Istorija Bugarske
Istorija Bugarske u užem smislu reči počinje u 7. veku kada su u prvoj polovini 681. polunomadski Protobugari prešli Dunav i započeli naseljavanje krajeva između reke i planine Balkan. Teritorija koju su Protobugari zaposeli već su naseljavala slovenska plemena, a glavnu političku silu u regionu predstavljalo je Vizantijsko carstvo. Tokom 8. i u prvoj polovini 9. veka Vizantija je morala da vodi stalne ratove sa Bugarima. Prilike su se donekle stabilizovale nakon 864. kada su Vizantinci naterali bugarskog kneza Borisa I Mihaila da primi hrišćanstvo pri čemu je nova vera pospešila stapanje Protobugara i Slovena i rađanje kulture i pismenosti na staroslovenskom jeziku. Njegov sin Simeon Veliki vodio je nekoliko uspešnih ratova protiv Vizantija i susednih naroda i 913. uzima carsku titulu. Međutim, posle Simeonove smrti 927. njegovo prostrano carstvo se raspada, dok sa druge strane vizantijski pritisak raste tako da centar Simeonove države osvaja car Jovan I Cimiskije 971. godine. Tradicije ovog Prvog bugarskog carstva su opstale na teritoriji današnje Severne Makedonije zahvaljujući ustanku Samuila i njegove braće, ali 1018. i Vizantija pokorava i ovo carstvo čime se završava prva faza državnosti Bugarske.
Posle niza neuspešnih ustanaka protiv vizantijske vlasti tokom 11. veka, vlast nad krajevima između Dunava i Balkana preuzimaju braća Petar i Asen 1185. godine nakon uspešne pobune. Time su udareni temelji Drugog bugarskog carstva sa političkim i crkvenim središtem u Trnovu. U vreme Petrovog i Asenovog brata Kalojana (1197—1207) i njegovog daljeg rođaka Jovana Asena II (1218—1241) carstvo dostiže svoj teritorijalni vrhinac kroz stalnu borbu sa vizantijskom Epirskom despotovinom i krstaškim Latinskim carstvom. Posle 1242. Druga carstvo postepeno slabi usled jačanja i osamostaljivanja oblasnih gospodara i uspostavljanja u južnoruskim stepama Zlatne horde, jednog od mongolskih kanata, koji nameće bugarskim carevima danak i vazalske obaveze. Početkom 14. veka Drugo bugarsko carstvo se oslobađa pritiska Mongola, ali ulazi u konflikt sa sve jačom Srbijom Nemanjića koji se razrešava u srpsku korist bitkom kod Velbužda 1330. godine. Stabilnost Bugarskom carstvu ipak donosi dolazak na presto Ivana Aleksandra (1331—1371) koji udaje svoju sestru Jelenu za srpskog kralja Stefana Dušana i sklapa mir sa Srbijom. Ipak, posle zauzeća Jedrena 1366. Bugarskoj, kao i ostalim balkanskim državama, preti ekspanzija Turaka Osmanlija. Ivan Aleksandar na samrti deli državu svojim sinovima tako da se od tada može govoriti o dve manje države, carstvima samo po imenu, Trnovskom i Vidinskom. Trnovsko carstvo su Osmanlije zauzele 1395. godine, a poslednje ostatke Vidinskog carstva 1422. čime je praktično okončana srednjovekovna istorija Bugarske.
Istorija moderne Bugarske počinje pokretima za nacionalni preporod od kraja 18. veka. Ipak, strateška važnost Bugarske, koja se nalazila u zaleđu osmanske prestonice Istanbula, odložili su nacionalnu emancipaciju. Najzad, 1870. bugarska crkva postaje egzarhija tj dobija autonomiju u odnosu na Carigradsku patrijaršiju, kojom je dominirao grčki element. U aprilu 1876, u vreme Velike istočne krize, Aprilski ustanak sa centrom u Plovdivu izaziva teška stradanja bugarskog civilnog stanovništva što skreće pažnju evropske javnosti na prilike u osmanskoj Rumeliji. Nakon Rusko-turskog rata (1877—1878) i Berlinskog kongresa Bugarska između Dunava i Balkana postaje autonomna kneževina, dok krajevi južno od planine Balkan postaju autonomna provincija Istočna Rumelija. Plovdivskim prevratom 1885, i pored otpora Srbije, dolazi do ujedinjenja Bugarske i Istočne Rumelije. Nakon Mladoturske revolucije 1908. Bugarska proglašava nezavisnost i postaje međunarodno priznata kraljevina, iako Ferdinand I Sakskoburggotski u skladu sa srednjovekovnom tradicijom nosi titulu cara (odatle i naziv Treće bugarsko carstvo). Kao i susedne balkanske države i Bugarska je smatrala da ima pravo na proširenje na račun osmanskih teritorija u Evropi. Zajedno sa Grčkom, Srbijom i Crnom Gorom Bugarska je uspešno vodila 1912. Prvi Balkanski rat, ali je zadobijene teritorije izgubila kada je pokrenula Drugi Balkanski rat u kome su se bivšim bugarskim saveznicima pridružile i Turska i Rumunija. U Prvom svetskom ratu Bugarska se od 1915. pridružila Centralnim silama, ali je posle proboja Solunskog fronta septembra 1918. je kapitulirala. Sporazumom u Neju u novembru 1919. Bugarska je ponovo izgubila teritorije stečene u toku Prvog svetskog rata.
