svoju vlastelu u Zeti pozvao da pođu „u strane narode, da ne poginemo prevremenom smrću“. Zetski vlastelini su odlučno odbili ovaj Dušanov predlog, ne želeći napustiti svoja imanja i porodice. Uspeli su ubedeti prestolonasljednika da se suprotstave kralju. Sa malobrojnom vojskom svojih pristalica, pretežno Zećana, Dušan uspeva iznenaditi oca, opkolivši ga u dvorcu Nerodimlji. Nakon bekstva, Stefan Dečanski, ponovo je opkoljen u Petriču, i prisiljen na predaju. Nakon dva mjeseca tamnovanja u Zvečanu, srpski kralj Stefan Dečanski izgubio je život pod nejasnim okolnostima. Vladar nesrećne sudbine, sahranjen je u manastiru Dečani, četiri godine po svojoj smrti, nakon što je građevina završena. Već 22. septembra 1331. godine, u dvorcu Svrčinu, Dušan je krunisan za kralja Srbije, kao Stefan Dušan.

Novi kralj u Zeti nije postavio mladog kralja, kao upravnika, obzirom da još nije imao djece. Godine 1332. zabeležena je u Zeti pobuna vojvode Bogoja i arbanaškog vlastelina Dimitrija Sume, koji su bili nezadovoljni, što od kralja nisu bili nagrađeni onako kako su očekivali. Pobunjenici su nanosili štete mletačkim i dubrovačkim trgovcima, ali nema podataka o tome kako je ova pobuna ugušena. Barski nadbiskup Gijom Adam, u jednom spisu predočava francuskom kralju da se „kraljevstvo Raške“ može osvojiti sa 1000 konjanika i 5000 do 6000 pješaka, uz pomoć ugnjetenih stanovnišrva u gradovima. Međutim, to je bila pogrešna procjena. Zetska vlastela, bilo Srbi, Arbanasi ili Latini, ni u jednoj borbi koju su raški kraljevi vodili sa spoljnim neprijateljem, nisu okrenuli leđa svojim vladarima. To se pokazalo tačnim i kasnije, u mnogim bitkama koje je vodio kralj i car Dušan. Stefan Dušan vlada kao kralj Raške od 1331. do 1345. godine. Sa carskom titulom vladao je od 1345. do 1355. godine. Godine 1349. donesen je Zakon Blagovjernogo Cara Dušana (Dušanov Zakonik) a dopunjen je 1354. godine. Dušanov uspon pokazuje kako je Zeta u XIV veku dobila značajniju ulogu u državi, zahvaljujući snažnoj vlasteli, trgovini i značajnim izvorima prihoda od gradova i trgova. Nakon smrti srpskog cara Stefana Dušana (1355) dolazi do jačanja oblasnih velikaša među kojima se na području Zete ističu Balšići, koji su za vreme vladavine cara Uroša (1355-1371) postali oblasni gospodari Zete, stekavši nakon careve smrti punu samostalnost, čime je označen početak novog razdoblja u istoriji Zete.

Vidi još

• Srpske zemlje
• Srpsko primorje
• Istorija Crne Gore

Literatura

• Blagojević, Miloš (1983). „Pregled istorijske geografije srednjovekovne Srbije”. Zbornik Istorijskog muzeja Srbije. 20: 45—126. 
• Blagojević, Miloš (1989). Srbija u doba Nemanjića: Od kneževine do carstva 1168-1371. Beograd: Vajat. 
• Blagojević, Miloš (1997). Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Blagojević, Miloš (2004). Nemanjići i Lazarevići i srpska srednjovekovna državnost. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. 
• Blagojević, Miloš (2006). „Titule prinčeva iz kuće Nemanjića u XII i XIII veku”. Manastir Morača. Beograd: Balkanološki institut SANU. str. 33—44. 
• Blagojević, Miloš (2011). „Nemanjići i državnost Duklje-Zete-Crne Gore” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 83: 7—24. Arhivirano iz originala (PDF) 13. 06. 2018. g. Pristupljeno 02. 02. 2019. 
• Blagojević, Miloš (2011). Srpska državnost u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Božić, Ivan (1950). „O položaju Zete u državi Nemanjića”. Istoriski glasnik. 3 (1-2): 97—122. 
• Bubalo, Đorđe (2011). „Titule Vukana Nemanjića i tradicija Dukljanskog kraljevstva”. Đurđevi stupovi i Budimljanska eparhija: Zbornik radova. Berane: Episkopija budimljansko-nikšićka. str. 79—93. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2002). Rodoslovi srpskih dinastija. Novi Sad: Platoneum. 
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2008). Srpske dinastije (2. izd.). Beograd: Službeni glasnik. 
• Dinić, Mihailo (1932). O Nikoli Altomanoviću. Beograd: Srpska kraljevska akademija. 
• Kalić, Jovanka (2006). Evropa i Srbi: Srednji vek. Beograd: Službeni list SRJ. 
• Kovačević, Jovan (1955). „Tradicija o Dukljanskom kraljevstvu kod Nemanjića”. Istoriski časopis. 5: 291—294. 
• Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku. Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Mihaljčić, Rade (1975). Kraj Srpskog carstva. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Mišić, Siniša, ur. (2010). Leksikon gradova i trgova srednjovekovnih srpskih zemalja: Prema pisanim izvorima. Beograd: Zavod za udžbenike. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Orbini, Mauro (1601). Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. Pesaro: Apresso Girolamo Concordia. 
• Orbin, Mavro (1968). Kraljevstvo Slovena. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 1. Minhen: Iskra. 
• Ćirković, Sima (1970). „Zeta u državi Nemanjića”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—93. 
• Ćirković, Sima (1970). „Doba Balšića (prvi deo)”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—48. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Ćirković, Sima; Mihaljčić, Rade, ur. (1999). Leksikon srpskog srednjeg veka. Beograd: Knowledge. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press.