Kult Svetog Save na prostoru današnje Crne Gore

Dodaj veze
Ova stranica je zaključana od daljih izmena anonimnih korisnika i novajlija zbog sumnjivog doprinosa istih, koji treba da se raspravi na stranici za razgovor
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Sveti Sava i prepodobni Simeon, ikona kotorske škole iz 1796. godine

Kult Svetog Save na prostoru današnje Crne Gore ima svoju dublju istoriju. Ogleda se u crkvama posvećenim Svetom Savi (14 hramova na teritoriji Crne Gore), njegovom spomenu u starijim i novijim crkvenim kalendarima, pozivanje na njega od strane vladara, brojne narodne legende o njemu, njegovo ime u nazivima izvora, planinskih vrhova..., u Savici, postu njemu posvećenom, kao i u ranijim i današnjim crkveno-narodnim proslavama na Savindan.

Sveti Sava, osnivač zetskog vladičanstva

Ruševine manastira Svetog arhangela Mihaila kod Tivta, moguće sjedište svetosavskog zetskog vladičanstva
Manastir Savina kod Herceg Novog

Iako je poznato da je Sava pri dobijanju crkvene samostalnosti 1219. godine, u Zeti osnovao jedno od prvih vladičanstava srpske crkve, nije sasvim sigurno utvrđeno mjesto gdje je bilo sjedište vladike. Danas je najučestalije mišljenje da je to bio manastir arhangela Mihaila na Miholjskoj prevlaci. Postoje i druge pretpostavke. Po Domentijanu, na kojeg se poziva Ivan Jastrebov, vladičanstvo Zete, Sveti Sava je osnovao pri crkvi Arhangela Mihaila blizu Drima.[1] Čedomir Marjanović navodi podatak da Ivan Jastrebov i Pavle Rovinski smatraju da svetosavsko vladičanstvo (hram Svetog Mihaila) nije bilo na Miholjskoj prevlaci nego ga treba tražiti u okolini Podgorice.[2] Lazar Tomanović je naveo nekoliko mišljenja o tome. Zapisao je da je Jastrebov smatrao da je to mjesto Zlatica kod Podgorice. Prema predanju koje vjekovima čuvaju pripadnici plemena Kuča, naziv Zlatici je dao Sveti Sava, a taj naziv se i do naših dana održao, kao što, uostalom, postoji i Savin potok u neposrednoj blizini manastira. Drugo mišljenje su dijelili vladika Gerasim Petranović i arhimandrit i istoričar Ilarion Ruvarac, da je sjedište bilo u Boki kotorskoj, a mitropolit Mitrofan Ban je imao treće mišljenje. Domentijan spominje mjesto Drep, po kome su i Mitrofan i Jastrebov htjeli da odrede mjesto. U doba Tomanovića nije poznato u Zeti takvo mjesto. Po Jastrebovu je brdo Trebač stari Drep, a spominjao je i selo Trepči u Kučima. Mitropolit nedaleko od Trijebača, a od zlatičke crkvine pola sata, nalazi mjesto Drezgu, gdje se nalaze razvaline manastira i crkve. Na temelju te crkve Piperi su podigli školu, a blizu nje ispod brda Veležnik leže razvaline manastira, i postoji kaldrma iz ovog manastira do crkve. Nepoznato je kome je crkva bila posvećena, ali svi obliži stanovnici slave svoje krsno ime Aranđelovdan.[3]

Ilarion Šišojević je po nekim izvorima bio prvi vladika zetskog vladičanstva (1220—1242). Po istim izvorima zavladičio ga je 1220. godine Sveti Sava. Ovaj podatak u svojoj Istoriji Crne Gore donosi mitropolit Vasilije Petrović [4].

Tamo u Zeti je i sveti Sava postavio prvog arhijereja Ilariona Šišojevića godine 6723 (prim. - po starom računanju vremena od početne 5508. p. n. e.).

Manastir Vranjina je sagrađen po blagoslovu Svetog Save, početkom 13. vijeka, a sagradio ga je njegov učenik Ilarion [5], prvi vladika zetski. Po predanju, Sveti Sava je Ilariona sreo kako čuva ovce sa ostalom seoskom djecom, prepoznao u njemu dostojnog učenika i poveo ga sa sobom u manastir Hilandar. Ilarion se tamo zamonašio. Sa Hilandara je poslat u tadašnju Zetu, gdje je postavljen za prvog vladiku, sa mogućim sjedištem na Miholjskoj prevlaci. Nakon smrti Ilarion je sahranjen u manastiru Vranjina, na lijevoj strani priprate, pri zidu. Arhimandrit Nićifor Dučić je pisao da je Ilarionova grobnica bila uzdignuta jedan lakat iznad poda. Manastir su srušili Turci 1843. godine. Na bedrenici te grobnice bilo je napisano: zdje prestavi se rab boži Ilarije jepiskup zetski zdatelj mjesta sego svjetago... U istom redu je bila i godina, ali se nije mogla pročitati. Bilješku o tome je imao mitropolit Ilarion Roganović, koji je kao đak bio kod igumana Isaije u Vranjini. Pavle Rovinski je kasnije zatekao polovinu te ploče, što potvrđuje istinitost bilješke mitropolitove. [6] On navodi podatak da je Njegoš 1842. osvojio Grahovo, ali zbog toga gubi ostrvo Vranjinu, koje tada nije imalo skoro nikakav strategijski značaj. Crnogorcima je Vranjina bila bitna samo zbog manastira, osnovanog u doba Svetog Save.[7]

Kralj Stefan Tvrtko I Kotromanić

Stefan Tvrtko I Kotromanić je krunisan u manastiru Mileševa, gdje su se nalazile mošti Svetog Save. Tvrtko je utvrdio u župi Dračevici u Topaljskom zalivu, grad Sveti Stefan 1382. godine, koji kasnije dobija ime Herceg Novi.

Balša II Balšić

Po svjedočenju samih Balšića oni svoje porijeklo dovode u vezu sa Nemanjićima. Balša II Balšić, iz Skadra, u povelji Dubrovčanima od 27. januara 1385. između ostaloga piše[8][9] :

... molitvama i moljenjima svetih mojih praroditelja Simeona Nemanje, prvoga mirotočca srpskoga i svetitelja Save...

I njegov brat Stracimir Balšić je poštovao kult Svetog Save, pa je kao monah dobio ime Sava.

Kosače - hercezi (vojvode) Svetog Save

Grb Kosača, vojvoda Svetog Save i čuvara njegovog groba, sa ključem Mileševe u lavljoj šapi

Zapadni i sjeverozapadni dijelovi današnje Crne Gore su ranije bili dio Hercegovine Svetog Save, a nakon pripajanja tih dijelova Hercegovine Crnoj Gori, taj kraj, zajedno sa manjim dijelom u jugozapadnoj Srbiji, prozvan je Stara Hercegovina. Stefan Vukčić Kosača (oko 1404 — 22. maj 1466) bio je srednjovjekovni vlastelin i osnivač vojvodstva Svetog Save, kasnije nazvanog Hercegovina, po njegovoj tituli herceg od Svetog Save.[10] Neki od manastira u toj oblasti su Savina kod Herceg Novog, manastir Zagrađe - zadužbina Stefana Vukčića Kosače, manastir Svete Trojice kod Pljevalja, u kojem se vijekovima čuvala ruka Svetog Save [11] i u kojem se poštuje kivot Svetog Save...[12] Gradovi u Crnoj Gori koji su ranije bili dio Vojvodstva Svetog Save su u sjeverozapadnoj polovini današnje Crne Gore. To su: Herceg Novi, Nikšić, Šavnik, Plužine, Žabljak, Pljevlja i Bijelo Polje. Srpski katolički biskup Ivan Tomko Mrnavić u svojoj knjizi iz 1630. - 1631. godine Život Svetog Save (Vita s. Sabbae), u kojoj pohvalno piše o njemu, navodi podatak da su Kosače htjele da se nazivaju i budu čuvari groba Svetog Save. Zato na ornamentu porodičnog grba imaju lava kako nosi ključ, [13] koji predstavlja ključ manastira Mileševe (koji je tada bio u Hercegovini Svetog Save), gdje su se tada čuvale mošti svetiteljeve. Kosačina titula i grb svjedoče da je kod Kosača također postojao kult Svetog Save, a samim tim i na tom prostoru, kasnije, proširene Crne Gore.