Bugarska se pridružila silama Osovine pod pritiskom Nemačke u martu 1941. i zauzvrat je dobila pravo da okupira delove Jugoslavije i Grčke. Ipak, krajem 1944. sa dolaskom sovjetske Crvene armije u Bugarskoj je ukinuta monarhija i uveden jednopartijski sistem na čelu sa Bugarskom Komunističkom Partijom. Narodna Republika Bugarska je do 1950. strogo sledila staljinističke principe unutrašnjeg uređenja, ali je sa dolaskom Todora Živkova 1955. unutarpolitičke prilike postaju fleksibilnije, ali Bugarska ostaje član Varšavskog pakta i sovjetski satelit. Ipak, 10. novembra 1989. Živkov je svrgnut u unutarpartijskom puču dok se Partija transformisala u Bugarsku socijalističku partiju koja je osvojila vlast na prvim slobodnim izborima u junu 1990. godine. Uz političke i privredne slabosti karakteristične i za druge postkomunističke zemlje Bugarska je od 1992. krenula u opsežne reforme koje su rezultovale punopravnim članstvom u NATO-u (29. mart 2004) i prijemom u Evropsku uniju (1. januar 2007).
Antika[uredi | uredi izvor]
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Bugarske |
| Istorija Bugarske |
|---|
 |
Prvi tragovi ljudskog života na jugoistočnim delovima Balkana datiraju od Paleolita (100.000-40.000. p. n. e.). Od 3000. p. n. e. područjem dominiraju indoevropski Tračani .[1] Oko 500. p. n. e. Grci osnivaju kolonije na obalama Crnog mora. Zbog pretnji Persije, Tračani se u 4. veku p. n. e. ujedinjuju i organizuju državu koja se prostire između Dunava i Egejskog mora. Međutim, razvoj antičke Makedonije destabilizuje njihovu državu, i Tračani učestvuju u pohodima Aleksandra Velikog na istok.
U 3. veku p. n. e. Rimljani dopiru do zapadnog Balkana a od 1. veka kontrolišu ceo Balkan južno od Dunava. Tračanska država je još neko vreme funkcionisala pod Rimskim carstvom pre nego što se sasvim ukinula. Rimljani su izgradili puteve i osnovali gradove, a s njima je u ove krajeve stiglo i hrišćanstvo. Godine 395. dolazi do podele Rimskog carstva. Rimske provincije Trakija i Mezija, koje su se nalazile na teritoriji današnje Bugarske, spadaju pod Vizantiju. U 5. veku ove prostore naseljavaju narodi sa područja severno od Kaspijskog mora a u 6. veku takođe Alani, Goti, Huni, Utiguri i Sloveni.[2]
Prvo bugarsko carstvo[uredi | uredi izvor]
U VI i 7. veku Protobugari su počeli da se spuštaju sa Urala. Jovan Zonara i Teofan pišu da se 501. godine bugarsko pleme spustilo na Ilirik i Trakiju .[3]. Njihova pređašnja zemlja, poznata kao Stara Velika Bugarska, nalazila se između reke Dnjepra na zapadu, donje Volge na istoku i Kavkaza na jugu i raspala se 685. godine [4][5]. Godine 680. pod vođstvom Asparuha, prešli su Dunav, osvojili Meziju i Dobrudžu [6], te načinili Plisku, koja se nalazila blizu današnjeg Šumena, svojim glavnim gradom [7] Oko 700. godine, Protobugari i Sloveni potpisali su sporazum kojim je bugarski kan postao glava države i branio zemlju od Vizantije, dok su Sloveni dobili znatnu autonomiju i branili severne granice duž Karpate od Avara [8] Protobugari, kojih je najverovatnije bilo manje od Slovena, polako su se asimilirali i poprimili slovenski jezik.
Prvo bugarsko carstvo je imalo veoma jaku političku i vojnu organizaciju. Kao prmer se može pomenuti arapski pohod na Carigrad 718. Vizantija i Bugarska su udruženim snagama branili grad, a bugarska vojska, brojnija od vizantijske, pobila je 30.000 Arapa .[9] Zbog svog strateškog položaja (kroz zemlju je prolazio važan put) postala je uticajna država. Proširila je svoje granice na severozapadu do Tise i osvojila je Transilvaniju. Odnos sa Vizantijom se pogoršavao i vizantijski car Nićifor I u dva navrata razara Plisku, 809. i 811. godine [10] Posle toga bugarski kan želi da pregovara, ali car se odlučuje da nastavi dalje u pravcu Sofije. Ovo mu nije uspelo, i sam je ubijen. Bugari su zatim pokušali da osvoje Carigrad, ali bez uspeha.
.svg)
Pod Borisom I (852—889) Protobugari su 864. godine primili hrišćanstvo. Slovensko stanovništvo bugarskog carstva je to učinilo već ranije. U početku bugarska crkva nije bila nezavisna i nije imala svog sopstvenog patrijarha. Prelazak na hrišćanstvo otežavala je činjenica da su sveštenici tog vremena u velikoj meri bili Grci, narod u ne baš dobrom odnosu sa Bugarima. Ipak, hrišćanstvo je imalo veliki udeo u asimliranju Protobugara sa Slovenima, što je rezultovalo u moderni bugarski narod sa zajedničkom kulturom. U ovo vreme zvanični jezik Bugarske postaje staroslovenski sa slovenskim pismom, što je takođe bilo faktor u stvaranju zajedničkog identiteta .[11]
Simeon I (893—927) je došao do prestola 893. godine. Osvojio Srbiju, Crnu Goru i čak jedan deo obale Jadranskog mora, uključujući Drač .[12] Dva puta je opseo Carigrad što je nateralo Vizantiju da prizna Bugarsku pravoslavnu crkvu. Nakon toga vladao je mir u Vizantiji do kraja Simeonove vladavine. Nakon Simeonove smrti 927. godine presto je nasledio njegov sin Petar I. Tokom njegove vlasti nastavile su se borbe sa Vizantijom dok je Bugarska zaratila i sa Mađarima na severu [13] Petar je oženio Mariju Irenu, unuku vizantijskog cara Romanom I Lakapinom, ali to nije unapredilo prijateljski odnos sa Vizantijom. Crkva se do tada obogatila i korupcija raširila.
Početkom 10. veka se pojavljuju i prvi tragovi o počecima bogomilstva [14], pod uticajem bogumila iz Makedonije i pavlićana doseljenih iz Jermenije.
Krajem X veka Vizantija je osvojlia istočni deo Bugarske i zarobila bugarskog cara Borisa II. Za vreme cara Samulia (997—1014) Bugarska se malo oporavlja, ali u početku 11. veka bugarsku vojsku je manje-više sasvim uništio vizantijski car Vasilije II, koji je zbog toga postao poznat kao „bugaroubica“. Treba napomenuti da se u srpskoj istoriografiji Samuilova država naziva Makedonskim carstvom, dok istoričari iz Bugarske, čije su gledište prihvatili istoričari u svetu, smatraju da je ta država jednostavno samo bugarsko carstvo pomereno na zapad.
Poslednji car Prvog bugarskog, ili Makedonskog carstva, bio je Jovan Vladislav, bratanac cara Samuila i tvorac čuvenog Bitoljskog natpisa .[15]
Vizantijska uprava[uredi | uredi izvor]
Vizantija je vladala Bugarskom od 1018. godine. Vasilije II Bugaroubica je dozvolio bugarskoj crkvi da i dalje živi. Crkvu je vodio patrijarh u Ohridu, međutim, njome su sve više upravljali Grci. Poreski sistem je sada tražio od seljaka da plaćaju porez u gotovini umesto robom, a robu da prodavaju za određene cene.