Kalendar Đurađa Crnojevića iz 1494. godine

Crkveni kalendar Đurđa Crnojevića za 1494. godinu koji je štampan na Cetinju, ukazuje na kult Svetog Save na Cetinju i krajem 15. vijeka. U kalendaru su navedeni ovi srpski svetitelji: Sveti Sava (14. januara, Savi prvago arhiepiskopa srbskago sa crvenim početnim slovom S), Simeon srbski (Stefan Nemanja) (13. februara, Simeona srbskago, novago mirotočca, puno crveno slovo - veliki praznik), nasljednik Svetog Save Arsenije I Sremac (28. oktobra, Arsenija arhiepiskopa, samo crno slovo) i Stefan Uroš III Dečanski (11. novembra, Stefana iže v Dečah, početno crveno slovo).[14] Zanimljivost je da je po tom štampanom mjesecoslovu (kalendaru) u tadašnjoj Zeti, razvijeniji kult Stefana Nemanje (Prepodobnog Simeona srbskago) od Svetoga Save. Dok je Savin otac puno crveno slovo, tj. veliki praznik, Sava je samo sa početnim crvenim slovom S. Među svecima nije naveden ni Jovan Vladimir (danas se slavi 22. maja po julijanskom,) kao što u tadašnji kalendar kao sveci još nisu uvedeni ni ostali Nemanjići (Stefan Provjenčani, kralj Milutin i drugi), ni knez Lazar (15. jun, po julinanskom). Ne spominje se ni sveti Vid 15. juna, tj. Vidovdan, kao ni Miholjdan i Mratindan.

Božidar Vuković

Božidar Vuković Podgoričanin, Srbin iz Zete (kako je sam o sebi pisao), osnivač druge po redu srpske štamparije, priredio je i štampao na pergamentu 1538. u Veneciji Praznični minej (najskupocjeniju i najobimniju knjigu starog srpskog štamparstva) koji sadrži po jedan tropar i kondak Svetom Savi, kao i jednu završnu večernju stihiru naslovljenu Slava Svetom Savi.[15]

Maksim Tujković

Srpski pravoslavni monah iz Grblja, Maksim Tujković (1670.-1740), pored ostalih Srba svetaca u svom rukopisnom Mjesecoslovu (kalendaru), navodi i Svetog Savu srpskog.[16]

Kult Svetog Save u doba Petrovića, austrougarske okupacije i Karađorđevića

Crnogorski godišnjak Orlić, januar 1866. Sv. Sava se slavio kao puno crveno slovo, 14. januara, po julijanskom kalendaru.

Sveti Sava je obilazio Zetu, a o tom običaju, da srpski arhiepiskopi i kasniji patrijarsi kanonski obilaze ovaj kraj, je posvjedočio i mitropolit Danilo Petrović: ...došo u vizitu u ove strane Sveti i blaženejši gospodin patrijarh pećski po starozakonom običaju... [17] Sačuvano je nekoliko pisama Petra I Petrovića Njegoša Karađorđu. U jednome od njih iz 1807. godine piše: ...sam Bog molitvami i hodatajstvom srbskih svetiteljej budet nam pomoščnik. [18] Na Cetinju je prva proslava Svetog Save kao školske slave, zabilježena 1856. godine. To je bilo u vrijeme vladavine knjaza Danila. Po sačuvanim dokumentima, kod Primoraca se Sveti Sava organizovano slavio kao patron tih organizacija i mjesnih škola i ranije: u Risnu već od 1835, Bijeloj 1824, Morinju 1845, Kotoru 1839. pa se može pretpostaviti da su svetosavke školske svečanosti i na samom Cetinju starije od 1856. Crkva Svetog Save u Erakovićima je podignuta 1886. godine, a osveštao ju je Mitrofan Ban 1898. godine, kako piše u svojim memoarima, u slavu srpskog prosvetitelja. Osveštavanju su prisustvovali knjaz Nikola i sin mu Petar.[19] Nikola I Petrović Njegoš je 1896. cetinjskoj osnovnoj školi darovao veliku ikonu Sv. Save. On je 1912. kao kralj napisao Pjesmu Svetom Savi.

Ruski Služebnik, dar jeromonaha svetogorca Mine Crnogorca (živio je u doba Nikole Petrovića) crkvi u Ublima, Kuči. On se podvizavao i u svetosavskoj isposnici u Kareji, a na knjizi je pečat te isposnice sa likom Svetog Save.[20]

Glas Crnogorca je 1898. godine objavio dopis o proslavi Savindana u Nikšiću.[21] Isti list opisuje u broju od 26. januara 1902. godine proslavu Savindana u Podgorici, kako su djeca pjevala Uskliknimo s ljubavlju, a oko ikone Svetog Sav su od lovora bila 4 slova S - što označava: Sama sloga Srbe spasava.[22] 1907. godine Glas Crnogorca je objavio Pravila o građenju škola i namještaju školskom. Član 24. je glasio: U namještaj dolazi još i ikona sv. Save i slika vladareva, koje svaka učionica treba da ima. [23] Cetinjski vjesnik je 1909. godine pisao o Svetosavskoj proslavi. Iz teksta članka se vidi da su taj dan sve škole i prosvjetne ustanove u Crnoj Gori proslavljale prvog srpskog arhiepiskopa. Opisan je tok proslave na Cetinju. Nakon liturgije održana je svetosavska proslava u muškoj osnovnoj školi. Po običaju se prvo vršilo vodoosvećenje, potom je đački hor pjevao himnu Svetom Savi, a usledilo je niz deklamacija i patriotskih pjesama, koje su izvodili učenici osnovnih škola.[24] Školske proslave Sv. Save na Cetinju i širom Crne Gore, nastavljene su, bez prekida i pod austrougarskom okupacijom,[25] [26] kao i u vrijeme vladavine dinastije Karađorđević.

Srpski vladika Amerikansko-kanadski Mardarije Uskoković, koji je rodom iz Korneta kod Podgorice, je u poslanici za Vaskrs 1935. godine govorio o svojoj bolesti i čudesnom ozdravljenju. Iako mu je doktor predviđao još par dana života, molio se Bogu da još poživi, da završi poslove izgradnje svete obitelji u Libertivilu. Između ostaloga je govorio: Ostavi me na zemlji još neko vrijeme, da još više ukrasim manastir velikog ugodnika Tvoga, Svetoga Save... [27]

Kult Svetog Save od italijansko-njemačke okupacije i vladavine komunista do danas

Iako su italijanske okupacione vlasti u Crnoj Gori u list Glas Crnogorca, po prvi put u njegovoj istoriji, uveli i latinicu, kurs italijanskog jezika... za Savindan je ispoštovana crkvena tradicija i objavljen je pohvalni tekst mitropolita Joanikija (ćirilicom) o Svetom Savi, kao i pjesma u čast svetitelja.[28] U srijedu 27. januara 1943. godine u Narodnom pozorištu na Cetinju je održana svetosavska proslava. Antikomunistički govor je održao student Petar Vukmirović, koji je spomenuo da se prošle godine Bog na Srbe naljutio i da ih je ostavio duh Sv. Save, pa se Savindan nije slavio, jer je taj duh ustupio mjesto komunističkoj hordi. Proslavi je prisustvovao veći broj italijanskih oficira i funkcionera, a za prošlogodišnje narušavanje svetosavske tradicije, Vukmirović je optužio neupućenu i neiskusnu omladinu, koja je bila zavedena od grobara i narodnih zlotvora (komunista).[29] Školska proslava Savindana i vjeronauka su u Crnoj Gori ukinuti po završetku Drugog svjetskog rata i dolaska komunista na vlast. Tada je i od komunista ubijen mitropolit Joanikije Lipovac, kojeg su nove vlasti doživljavale kolaboracionistom sa italijanskim okupatorom. Posljednja zabilježena školska svetosavska svečanost na Cetinju je ona iz 1946. u Cetinjskoj gimnaziji. Proslava Svetog Save ni do danas nije vraćena u škole Crne Gore, za razliku od Srbije i Republike Srpske. Savindan se danas u Crnoj Gori obilježava liturgijama u hramovima i kulturno-umjetničkim programima koje organizuju uglavnom nacionalni Srbi u Crnoj Gori i vladičanstva SPC. Pri hramu Svetog Spasa na Toploj (Herceg Novi) postoji Srpsko pjevačko društvo Sveti Sava. Trg od ćirilice je kulturno-duhovna manifestacija koja se održava ljeti u Herceg Novom i drugim gradovima Crne Gore (Cetinje, Bar), a čuva i održava viševjekovno svetosavsko nasljeđe na tim prostorima. Sveštenik Nemanja Krivokapić je 14. avgusta 2021, u ime Arhijerejskog namjesništva kotorskog, svešteniku Mijajlu Backoviću, pri odlasku na novu funkciju, sa gornjogrbaljske parohije u Nikšić, poklonio ikonu Svetog Save.[30][31] U Temeljnom ugovoru između SPC i Crne Gore, koji je nakon mnogo osporavanja, problema i odgađanja od strane vlasti u Crnoj Gori, potpisan 3. avgusta 2022., u 10. članu se pravoslavnim vjernicima omogućava neradni dan kod poslodavca na Savindan.[32] Mitropolija crnogorsko-primorska je registrovala Pravoslavnu gimnaziju Svetog Save u Podgorici, koja počinje sa radom školske godine 2023/2024., a pored ostalih gimnazijskih predmeta je predviđeno da i Vjeronauka bude jedan od predmeta. [33] O kultu Svetog Save u Podgorici, na osnovu starijih (Glas Crnogorca, Prosvjeta i Zeta) i novijih listova (Svetigora) iz Crne Gore, pisala je Smilja Vlaović.[34]