Godine 1040. izbio je Drugi slovenski ustanak protiv Vizantije, koji je vodio Petar Deljan. Ustanak se proširio i do delova današnje Bugarske, ali je ugušen, i Bugarska ostaje pod Vizantijom do kraja 12. veka, tačnije do 1185. godine. Tada je ustanovljeno Drugo bugarsko carstvo, posle pobuna koje su vodili braća Petar (poznat i kao Teodor) i Asen. Petar je 1186. postao car.
Drugo bugarsko carstvo[uredi | uredi izvor]
Trnovo postaje glavni grad novouspostavljenog carstva koje je obuhvatalo područje između Crnog mora, Dunava i Stare Planine, kao i istočne Makedonije, Vlaške i Moldavije. Carstvo će postojati do 1396, ili po nekim izvorima 1422. godine .[16] Od uspostavljenja carstva Bugari imaju i svog patrijarha, čije je sedište u Trnovu.
U vreme drugog carstva bugarski vladari bili su i u rođačkim vezama sa srpskim dvorom. Sveti Sava je umro i sahranjen u Trnovu 1236. godine .[17]
Car Kalojan (1197—1207) je uspeo da istera Mađare iz severoistočne Bugarske i da 1202. uspostavi mir sa Carigradom. Pod carem Ivanom Asenom II (1218—1241) Bugarska doživljva svoj vrhunac teritorijalne ekspanzije i postaje jaka država u Evropi. Osvaja Beograd i Braničevo. Posle smrti Ivana Asena carstvo nazaduje jer joj nedostaju jaki vladari. Delove carstva osvojili su susedne zemlje, dok u 13. veku Bugarskoj konstantno prete Srbija i Mađarska. Car Jovan Aleksandar (1331—1371) uspeva da vlada Bugarskom 40 godina i da je osamostali od Srbije ali po veliku cenu naroda .[18] Oslabljena zemlja tako nije mogla da se suprotstavi novom neprijatelju, Osmanskom carstvu, koje je osvojilo Plovdiv 1362. i Sofiju 1382. godine.
Raspadom Drugog bugarskog carstva, carstvo je kratko vreme podeljeno na dva dela: Trnovsko carstvo, koja je pala 1395, i Vidinsko carstvo, koja je pala godinu dana kasnije. Prva je obuhvatala veći deo današnje Bugarske sa sedištem u Trnovu, a druga delove današnje Bugarske, Srbije i Rumunije sa sedištem u Vidinu .[19]
Bugarska u Osmanskom carstvu[uredi | uredi izvor]
Od 14. veka pa sve do 1878. godine Bugarskom je upravljalo Osmansko carstvo. Bugarska je zajedno sa nekim drugim zemljama administrativno pripadala osmanskoj provinciji Rumeliji, koja je imala svog guvernera Beglerbega u Sofiji [20]. Teritorija je takođe podeljena u sandžake, a svaki sandžak je imao Sandžakbega koji je odgovarao pred Beglerbegom.
Stanovništvo je, kao i u drugim delovima Balkana, bilo pod pritiskom da konvertuje u islam. Iako Turci to nisu direktno tražili, zabeleženi su masovni prelasci u islam, pogotovo na Rodopskim planinama .[21] Bugarska pravoslavna crkva je 1394. godine izgubila svog patrijarha i bila je pod Vaseljenskom patrijaršijom. Hrišćanski omladinci su oduzimani kao porez, silom konvertovani u islam i janjičare. Bugarska kultura ulazi u mračni period lišen kulturnih procesa drugih delova Evrope. Sva važnija sedišta bugarske kulture su uništena i obrazovani deo društva beži u druge slovenske zemlje [22]. Nezadovoljni životnim uslovima, narod je u više navrata organizovao ustanke, ali bez uspeha. Neuspeli ustanak se odigrao u Trnovu 1595. godine. Pomaci, tj. muslimanski Bugari, su ugušili novi pokušaj ustanka sredinom 17. veka. Godine 1688. ustanke podržava i austrijska armija, ali ni to nije od pomoći.
Kraj XVIII i početak 19. veka označava vreme pobuna na Balkanu. Janjičari se suprotstavljaju ambicijama Osmanskog carstva da se uvedu reforme u armiji, kao i da se uništi korupcija u njoj. Tako je Mahmud II 1826. godine pobio oko 5.000 janjičara i poslao na hiljade njih u unutrašnji egzil. Nakon toga je uvedeno obavezno služenje vojnog roka, zbog čega su se mnogi bugarski trgovci obogitili, hraneći i oblačeći vojsku. 1830-ih godina Bugarska tako doživljava ekonomski procvat, a kao rezultat toga počela je izgradnja škola, rasla je pismenost i počelo je izdavanje knjiga i novina na bugarskom jeziku.
Iste decenije se mnogi bugarski sveštenici školuju u Rusiji i raste želja za nezavisnom bugarskom crkvom. Trajaće ipak do 1870. da crkva stekne autonomiju posle odluke sultana Abdul Aziza.
Nacionalni preporod[uredi | uredi izvor]
Obično se prihvata teza da je bugarski nacionalni preporod započeo delom „Slovenobugarska istorija“ koju je napisao Pajsije Hilandarski 1762. godine .[23] Revolucionar Georgi Rakovski iz Kotela je iste godine vodio bugarsku trupu koja je učestvovala u oslobađanju Beograda 1862, koje je vodilo do turskog napuštanja Beograda i Srbije. Posle toga, Georgi Rakovski kuje plan za oslobođenje Bugarske. Osnovao je gerilu, „čete“, koja je na razne načine komlikovala situaciju osmanskoj armiji [24] Rakovski umire 1867. godine, a iza sebe ostavlja sledbenike koji nastavljaju borbu za nezavisnost.
Drugi poznati bugarski revolucionar ovog doba jeste Vasil Levski, koji je krajem 1860-ih razvio revolucionarnu teoriju koja predstavlja odlučan korak ka bugarskom pokretu oslobođenja. Godine 1869. Levski je počeo da postavlja lokalne komitete. Do sredine 1872. uspeo je da uspostavi jaku mrežu komiteta u više bugarskih gradova i sela koji su bili u stalnoj vezi i primali naređenja od tajne vlade u gradu Loveču. Komiteti su nabavljali oružje, organizovali borbene odrede, i kaznene akcije protiv osmanskih zvaničnika i bugarskih izdajnika. Naredne godine turska policija je uhapsila mnoge revolucionare pa i Levskog koji je obešen u Sofiji, u februaru 1873.
1875. izbijaju nemiri u Srbiji, Bosni i Crnoj Gori. Bugarski borci za nevaznisost uviđaju da dolazi odlična prilika za ustanak. U aprilu i maju 1876. odigrava se Aprilski ustanak, ustanak koji su Turci ugušili na krvav način. Najkrvavije je bilo na pordručju Rodopskih planina a događaji su pobudili interes u celoj Evropi. Teško je reći koliko je žrtava ustanak odneo, ali pominju se brojke od 3.000 .[25] do 12.000 [26] U decembru 1876. sastali su se ambasadori više zemalja u Carigradu. Rusija je zahtevala bugarsku državu koja bi obuhvatala sve teritorije gde žive Bugari, uključujući Makedoniju, Meziju, Trakiju i Dobrudžu. Velika Britanija je želela Bugarsku sa znatno manjom teritorijom. Kompromis je na kraju dostignut, ali Osmansko carstvo ne pristaje na planove, zbog čega ruski car Aleksandar II objavljuje rat. Rusko-turski rat izbija u aprilu 1877. U januaru 1878. Rusi okupiraju Sofiju, a 3. marta iste godine u San Stefanu potpisan je privremeni mirovni ugovor [27]
Bugarski nacionalni preporod ostavio je bogatu književnu baštinu, a osobito se ističu književnici Ivan Vazov i Hristo Botev koji su bili glavni inspiratori bugarske borbe za nezavisnost i crkvenu autonomiju.
Treća bugarska država[uredi | uredi izvor]
-byTodorBozhinov.png)
Srbija i Grčka izražavaju bojazan od veličine novonastale bugarske države a evropske velesile od toga da Rusija proširuje svoj uticaj po Balkanu. Bugari su smatrali Ruse oslobodiocima, i Bugarska je nazvana „Stari Ivan“, termin koji se može čuti još danas.[28] Uoči Berlinskog kongresa (1878) poništen je Sanstefanski ugovor i zamenjen novim ugovorom kojim Makedonija i Trakija ostaju pod Osmanskim carstvom, dok južna Bugarska postaje provincija unutar Osmanskog carstva pod imenom Istočna Rumelija [29] Proviniciju je vodio hrišćanski guverner, a glavni grad je bio Filipopel, današnji Plovdiv. Neke ranije bugarske teritorije su pripale Srbiji i Rumuniji. Bugarska je tako obuhvatala područje između Dunava i Balkanskih planina i delove oko Sofije. Bugarska je u stvari bila kneževina koja je priznavala superiornost Osmanskog carstva.