Napadi na kult Svetog Save

Nekanonsko političko-vjersko udruženje pod nazivom Crnogorska pravoslavna crkva je iz svog „crkvenog” kalendara izbacila Svetog Savu[35], iako se poziva na Crnogorsku crkvu iz perioda Petrovića, koja je slavila i Svetog Savu i ostale srpske svetitelje.[36] U kotorskoj Gimnaziji se 2021, u kabinetu za nekada srpsko-hrvatski, a sada crnogorski, srpski, bosanski i hrvatski jezik nalazila slika Svetog Save. Prosvjetna inspekcija je, pod vidom borbe za sekularno školstvo, školi dala rok od tri dana da je ukloni, zbog negodovanja jednog roditelja, koji ju je svjetlopisao (fotografisao) i poslao jednom podgoričkom mediju i koji se zvanično nije u vezi toga obraćao školi. Po tvrdnjama bivšeg direktora Mirka Maslovara (bio je direktor od 1982.-2011), ona se tu nalazila i 1984. pri useljenju Gimnazije u tu zgradu i do 2021. nije bilo pritužbi roditelja, nastavnog osoblja niti prosvjetne inspekcije, za tu ili desetine drugih slika pisaca narodne i srednjovjekovne književnosti. Dodao je i da se radi o slici, a ne crkvenoj ikoni.[37] Uprava škole je odbila ukloniti sliku Svetog Save.[38] [39] Propagandista nesrpskog crnogorstva, Miroslav Ćosović, koji nije istoričar, zbog činjenice da se u Crnoj Gori i u školama slavi Sveti Sava kao školska slava od 1856., javnosti plasira laž da je tim činom ubačen (importovan) kult Svetog Save u Crnu Goru. Time je taj kult samo ojačan i predstavlja kontinuitet tog kulta u istoriji Zete i kasnije Crne Gore, do dolaska na vlast komunista, koji nasilno izbacuju taj kult iz škola, zajedno sa Vjeronaukom i počinju rasrbljavanje Crnogoraca. [40] U tekstu Zaboravili su da je naš pastironačelnik Isus Hirstos Miraš Dedeić osporava Svetom Savi kanonsku ispravnost pri nastanku Srpske pravoslavne crkve. Pri tome se i u naslovu teksta i u samom tekstu jednom navodi, neispravno - Hirstos, a drugi put Hristos.[41]

Lijeva šaka Svetog Save u manastiru Svete Trojice kod Pljevalja

Lijeva ruka, koju Crkva pripisuje Svetom Savi, Mileševa. Od Turaka ju je otkupio (da ne bude spaljena, kao ostatak tijela) otac Ruđera Boškovića, Nikola Bošković

Po jednom crkvenom predanju, nisu cijele mošti Svetog Save spaljene u Beogradu. Navodno je sačuvana njegova lijeva ruka, koja se do 2007. godine čuvala u manastiru Svete Trojice kod Pljevalja, da bi tada bila vraćena u Mileševu.[42]

Crkve u Crnoj Gori, posvećene Svetom Savi i freske sa njegovim likom

Crkva Svetog Save u Tivtu
Crkva Svetog Save u Orlini kod Nikšića
Zidno slikarstvo u manjoj i starijoj crkvi Uspenja Presvete Bogorodice u manastiru Savina, kod Herceg Novog: Sveti Sava, prepodobni Simeon Mirotočivi i Sveti Jovan Krstitelj (freskopisan kao angel s krilima)
Crkva Svetog Save u Klincima

Manastir Vranjina je nekada imao tri hrama, od kojih je jedan bio posvećen Svetom Savi. Danas postoji samo jedan, posvećen Svetom Nikoli.[43] Za manastir Savinu se često misli da nosi naziv po Svetom Savi srpskom. Crkvicu Svetog Save Osvećenog iznad manastira Savine i izvan manastirskog kompleksa [44], koja je starija od samog manastira, je po predanju podigao Sveti Sava i posvetio je Svetom Savi Osvećenom,[45] svecu po kojem je dobio monaško ime i u čijem je manastiru bio. Savina ima stariji manji i noviji veći hram, oba posvećena prazniku Uspenja Presvete Bogorodice. U manjem hramu je freska Svetog Save, a u riznici manastira se čuva kristalni krst Svetog Save, koji se povremeno iznosi na cjelivanje vjernicima.[46][47]

Od svih vladičanstava Srpske pravoslavne crkve, crkve posvećene Svetom Savi su najbrojnije u mitropoliji crnogorsko-primorskoj, a unutar nje su najbrojnije na primorju. Tako, pored manastira Savine kod Herceg Novog, imamo manastir Svetog Save (Savina glavica, Grbalj), hram Svetog Save u manastiru Gradište (Paštrovići), kao i hramove Svetog Save u Erakovićima (Njeguši), u Krajnom Dolu, Ćeklići, u Tivtu, u selu Klinci - Luštica, u Herceg Novom, Donjem Morinju, u Đenašima, Paštrovići, na brdu Svetog Save, Krstac, Paštrovići, u selu Frutak kod Danilovgrada, kao i porušeni hram Svetog Save u Godinju (Crmnica). Do 1944. godine, Cetinjska bogoslovija je bila smještena u manastirskom konaku, u narodu nazvanom Biljarda, a bogoslovski paraklis Sv. Save nalazio se u jugoistočnoj kuli u Biljardi.[48]

U Crnoj Gori postoji i noviji manastir Svetog Save na planini Goliji. U Budvi, iz koje je Sveti Sava brodom plovio ka Svetoj Zemlji, je crkva Svetog Save Osvećenog iz 12. vijeka.[49] U selu Orah je najstarija crkva u Pivi i posvećena je Sv. Savi. Nekada je bila saborni hram za Pivu, Goliju, Gacko i Rudine. Smatra se da je građena između 12. i 14. vijeka.[50] U selu Orlina kod Nikšića je crkva Svetog Save.