Knez Aleksandar I[uredi | uredi izvor]
U februaru 1879. godine izrađen je Trnovski ustav[30], kojim se parlament bira u direktnim izborima, a pravo da glasaju imaju svi muškarci stariji od 21 godine. Zakonska vlast se delila sa knezom. Pravoslavna crkva je bila državna crkva, međutim, prvi knez nije morao da bude njen član [31] Za prvog kneza Bugarske izabran je 22-godišnji Aleksandar I Batenberg, čija je tetka bila žena Aleksandra II.
U septembru 1879. održani su prvi javni izbori za parlament. Parlamentom su dominirali liberali s kojima je knez Aleksandar imao poteškoće da sarađuje. Rastvorio je parlament i najavio nove izbore, na kojima su liberali ponovo pobedili, i knez nije imao drugog izbora nego da im dopusti da formiraju vladu. Posle korupcionih izbora za skupštinu u julu 1881, skupština je stekla konzervativnu većinu što je omogućilo knezu da promeni ustav u svoju korist: javni izbori su od sada indirektni i parlament je dobio donji dom koji je imao vlast da opovrgne suviše radikalne predloge.
Godine 1885. ponovo se otvara pitanje o Istočnoj Rumeliji. Po planu je trebalo da narod izabere skupštinu koja bira vodeći savet gde bi bili prisutni Bugari, Turci i Grci. Međutim, prisutni su bili jedino Bugari, koji su organizovali revolt i 18. septembra opkolili glavni grad Plovdiv, što je nateralo generalnog guvernera Istočne Rumelije da podnese ostavku. Knez Aleksandar je ubrzo stigao u Plovdiv i objavio da su se Bugarska i Istočna Rumelija ujedinile [32]. Na to su se Rusi uzbudili, s obzirom na to da je knez Aleksandar mesec dana ranije obećao Rusiji da nije za očekivati nikakve političke promene. Rusi su povukli sva svoja vojna lica iz Bugarske, zbog čega je bugarska vojska ostala bez viših oficira.
Zbog događaja u Istočnoj Rumeliji negodovanje pokazuju i susedne zemlje. Srpski kralj Milan Obrenović je to doživeo kao bugarsku pripremu za osvajanje Makedonije, a njegova politika se sve više zaoštravala i zbog njegovog veleposeda Bregovo koje je pripalo Bugarskoj. Odlučio je da objavi rat protiv Bugarske. U kratkotrajnom ratu Srbija je poražena, a glavna bitka se odvila na reci Slivnici od 5. do 7. novembra 1885. Bugarska je okupirala Pirot, ali mir sklopljen u Bukureštu je bio po načelu povratka na prvobitno stanje.[33] U ovom ratu umrlo je 700 Bugara a 4.500 je ranjeno [34]
Uprkos pobede knez Aleksandar postaje predmet kritike zbog svoje politike. Rusija je podupirala opoziciju i 1886. izvršen je pokušaj revolucije koji je sprečio bugarski premijer Stefan Stambolov.[35] Knez Aleksandar je zatražio političku podršku ruskog cara Aleksandra III ali to nije dobio, pa je 7. septembra 1886. zauvek napustio zemlju.
Odnosi sa Rusijom su bili veoma loši, a i odnosi sa Srbijom su naglo zahladneli posle abdikacije kralja Milana februara 1889. godine i dolaska Radikalne stranke na vlast.[36]
Knez Ferdinand I[uredi | uredi izvor]
Pošto je knez Aleksandar napustio zemlju, vlast je preuzeo regentni savet koji je vodio Stefan Stambolov. U martu 1887. izbilo je više revolta u vojnim pukovima koje je Stambolov brutalno stišao – svaki dvadeseti vojnik je ubijen. U julu iste godine je konačno odabran novi regent, Ferdinand I Bugarski.
Ferdinand je odmah naimenovao Stambolova za premijera. Kada je preminuo car Aleksandar III odnosi sa Rusijom su se poboljšali. Da bi priznala Ferdinanda kao bugarskog regenta, Rusija je zatražila da Ferdinand, inače katolik, konvertuje u pravoslavlje. Tako je Ferdinand 14. februara 1896. prekršten, a kumovao mu je ruski car Nikolaj II .[37]
Ferdidand je ulagao u industriju, izgradnju luka, prilagođavanje zakona i skuplje carine. Industrijalizaciju su uslovile niske cene korišćenja železnice. Zatim su podignuti porezi za seljake, što je izazvalo negodovanje među njima i 1899. godine formirana je seljačka organizacija koja je brzo postala i politička partija. Socijaldemokratska partija, koja se osnovala 1892, ukinula se 1903. zbog unutrašnjeg raskola.
Dana 5. oktobra 1908. godine knez Ferdinand objavljuje bugarsku nezavisnost.[38]
Balkanski ratovi[uredi | uredi izvor]
Kada je 1911. godine Ivan Gešov postao premijer Bugarske, želeo je da obnovi dobre odnose sa Rusijom. Rusija je želela da Bugarska i Srbija formiraju alijansu. U Albaniji su izbijali revolti i Rusija je strahovala da će neka od velesila vojno intervenisati. I Srbija i Bugarska su bili zainteresovani da osvoje teritorije od Osmanskog carstva i 13. marta 1912. su se dogovorili da podele Makedoniju. U maju je sklopljen sličan sporazum sa Grčkom i zajedno sa Crnom Gorom ove zemlje su stupili u pakt protiv Osmanskog carstva, nazvan Balkanski savez.[39][40]
Prvi balkanski rat[uredi | uredi izvor]
Dana 7. septembra 1912. bugarska vlada se priprema za rat a 8. oktobra Crna Gora objavljuje rat protiv Osmanskog carstva. Susedne zemlje su ubrzo učinile isto. Turska vojska je ugrožena i bugarske snage su bile nadomak Carigrada pre nego što su Turci zatražili primirje koje se potpisalo 2. decembra. Posle potpisanog primirja počeli su mirovni pregovori u Londonu.[41] Turska je namerno odugovlačila pregovore što su članice Balkanskog saveza protumačile kao njen pokušaj da dobije vreme da bi se pripremila za nastavak rata. Zato su 23. januara 1913. prekinuti pregovori i nastavljena ratna dejstva.
Dana 22. aprila ponovo se selo za pregovarački sto i Osmansko carstvo moralo je da prihvati mirovne uslove koji su joj još ranije ponuđeni, pa je 30. maja zaključen mir po kome se Turska odrekla svih zemalja na Balkanu zapadno od linije Enos-Midija i svih ostrva u Egejskom moru. Bugarska je dobila većinu teritorija Makedonije, plodnu Dobrudžu i Trakiju.
Bugarska je u Prvom balkanskom ratu imala najviše žrtava od svih zemalja učesnika [40].
Drugi balkanski rat[uredi | uredi izvor]
Iz mirovnog ugovora nije proizlazilo kako će se podeliti Makedonija. Pregovori između Bugarske, Srbije i Grčke nisu vodili nikuda i 29. juna je bugarska vojska napala Srbiju i Grčku .[42] Krenulo je uspešno, ali dve nedelje kasnije je Rumunija mobilizovala i pretila da pređe granicu i ugrozi Sofiju. Takođe, na jugu su Turci iskoristili situaciju da povrate svoje bivše posede u Trakiji.
Pošto nije bila u stanju da zaustavi rumunsku vojsku, Bugarska je morala da pregovara i 10. avgusta, mirom u Bukureštu, Bugarska je morala da se odrekne Dobrudže Rumuniji. Od teritorija koje je ranije kontrolisalo Osmansko carstvo, samo je manji deo pripao Bugarskoj – mali deo Makedonije i 10 mi (16 km) obale Egejskog mora. Od ovih mirovnih ugovora, koji su uveli u Prvi svetski rat [43], Srbija je izvukla najviše koristi i postala je umesto Bugarske najmoćnija država na Balkanu.
Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Bugarska je zbog poraza u drugom balkanskom ratu imala želju za osvetom, i još uvek raspolagala sa jakom vojskom. Kada su Centralne sile Bugarskoj ponudile celu Makedoniju, Ferdidand i vlada pod Vasilom Radoslavovom nije oklevala da mobilizuje i da 11. oktobra 1915. izvrši napad na Srbiju, iako je prethodno garantovala bugarsku neutralnost. Bugari su tako okupirali Makedoniju, delove severne Grčke kao i Dobrudžu.[44]
Sa probojem solunskog fronta 1918. bugarska vojska je bila pred razpadom. Kapitulacija Bugarske rezultirala je i abdikacijom Ferdinanda I od Bugarske, koji se je vratio u nemački grad Koburg.