Od fresaka sa njegovim likom najstarija je u manastiru Morači. Manastir je sagrađen 1252. Ostale freske sa njegovim likom su u selu Orah u Pivi, takođe iz 13. vijeka, manastir Đurđevi stupovi kod Berana, manastir Gradište kod Petrovca na moru, manastir Praskvica kod Svetog Stefana, manastir Ostrog gdje se u crkvi u kojoj su mošti Svetog Vasilija, iznad ulaznih vrata nalazi freska sa likom Svetog Save iz 17. vijeka...[15] Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije je 26. marta 2023. osveštao mozaike Sv. Save i arhangela Mihaila na zvoniku crkve Svetog Nikole u Ulcinju [51], a 2023. u Podgorici počinje izgradnja crkve Svetog Save i pored nje, pravoslavne Gimnazije Svetog Save.[52] 6. juna 2023. mitropolit Joanikije, sa vladikama budimljansko-nikšićkim Metodijem, mileševskim Atanasijem, hercegovačkim Dimitrijem i remezijanskim Stefanom, osveštao je i položio kamen temeljac za izgradnju Sabornog hrama Svetog Save na Žabljaku. [53]

Toponimi po Svetom Savi i legende o njemu

Vrh Savin kuk na Durmitoru

U vrijeme Rovinskog, narod u Crnoj Gori je mislio da je starosjedioce (u odnosu na brojnije - pridošle) pritislo neko prokletstvo, zbog čega im broj ne raste. Tako su stanovnici Veljega (dio Njeguša) u tom kraju najstariji, i kako su i ranije i tada imali 7 kuća, smatrano je da je to zbog prokletstva Sv. Save ili Sv. kraljice.[54] Po kazivanju lokalnih žitelja Durmitora, u tom kraju je nekada bio jedan manastir, koji je nakon kletve Svetog Save propao u zemlju. [55] U Kučima je postojalo narodno vjerovanje da je Sveti Sava, razljućen grijesima stanovnika prokleo neko dragocjeno blago da se više ne bi vidjelo. [56] Po legendi, kolera se širila od Skadra i stigla je do Šestana. Stigla je u Markoviće, današnje Karanikiće. Srećom, tu se našao Sveti Sava i on lupivši šakom na jednu stijenu naredi: Ovdje stani! Kolera zaista tu stade, a utisnuta šaka Svetoga Save na toj stijeni ostade do današnjih dana.[57] Lazar Tomanović u svojim putopisima po Boki i Crnoj Gori spominje narodno predanje da je iznad Perasta, u goloj stijeni, izvor žive vode, za koji je narod govorio da ga je Sveti Sava izveo. [58] U Građanima kod Cetinja navodi 4 izvora, od kojih jedan nosi ime Svetoga Save. [59] Na Durmitoru je jedan od najpoznatijih vrhova Savin kuk (ranije se tu narod iz Drobnjaka i Pive okupljao na Veliku Gospojinu), a u blizini je i izvor vode koji se zove Savina voda (2212 m), koja po legendi nastaje čudom Sv. Save. U Kučima je jedna jaruga, za koju se govorilo da je nekada bila rijeka, ali je bila Svetom Savi prepreka pri velikoj potrebi, i on ju je prokleo. Rovinski navodi da je sličnih priča o Svetom Savi u Crnoj Gori mnogo.[60] [61] Neki su pripisivali otkriće vode nekom svecu. Tako se i Savina voda i Savino jezero na Durmitoru pripisuje Sv. Savi.[62] Ostali nazivi po prvom srpskom arhiepiskopu su: Savina, Savinica, Savina greda, Savina stopa, Savin izvor, Savin potok, Savina strana, Savino počivalo,[63] Krš (kamen, kameno uzvišenje) Svetog Save u selu Građani... [64] Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović, kojeg su neki u Crnoj Gori optuživali da želi da posevtosavi Crnu Goru, osveštao je spomenik u spomen na narodnu legendu o Počivalu Svetog Save, u kučkom selu Kržanja.[65] Luštica je dio primorja u kojem su sačuvana neka narodna predanja o Svetom Savi, koji je boravio u tom kraju. Sava se, po tim pričama, pomolio u crkvi Svete Petke i osveštao je hram Svetog Nikole, a blagoslovio je da svaka kuća na Lutšici proslavlja Svetog Nikolu kao krsnu slavu. To je danas skoro jedina slava na Luštici.[66] Legenda kaže da je blagoslovom Svetog Save, kod crkve Sv. Nikole na Luštici nastao bazen, odnosno ubli sa vodom, koji i danas postoji pored crkve i čija se voda koristi. Po nekim izvorima, crkva je nekada imala fasadu u crvenoj boji, nalik manastiru Žiči.[67] Iznad Svetog Stefana u Paštrovićima je Brdo Svetog Save, na čijem je vrhu crkva Svetog Save od 1864. godine. Naziv brda je moguće nastao zbog crkve posvećene Svetom Savi. Pavle Rovinski je zapisao da u Crnoj Gori o Svetom Savi ima mnogo anegdota, posebno vezanih za neki lokalitet, kao Savin kuk, Savina voda na Durmitoru, čak se i jedna biljka po njemu tada nazivala - Savin luk.[68] Rovinskom je zapisao jednu narodnu legendu iz Crne Gore o Svetom Savi. Po njoj je išao Sveti Sava kroz Crnu Goru i svratio na konak kod nekog čobanina. Sava ga je ispravio i naučio kako ispravno da se moli Bogu. Čobanin je to zaboravio i krenuo je za Savom, da ga upita, a ovaj je već brodom otplovio na moru. Tada je čobanin na svojoj kabanici doplovio do Sv. Save, da ga pita što je zaboravio, kako da se moli, a Sava, vidjevši ga da plovi na kabanici, mu je rekao: Ajde, pa onako kako si naučio, tj. nije važno kako se moliš samo da je to iskreno.[69] Narodna legenda u Pivi je govorila o događaju kako je Sveti Sava vaskrsao jednu djevojčicu.[70]

Narodno predanje vezano za Gradinu u Martinićima govori da je tu, gdje je stijena Lajovi kočevi i gdje je nekada bio manastir, rođen Sveti Sava. Njegova majka Ana je, po toj priči, pred porođaj išla ka ženskom manastiru Svetog Trifuna da se porodi, a kako su tu bile monahinje, dijeve, đeve, po tome je brdo dobilo naziv Đević grad. Tu je bio glavni put od Skadra ka Nikšiću (Onogoštu) i Dubrovniku. Da bi se obezbjedila Gradina u Martinićima, tu je bila vojna baza stavljena na Đevič grad. Tu su ostaci manje i veće crkve. U velikoj su bile monahinje i manastir. Ana se porodila u blizini Đevič grada, kod jednog kamena u obliku piramide. Dijete je okupano vodom sa obližnjeg izvora, koje je prozvano Rodovac, jer je novorođeni Rastko tu okupan. Izvor i danas postoji, a kamen pored kojeg je Rastko navodno rođen je visok 10-15 metara i zove se Materin krš, a drugi naziv je Rodov trn. Pri dolasku vodarica (žene koje su nosile vodu), Ana im je rekla da se županu rodio sin, a one su je darivale divljim jabukama koje su se zvale trnovače, pa je otuda i naziv Rodov trn. Iza su i Ratkove bare, kod izvora. Po Rastku - Ratkove bare. Vremenom je, zbog lakšeg izgovora govoreno Ratkove bare i Ratkovica.[71]

O narodnim umotvorinama vezanim za Sv. Savu, pisao je 1896. u Luči, cetinjski prosvjetni radnik Đuro Špadijer.[72] Pavle Rovinski je zapisao da u Crnoj Gori Svetog Savu i Tri jerarha poštuju, ali da njihovo praznovanje nije praćeno nikakvim obredima. Sv. Savu u zadnje vrijeme sa posebnom svečanošću proslavljaju u školama, a preko škola, slavljenje sve više i više ulazi u narod. Inače ga obilježavaju samo zato što se tada znatno produžava dan, što sunce jače sija, što je zemlja toplija, jer Sv. Sava užareni ražanj u zemlju je zabo.[73] Rovinski je zapisao i narodnu legendu u Crnoj Gori, da 14. januara (kada se po julijanskom kalendaru Sv. Sava slavi) on zabode vruć ražanj u zemlju i od tad ona počinje da se zagrijava, a u isto vrijeme Sunce počinje jače da grije.[74] Postojala su i narodne legende o Svetom Savi, đavolu i vuku,[75] Svetom Savi kao radniku (Rovinskom je to ispričao Petko Gavilović iz Zagarača)[76] i legenda O nastanku Crnog jezera na Durmitoru. Po toj legendi, Sava je prokleo manastir pohlepnih monaha i na tom mjestu je nastalo Crno jezero.[77] Izvor u blizini manastira Savine kod Herceg Novog se također, kao i obližnja crkva Sv. Save, povezuje sa Svetim Savom.[78]

Sveti Sava kao krsna slava

Savindan kao svoju krsnu slavu slavi nekoliko desetina bratstava, posebno u durmitorskom kraju i Potarju, a slave ga i neke rimokatoličke porodice na Primorju (na primjer Zgradići iz Sutomora).[15] Na Cetinju je u doba Rovinskog bila porodica doseljena iz Hercergovine, koja je tada, krajem 19. vijeka, već oko 100 godina slavila Sv. Savu kao krsnu slavu.[76] Ta slava se proširila u durmitorskom kraju, nakon spaljivanja moštiju Svetog Save. Tada su se, po sačuvanom usmenom predanju, mnogi zavjetovali da će ga slaviti kao svoje krsno ime.[53]

Savica, post pred praznik Svetog Save

Savica ili Savina Neđelja sedmodnevni je zavjetni, a ne obavezni, post lokalnog karaktera u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Posti(lo) se pred praznik Svetog Save. Pored držanja ovoga posta u Pećkom kraju,[79][80] on je bio prisutan i na tlu današnje Crne Gore. Gojko Perović navodi podatak da se u selima blizu Cetinja do danas posti svetosavski post, od Jovanjdana do Savindana [25], a i pokatoličeni Šestani iz sela Marstijepovići (kod Bara) su još dugo, i kao katolici, održavali Savinu Neđelju posteći i čuvajući kult svetog Save.[57]

Službe i pjesme u slavu Svetog Save

U Cetinjskom manastiru, od 85 rukopisa od kraja 13. do polovine 19. vijeka, čuvaju se i dva rukopisa koji sadrže Teodosijevu Službu Svetom Savi. Prvi rukopis je Minej za januar (iz 70-ih ili 80-ih godina 16. vijeka) koji ima i Službu Sv. Savi, a drugi je Oktoih prvoglasnik (iz 1550./60.) koji u dodatku ima Teodosijevu Službu Sv. Savi. Služba sadrži malu večernju, veliku večernju i uputstvo ako služba padne u nedeljne dane. Na kraju je kanon Sv. Simeonu i Sv. Savi. Knjiga je bila priložena manastiru Piva 1742. Oba rukopisa su, sa oko pedesetak drugih rukopisa, po naredbi knjaza Nikole Petrovića 1885, prenesena iz Pive u Cetinjski manastir.[81] Guvernadur Jovan Radonjić je u testamentu od 4. januara 1804. manastiru Ostrog priložio dva cekina i knjigu Službe Serbskijeh Svetiteljah.[82] Srbinu katoliku iz Bara, pjesniku Milu Jovoviću je u somborskom Golubu 1897. godine, pored ostalih, objavljena i pjesma-akrostih Svetome Savi. Kada se čitaju prva slova svakog stiha dobije se: Sveti Sava srpska slava.[83] Nikola I Petrović Njegoš je 1912. kao kralj Crne Gore, napisao Pjesmu Svetom Savi.[84] U njoj je pored ostalih strofa zapisao:

Srpska crkva bi plakala
da se Rastko ne pojavi,
srpskoj knjizi i prosvjeti
kam temeljac on postavi.

i zavješta u amanet
da se Srbi slogom vežu,
da tuđinu rad nesloge
i trvenja ne podležu.

Ka anđeo iz njedara
božanstvenih on izleće,
da mu ruka sveta sadi
po livadi srpskoj cvjeće.


Glas Crnogorca je pod italijanskom okupacijom 1943. godine, za Savindan, na ćirilici objavio i pohvalnu pjesmu Svetitelju Savi.[85] Danica Crnogorčević u pjesmi iz 2020. godine, Pravoslavlje Crnom Gorom blista, u jednom stihu spominje Svetosavlje: Crna al' ti obraz svjetli, Goro imaš narod Sveti, Što podnosi, trpi lavlje, Da očuva Svetosavlje.[86][87]

Budimir Aleksić u radu Sveti Sava u pjesmama književnika iz Crne Gore, daje pregled autora kojima su Sveti Sava i svetosavlje bili inspiracija.[88]

Sava kao lično i monaško ime

Nadgrobni natpis Stracimira Balšića 1371/2. sa kojeg se vidi da mu je monaško ime bilo Sava
Sava Petrović Njegoš, jedan od dvojice cetinjskih mitropolita sa imenom Sava

Glavnička plaštanica je napravljena od monaha Save iz Glavnice u 14. vijeku. Grad je kasnije dobio ime Balš po Balši II Balšiću, koji je tu i poginuo (Bitka na Saurskom polju). Stracimir Balšić se u monaštvu zvao Sava. Sa nadgrobne ploče uz južni zid crkve Sv. Arhangela u Prizrenu se vidi da mu je monaško ime bilo Sava. Tekst glasi: ...dan, predstavi se monah Sava, a mirski nazvan Stracimir Balšić i vječna mu pamet u ljeto 1372.[89]

U vrijeme mitropolita cetinjskog Rufima II Boljevića (mitropolit od 1662. — 1685), sveštenik u Podgorici je bio pop Savo.[90] Po smrti mitropolita Visariona (†Cetinje, 1692), upravu nad mitropolijom je vršio, do izbora novog mitropolita, iguman Cetinjskog manastira Sava, kasniji mitropolit Sava Očinić.[91]

Patrijarh srpski Maksim Skopljanac u pismu (iz Peći) knezu Vražegrmaca Raiču, od 5. oktobra 1667. godine, potvrđuje zemlje koje je Sveti Vasilije Ostroški kupio za manastir Ostrog. Kupio je Veli Do u Savje Lakovića za 12 i po groša.[92] Otac Save Vladislavića, Luka, je pratio Svetog Vasilija u Pećku patrijaršiju i nazad, a tom prilikom je bogato darivao manastir Ostrog.[93] Sava Vladislavić je na granici Rusije i Mongolije izgradio grad Troickosavsk sa crkvom Svetog Save. Gradić je i dobio ime po crkvi Svetog Save srpskog, koja je bila u središtu naselja. Sveti Vasilije je rođen u Popovom polju, a Vicko Zmajević u jednom pismu od 25. jula 1721. godine spominje da je tu (u Popovu) na službi bio katolički pop Saba Lupi, dobrih vrlina, oko 40 godina star, pitomac sjemeništa u Fermu, od roditelja šizmatika (pravoslavnih).[94].

Mitropolit Danilo je 1711. godine učestvovao u bojevima sa svojim vojvodama od Njeguša, sa rođenim bratom knezom Radetom Petrovićem, njegovim sinovcem serdarom Savom Petrovićem i drugima... Hercegovački mitropolit i kasniji dalmatinski vladika Savatije Ljubibratić (+1716) je jedno vrijeme živio u Savinoj pustinji, blizu Herceg Novog.[95] Pored češće pominjanih muških imena Savo/Sava, postoje i ženske varijante tog imena - Sava i Savica. Jedna Sava, kasnija monahinja Ana, je bila žena Stefana (rodoslov dinastije Petrović-Njegoš), a majka Save Čelebića se zvala Savica.[96] Dvojica cetinjskih mitropolita su imali monaško ime Sava: Sava Očinić (umro je 1697) i Sava Petrović Njegoš (1702.-1781). U doba Save Petrovića, 1754. godine, pravoslavac Miho Savin se oženio katolikinjom Mare. Iako je vjenčanje bilo po pravoslavnom obredu, vlasti su zabranile pravoslavnom popu u Kotoru da se ona pričešćuje kod pravoslavaca. Mitropolit Sava je zbog toga negodovao.[97] Ruska vlada je u februaru 1788. godine na Cetinje poslala majora Savu Mirkovića, Srbina, da pripremi Crnogroce za rat protiv Turaka. [98]

Serdar Savo Plamenac je bio izaslanik mitropolita Petra I u pregovorima sa skadarskim vezirom Tahir-pašom 1809. godine [99] kao i u Beču, kada je 1814. godine molio Ruse da se Boka pripoji Crnoj Gori. [100] Petar I ga spominje u pismu Crmničanima od 17. septembra 1818. godine kao svog saradnika i [101] gospodina, koji treba da ih savjetuje i moli ih da ga poslušaju (da daju vjeru, da neće napadati jedni druge). [102] Pavle Rovinski je pišući o Svetom Savi, konstatovao da je u Crnoj Gori mnogo ljudi ovoga imena, iako ga ne slave kao krsno ime.[68] On iz starih pisama spominje za 1761. godinu Savič Ivanov, a u 1764. godini su spomenuta dva sina Miloša Špadijera, Sava i Koica, koji su manastiru na Cetinju prodali dio svoje zemlje.[103] U svojoj Etnografiji Crne Gore, Rovinski spominje i neke serdare i knezove: ...Savo Markov... Spasoje Savićev... Savo Lukin...[104] u Spužu spominje (1883.g.) Savu Mećikućića[105], Savu Radulovića iz Komana,[106] a polovinom 19. vijeka je rođen veoma uspješan vidar (narodni ljekar) Savo Novičin.[107]

Junak Bitke na Grahovcu (1858.) Savo Tomov Milović je postavio crnogorski barjak na mjestu šatora Husein-paše, a na tom mjestu je sagrađena Vaznesenjska crkva. Savo je imao privilegiju da kasnije bude sahranjen pred crkvenim vratima.[108]

Ceklinski serdar 1861. je bio Savo Jovićević.[109] Morački hrabri barjaktar je bio Otaš Savin.[110] Pop i učitelj u Dugom Dolu sa Njeguša je u doba Rovinskog bio Savo.[111] I krajem 19. i početkom 20. vijeka je u Boljevićima živio jedan drugi Sava Plamenac, brat Jovana Plamenca.[112] Jedan od potpisnika u pismu brđansko-hercegovačkih glavara od 1. aprila 1815. godine, austrijskoj vlasti u Kotoru, bio je serdar Mijušković Sava od Pešivaca.[113] Gerasim Zelić je u svom Žitiju iz 1823. godine zapisao da je u njegovo vrijeme u Mainama kod Budve (Primorci) još bio živ stari paroh Sava Tanović,[114] a spominje i arhimandrita Savu Ljubišu iz Paštrovića.[115] Sava Ljubiša je bio iguman manastira Praskvice i djed budućeg cetinjskog mitropolita Visariona Ljubiše. Jedan od duhovnika zadužbine Nemanjića, manastira Morače, bio je Sava Moračanin.[116] Sin kneza Nikole Danilo je Savi Kraljeviću iz Ceklina, iz zabave, zapalio brkove, nakon štu mu je dao cigaru napunjenu barutom. Nakon toga je Sava proveo 16 mjeseci u podrumu dvora, dok mu nisu narasli novi brkovi.[117]

Nijemac Kurt Hasert je krajem 19. vijeka objavio dvije knjige o Crnoj Gori. Drago društvo mu je bio solidno obrazovani pop Savo. [118] Spominje popa Savu Rubežića iz Plane. [119] [120] Jedno od tri bratstva sela Marstijepovići (pokatoličeno pleme Šestani) su Savići. Potomci Savića su po predanju, od Sava iz Kuča, kojeg je jedna porodica, koja nije imala djece, posinila.[121] Đoko Dabović u svojoj knjizi o Šestanima, pored šestanskog bratstva Savića, spominje i hajduka Savu Gavrovog Vuksanovića, serdara Savu Jovovića, Nika Savova, perjanika Savu Butorova i popa Savu Vujovića.[122] Savo Ivanović, tajnik Crnogorskog senata [123] i kasniji politički emigrant, u Osijeku je objavio 1898. godine knjigu Nekoliko krvavih slika iz albuma Petrović-Njegoševog doma. Sava Šekarić je 1899. godine bio jedan od priložnika iz plemena Banjani, za izgradnju doma umobolnih.[124] Savo Dabanović, ugledni Baranin i prije oslobođenja grada od Turaka, bio je od 1900. godine Upravitelj grada.[125] Njeguški kapetan, koji je umro 1903., bio je Savo Radonjić.[126]

Savo Rogošić iz Podgorice je 1910. bio jedan od akcionara Nikšićke pivare, a Vidak Savov Perović iz Brezovika je umro na brodu 1909. godine, na povratku iz Amerike (spušten je u okean).[127] Glas Crnogorca je u 7. broju za 1910. godinu, pored ostalih, objavio i dva oglasa u kojima Savo Ž. Stojanović Cuca oglašava četrdesetodnevni pomen supruzi Stani u pravoslavnoj crkvi u Ulcinju, a porodica preminulog jedanaestogodišnjeg Save Đuraškovića iz Oćevića blagodari svim dobrotvorima.[128] Savo Barac i saborci su 1913. godine objavili pomen u Glasu Crnogorca o parastosu svojim poginulim ratnim drugovima. Jedan od poginulih na Tarabošu, Luarzu i Širočkom visu, 1912.-1913. bio je i Savo I. Perišić.[129] Primorci Paštrovići Savo Gregović i Savo Perazić su, pored ostalih, bili 1914. godine dobrovoljci u ratu, na strani Srbije.[130]

Savo Raspopović i Savo Čelebić su bili pristalice politike kralja Nikole, da se Crna Gora ne sjedini sa Srbijom 1918. godine. Sedmorica Sava, narodnih poslanika i učesnika Velike narodne skupštine srpskog naroda u Crnoj Gori bili su: Savo Cerović - član velikog suda, Savo Fatić - advokat, Savo Spasojević - sekretar Ministarstva spoljnih poslova, Savo Paunović - plemenski kapetan u penziji, Savo Vukojević - sveštenik, Sava Dragović - bivši sudija i Sava Divanović - bankarski činovnik.[131][132] Jedna od 30 žrtava pristalica ujedinjenja, stradalih u Božićnoj pobuni, početkom 1919. godine na Cetinju, je bio vojnik iz Kuča Savo Popović. On i njegovi drugovi, poginuli za ujedinjenje, su imali na Cetinju spomenik-obelisk, na mjestu gdje su pokopani. Okupacione fašističke vlasti su uz saradnju sa separatističkim komitetom, spomenik srušile 1941. godine, komunističke vlasti ga nisu nikada obnovile, a crnogorska vlast je 2011. godine napravila hodnu stazu po kostima 30 mladih ljudi i pored upozorenja nekih ljudi da se ne skrnavi grob ovih omladinaca, žrtava bratoubilačkog sukoba.[133] Glas Crnogorca, koji je tada izlazio u Francuskoj, je krajem 1919. godine naveo spisak Crnogoraca koje su srbijanske vlasti zatvorile u Jusovači, tamnici u Podgorici. Među njima su, od ljudi koji su se zvali Savo, bili od civila: Savo P. Vuletić - bivši ministar i advokat iz Podgorice, Savo Krivokapić - narodni poslanik iz Cuca, Savo Plamenac - upravnik carinarnice iz Crmnice i Savo Kustudić iz Nikšića. Od oficira i vojnika: Savić Batrićević - kapetan iz Bjelopavlića, Savo Bojanić - potporučnik iz Lješanske oblasti, Savo Krivokapić - poručnik iz Cuca, Savo Janković - perjanik iz Zagarača i Savo Pejović - podoficir iz Lješanske oblasti.[134]

Pravoslavni pop Sava Nakićenović (1882-1926) iz mjesta Kuti kod Herceg Novog je pisao i o Crkvi Svetog Trifuna u Morinju, da su se oko nje sporili pravoslavni i katolici.[135] Prepodobnom Simeonu Dajbapskom je svjetovno ime bilo Savo Popović. Italijanski okupator u Crnoj Gori je 1941. godine, među optuženima za kršenje Naredbe o noćnom kretanju imao i Perović Ivu, pokojnog Save i Martinović Savu, sa Cetinja, kao i Đorđević Savu iz Podgorice.[136] U vrijeme italijanske okupacije, o Njegoševoj kapeli na Lovćenu je brinuo Savo N. Radonjić.[137] Sveštenik iz Boke Savo Pejović je javno osuđivao komunističko bezbožništvo, pa su ga komunisti ubili krajem marta 1942. godine, na putu za Pobore, gdje je išao da služi vjerski obred.[138] Jedan od narodnih heroja komunističke Jugoslavije bio je Sava Kovačević. Otac Čedomira Čupića se zvao Savo.

Vidi još

Reference

  1. ^ Jastrebov, Ivan (2018). Stara Srbija i Albanija, pp. 522. - 523. Beograd: Službeni glasnik. 
  2. ^ Marjanović, Čedomir (1930). Istorija srpske crkve, knjiga 2., Srpska crkva u ropstvu od 1462-1920. Beograd: Sveti Sava. str. 55. 
  3. ^ Tomanović 2007, str. 308, 309.
  4. ^ Petrović, Vasilije. ISTORIJA O CRNOJ GORI, 1754. g. 
  5. ^ Zetska episkopija i Crnogorska mitropolija do Petrovićkog perioda. 
  6. ^ Tomanović 2007, str. 320.
  7. ^ Rovinski 1998, str. 32.
  8. ^ Miklošič, Franc (1858). Monumenta Serbica Spectantia Historiam Serbiae, Bosniae, Ragusii, pp. 203. Beč. 
  9. ^ Šekularac, Božidar (1987). Dukljansko-zetske povelje, pp. 173. 
  10. ^ Miklošič, Franc (1858). Monumenta Serbica Spectantia Historiam Serbiae, Bosniae, Ragusii... Beč. str. 457. 
  11. ^ OD SRBIJE TRAŽE ruku Svetog Save. 
  12. ^ Manastir Sveta Trojica u Pljevljima i dve legende o ćivotu Svetog Save. 
  13. ^ Čajkanović 1939, str. 136, 137.
  14. ^ Crkveni kalendar Đurđa Crnojevića za 1494. godinu. Arhivirano iz originala 21. 03. 2022. g. Pristupljeno 17. 10. 2020. 
  15. ^ a b v O svetosavskoj tradiciji u Crnoj Gori. Arhivirano iz originala 19. 10. 2020. g. Pristupljeno 17. 10. 2020. 
  16. ^ Martinović, Milena (2023). Svetigora, br. 315., krstovdanski broj, Službe, kanoni i pohvale srpskim svetiteljima u rukopisima manastira i crkava Mitropolije crnogorsko-primorske. Cetinje: Svetigora. str. 32. 
  17. ^ Petrović, Danilo (1996). Pisma : (izbor) / vladika Danilo, vladika Sava. Cetinje: Obod. str. 108. 
  18. ^ Petrović Njegoš, Petar I (2015). Sveti Petar Cetinjski, Između molitve i kletve, sabrana djela, Petar Prvi Karađorđu, pismo 126. Cetinje: Svetigora. str. 262. 
  19. ^ Ban, Mitrofan (1991). Životopis ili Uspomene iz života mitropolita Mitrofana Bana. Cetinje: Obod. str. 357. 
  20. ^ Nuhanović, Goran (2022). Svetigora, br. 303, Prepodobni starac Mina Crnogorac (III). Cetinje: Svetigora. str. 29. 
  21. ^ Glas Crnogorca, br. 4, za 24. januar, Dopisi, Nikšić. Cetinje. 1898. str. 1. 
  22. ^ Glas Crnogorca, br. 4, za 26. januar, Dopisi, Podgorica. Cetinje. 1902. str. 1. 
  23. ^ Glas Crnogorca, br. 25, za 3. jun, Pravila o građenju škola i namještaju školskom. Cetinje. 1907. str. 1, 2. 
  24. ^ Cetinjski vjesnik, br. 4, za 13. januar, Svetosavska proslava. Cetinje. 1909. str. 3. 
  25. ^ a b Perović, Gojko. Sveti Sava u Crnoj Gori. [mrtva veza]
  26. ^ Perović, Gojko. Sveti Sava u Crnoj Gori. 
  27. ^ Uskoković, Mardarije (2023). Srpski Sion, br. 2., Dvadeset prva arhipastirska poslanica o Vaskrsu Vladike Mardarija. Srijemski Karlovci: Srijemsko vldičanstvo SPC. str. 35. ISSN 0354-253X. COBISS.SR 28519180. }
  28. ^ Lipovac, Joanikije (1943). Glas Crnogorca, tekst: Sveti Sava, pjesma: Svetitelju Savi, br. 87 za 14./27. januar. Cetinje. str. 2. 
  29. ^ Glas Crnogorca, tekst: Svetosavska proslava na Cetinju, br. 88 za 18./31. januar. Cetinje. 1943. str. 3. 
  30. ^ Balaban, Olivera (2021). Svetigora, br. 294, avgust, Otvoren 8. Trg od ćirilice, Čuvar svetosavskog nasleđa. Cetinje: Svetigora. str. 44. 
  31. ^ Balaban, Olivera (2021). Svetigora, br. 294, avgust, Ljetopis Mitropolije. Cetinje: Svetigora. str. 63. 
  32. ^ Tekst Temeljnog ugovora koji su uskladile Vlada i SPC. 
  33. ^ Mićović, Jonikije (2023). Svetigora, br. 309., februar, Sretenjski broj, Poruka mitropolita crnogorsko-primorskog o Božiću 2022/2023. godine. Cetinje: Svetigora. str. 27. 
  34. ^ Vlaović, Smilja (2023). Svetigora, br. 314 (Uspenje), Proslava Savindana u Podgorici od oslobođenja do naših dana. Cetinje: Svetigora. str. 41—47. 
  35. ^ Mali crkveni kalendar za prostu 2015. Pristupljeno 17. 10. 2020. 
  36. ^ Orlić, crnogorski godišnjak stari i novi za prostu 1865. godinu. Cetinje. 1865. 
  37. ^ Posle 40 godina sklonili sliku Svetog Save iz gimnazije u Kotoru. 
  38. ^ Da li i Njegoša planiraju da uklone, jer su škole ”svjetovnog karaktera”?. 
  39. ^ „Slika Svetog Save dok sam na čelu gimnazije u Kotoru neće biti pomjerena ni za milimetar“ – Stupić. 
  40. ^ Ćosović, Miroslav. Kako je kult Svetog Save importovan u Crnu Goru 1856. godine. 
  41. ^ Nj.B. Mitropolit Mihailo: Zaboravili su da je naš pastironačelnik Isus Hirstos. 2023. 
  42. ^ Tiago putem PRAVOSLAVLJA, Manastir MILEŠEVA, Isposnica Svetog Save, TIAGOV BALKAN Ep.05, od 4.30 min. 
  43. ^ Pomozimo obnovu manastira Vranjina. 
  44. ^ MANASTIR SAVINA. Arhivirano iz originala 17. 10. 2020. g. Pristupljeno 17. 10. 2020. 
  45. ^ Istorija manastira Savina, Meljine, Crna Gora. 
  46. ^ Manastir u Meljinama između neba, zemlje i mora čuva tragove Svetog Save. 
  47. ^ Savindan u Mitropoliji crnogorsko-primorskoj. Arhivirano iz originala 17. 10. 2020. g. Pristupljeno 17. 10. 2020. 
  48. ^ Najviše hramova posvećenih Sv. Savi – na Crnogorskom primorju!. 
  49. ^ Crkva Svetog Save Osvećenog. 
  50. ^ Pravoslavlje, br. 1317. od 1. februara, Uskliknimo s ljubavlju Svetitelju Savi. Beograd: SPC. 2022. str. 31. 
  51. ^ Svetigora, Vaskrs, broj 311., Ljetopis Mitropolije. Cetinje: Svetigora. 2023. str. 62. 
  52. ^ Svetigora, Vaskrs, broj 311., Saopštenje s bratskog sabranja sveštenstva, igumana i igumanija Mitropolije crnogorsko-primorske. Cetinje: Svetigora. 2023. str. 56, 57. 
  53. ^ a b Svetigora, br. 313. - Petrovdan, Ljetopis mitropolije. Cetinje: Svetigora. 2023. str. 59. 
  54. ^ Rovinski 1998, str. 23, 24.
  55. ^ Hasert 1995, str. 192.
  56. ^ Hasert 1995, str. 236.
  57. ^ a b Dabović, Đoko (2006). Pleme Šestani. Bar: Udruženje građana Šestani. str. 314. 
  58. ^ Tomanović 2007, str. 56.
  59. ^ Tomanović 2007, str. 380.
  60. ^ Rovinski 1998, str. 376.
  61. ^ Savin kuk (2313 m). 
  62. ^ Rovinski 1998, str. 311.
  63. ^ Sveti Sava nam je ostavio u amanet putokaz za snalaženje u mraku istorije. 
  64. ^ Tomanović 2007, str. 385.
  65. ^ Mitropolit Amfilohije: Svetosavlje je temelj Crne Gore. 2018. 
  66. ^ PAROH LUŠTIČKI, NIKOLA URDEŠIĆ – U SUSRET VELIKOM JUBILEJU, 900 GODINA OD PODIZANJA HRAMA SVETOG NIKOLAJA NA LUŠTICI. 2017. Arhivirano iz originala 02. 11. 2020. g. Pristupljeno 29. 10. 2020. 
  67. ^ Luštica - mala Sveta gora. Arhivirano iz originala 17. 08. 2021. g. Pristupljeno 25. 08. 2021. 
  68. ^ a b Rovinski 1998, str. 279.
  69. ^ Rovinski 1998, str. 284.
  70. ^ Đuković, Vasa (1901). Bosanska vila, br.13. i 14. Sv. Savo u narodnom predanju, Čudo sv. Save o Božiću u Pivi u Crnoj Gori. Sarajevo. str. 251. 
  71. ^ Vojinović, Rajo (2021). Svetigora, br. 294, avgust, Nemanjićko predanje na Gradini Martinićkoj. Cetinje: Svetigora. str. 18. 
  72. ^ Luča, godina 2., sveska 2., za februar, Čudesa Sv. Save (PDF). Cetinje. 1896. str. 84—88. 
  73. ^ Rovinski 1998, str. 139.
  74. ^ Rovinski 1998, str. 307.
  75. ^ Rovinski 1998, str. 320.
  76. ^ a b Rovinski 1998, str. 373.
  77. ^ Rovinski 1998, str. 374, 375.
  78. ^ Pravoslavlje, br. 1356, od 15. septembra, Nagrađena monografija o manastiru Savini. Beograd: SPC. 2023. str. 24. 
  79. ^ Pravoslavlje, br. 85-86 od 31. oktobra. Beograd: SPC. 1970. str. 2. 
  80. ^ Pravoslavlje, br. 1285 od 1. oktobra. Beograd: SPC. 2020. str. 24. 
  81. ^ Martinović, Milena (2022). Svetigora, br. 299., Sretenjski broj, Službe, kanoni, pohvale Svetom Savi i Svetom Simeonu u rukopisima Cetinjskog manastira. Cetinje: Svetigora. str. 12—14. 
  82. ^ Svetigora, br. 299., Sretenjski broj, Arhiv. Cetinje: Svetigora. 2022. str. 49. 
  83. ^ Jovović, Milo (1897). Golub, br. 2, Svetome Savi. Sombor. str. 27. 
  84. ^ Petrović, Nikola (1912). Pjesma Svetom Savi. 
  85. ^ Glas Crnogorca, pjesma: Svetitelju Savi, br. 87 za 14./27. januar. 1943. str. 2.  |first1= zahteva |last1= u Authors list (pomoć)
  86. ^ PRAVOSLAVLjE CRNOM GOROM BLISTA - Danica Crnogorčević. 
  87. ^ Crnogorčević, Danica (2020). Pravoslavlje Crnom Gorom blista. 
  88. ^ Živković, Marija (2023). Svetigora, br. 313. - Petrovdan, Fundamentalna pitanja srpske literature i kulture. Cetinje: Svetigora. str. 49. 
  89. ^ Svetigora, br. 294, avgust, Arhiv. Cetinje: Svetigora. 2021. str. 43. 
  90. ^ Dragović, Marko (1887). Starine, knj. 19., Prilozi za istoriju Crne Gore iz vremena vladika iz raznih plemena. Zagreb: JAZU. str. 259. 
  91. ^ Tomanović, Lazar (1899). G. Ruvarac i Montenegrina. Sremski Karlovci. str. 77, 79. 
  92. ^ Milaš, Nikodim. Sveti Vasilije ostroški (PDF). str. 39. 
  93. ^ Milaš, Nikodim. Sveti Vasilije ostroški (PDF). str. 24. 
  94. ^ Zmajević, Vicko (2015). Izabrana djela nadbiskupa Vicka Zamjevića, pismo 131. Zagreb: Salesiana. str. 102, 363. 
  95. ^ Jakšić, Grgur (1896). Zetski mitropolit Danilo I i oslobođenje Crne Gore. Beograd. str. 46, 36. 
  96. ^ Komandir i general Savo Čelebić (I). 
  97. ^ Mladenović, Aleksandar (1996). Pisma: (izbor) / vladika Danilo, vladika Sava, pismo 185. Cetinje: Obod. 
  98. ^ Luburić 1940, str. 151.
  99. ^ Luburić 1940, str. 249.
  100. ^ Luburić 1940, str. 187.
  101. ^ Petar Popović: Jedna misija Save Plamenca. 
  102. ^ Petrović Njegoš 2015, str. 91. sfn greška: više ciljeva (2×): CITEREFPetrović_Njegoš2015 (help)
  103. ^ Rovinski 1998, str. 199.
  104. ^ Rovinski 1998, str. 134.
  105. ^ Rovinski 1998, str. 187.
  106. ^ Rovinski 1998, str. 378.
  107. ^ Rovinski 1998, str. 233.
  108. ^ Vlaović, Smilja (2022). Svetigora, br. 303. (Petrovdan), Vaznesenjska crkva na Grahovcu. Cetinje: Svetigora. str. 47. 
  109. ^ Rovinski 1998, str. 62.
  110. ^ Rovinski 1998, str. 103.
  111. ^ Rovinski 2004, str. 17, 18.
  112. ^ Adžić – Grubaču: Plamenac je predlagao zajednicu Crne Gore i NDH, pismo Jovana Plamenca Jagošu Draškoviću iz Beograda od 4. aprila 1941. 
  113. ^ Luburić 1940, str. 263.
  114. ^ Zelić, Gerasim (1823). Žitije Gerasima Zelića. Budim. str. 579. 
  115. ^ Zelić, Gerasim (1897). Žitije Gerasima Zelića, sveska prva. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 67. 
  116. ^ Tomović, Gordana (1996). Književnost Crne Gore od XII do XIX vijeka - izdavači, štampari, prepisivači, knjiga 1. Cetinje: Obod. str. 275. 
  117. ^ Nekoliko krvavih slika iz albuma Petrović-Njegoševog doma. Osek. 1898. str. 111. 
  118. ^ Hasert 1995, str. 134.
  119. ^ Hasert 1995, str. 187.
  120. ^ Glas Crnogorca, br. 7 od 14. februara, Javna blagodarnost. Cetinje. 1898. str. 4. 
  121. ^ Dabović, Đoko (2006). Pleme Šestani. Bar: Udruženje građana Šestani. str. 314, 464. 
  122. ^ Dabović, Đoko (2006). Pleme Šestani. Bar: Udruženje građana Šestani. str. 145, 195, 194, 166, 165. 
  123. ^ Orlić, crnogorski godišnjak stari i novi za prostu 1865. godinu. Cetinje. 1865. str. 24. 
  124. ^ Glas Crnogorca, br 42. od 9. oktobra. Cetinje. 1899. str. 3. 
  125. ^ Ratković, Čedo. Priča iz prošlosti Bara, kum Savo. 
  126. ^ Glas Crnogorca, Savo Radonjić - kapetan Njeguški, br. 50., 29. nov. (PDF). Cetinje. 1903. str. 4. 
  127. ^ Glas Crnogorca, br 10. od 23. februara, Pravila Industrijskog Akcionarskog Udruženja i Vidak Savov Perović. Cetinje. 1910. str. 4. 
  128. ^ Glas Crnogorca, br 7. od 6. februara, Svojoj neprežaljenoj suprugi Stani i Javna blagodarnost. Cetinje. 1910. str. 4. 
  129. ^ Glas Crnogorca, br.24 od 1. juna Pomen (PDF). Cetinje. 1913. str. 4. 
  130. ^ MALE NOVINE, br. 3, mart (PDF). Budva. 2018. str. 2. 
  131. ^ Ćetković, Jovan (1940). Ujedinitelji Crne Gore i Srbije. Dubrovnik. str. 288—290. 
  132. ^ Srpsko Kolo, br. 58, za novembar, Kako je Podgorička skupština donijela odluku o ujedinjenju Crne Gore i Srbije (PDF). Beograd: Savez Srba iz regiona. 2020. str. 15. 
  133. ^ Markuš, Jovan. Pješačka staza preko grobnice naše djece: Zašto se DPS vlast Cetinja ne pokloni i omladincima koje su božićni pobunjenici pobili ispred Biljarde?. 
  134. ^ Glas Crnogorca od 23. decembra, br. 81., Spisak Crnogoraca koje su srbijanske vlasti u Crnoj Gori odmah u početku zatvorile u Jusovači, podgoričkoj tavnici. Neji kod Pariza. 1919. str. 3. 
  135. ^ Srednjovjekovni svjedok vjerske tolerancije. 
  136. ^ Glas Crnogorca, br. 8, 9. jul. Cetinje. 1941. str. 2. 
  137. ^ Sumrak Lovćena. Cetinje: Svetigora. 2021. str. 168. 
  138. ^ CRNOGORSKA GOLGOTA: Sveštenike bacali u jame!. 

Literatura

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Култ_Светог_Саве_на_простору_данашње_Црне_Горе&oldid=27699022”