Međuratni period[uredi | uredi izvor]
 | Ovaj članak je nedovršen. |
Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Izbijanjem Drugog svetskog rata Bugarska želi da bude neutralna. Car Boris III i premijer Bogdan Filov, odbijaju ponude o paktovima sa drugim državama, uključujući Sovjetski Savez 1939. godine. Padom Francuske i pritiskom Nemačke na balkanske zemlje, Bugarska diplomatijom dobija južnu Dobrudžu koju je izgubila u Drugom balkanskom i Prvom svetskom ratu, čime raste želja za daljnjim proširivanjem teritorije i bez direktnog učestvovanja u ratu.
Ipak, u decembru 1940. Bugarska i Nemačka započinju pregovore pošto Nemačka planira invaziju na Grčku. Bogdan Filov 1. marta 1941. u Beču potpisuje sporazum[45] sa Trojnim paktom, pridružujući Bugarsku silama Osovina, čime je nemačka vojska mogla da prolazi kroz Bugarsku do Grčke. Okupiranjem Grčke i Jugoslavije, Bugarska dobija zapadnu Trakiju, istočnu Srbiju, Makedoniju i nekoliko ostrva u Egejskom moru. Car Boris III nije želeo da bugarske trupe učestvuju u ratu sa Sovjetskim Savezom, pa su umesto toga zamenili nemačke trupe u okupiranoj Jugoslaviji. Takođe, car uspeva da odoli nemačkom pritisku da deportuje bugarske Jevreje, čiji su životni uslovi tokom rata ipak bili mnogo loši. Međutim, makedonski i trački Jevreji su poslati u koncentracione logore, uglavnom u Aušvic i Treblinku.[31]
Bugarska u ovo vreme nije prekinula sve dipolomatske odnose sa Sovjetskim Savezom i nije učestvovala u nemačkom napadu na Sovjetski Savez u junu 1941. godine. Ipak, dešavale su se borbe između bugarske i sovjetske flote u Crnom moru. U Bugarskoj je organizovan gerilski pokret na inicijativu komunističke partije, koji se protivio pronacističkoj vladi. Krajem 1941. godine Bugarska objavljuje rat Ujedinjenom Kraljevstvu i SAD .[46]
Boris III, koji je patio od srčane bolesti, umro je u avgustu 1943, ubrzo po povratku iz Berlina gde se sreo sa Adolfom Hitlerom. Pošto je princ Simeon bio premlad, zemljom je upravljao savet sa Filovom na čelu. Krajem iste godine, saveznici bombarduju Sofiju i druge bugarske gradove .[47] Bugarska sada želi da izađe iz rata, ali američki uslov za to je potpuna bugarska kapitualicija. Bugarska to ne prihvata, ali i pored toga objavljuje svoju neutralnost i zahteva da sve nemačke trupe napuste zemlju. Tada je Crvena armija već stigla do Rumunije, i Sovjetski Savez ne prihvata bugarsku objavu. Nemci 7. septembra napuštaju zemlju.
Sledećeg dana Crvena armija prelazi Dunav i za tri dana osvaja severoistočnu Bugarsku pre nego što Bugarska menja stranu. Bugarska vojska zatim učestvuje u ratu protiv Nemačke sa Crvenom armijom u Mađarskoj i Austriji, spasavajući 48.000 Jevreja .[48]
Posledice rata[uredi | uredi izvor]
Posle rata uspostavljena je komunistička vlast sa Georgijem Dimitrovom na čelu. Dimitrov je za vreme rata bio na čelu ureda komunističke partije u Moskvi odakle je rukovodio komunističkim pokretom otpora u Bugarskoj. Ubrzo po dolasku na vlast, Dimitrov se pretvara u Staljinovog piona koji praktično u njegovo ime upravlja Bugarskom. Car je oteran u egzil.
Pariskim mirom Bugarska je dobila južnu Dobrudžu, postavši jedina zemlja sila Osovina koja je uvećala svoju predratnu teritoriju. Ostala područja koja je Bugarska držala tokom rata su vraćena, i 150.000 Bugara je pobeglo iz Zapadne Trakije, tj. Grčke.
Što se tiče broja žrtava, Bugarska ih je imala 22.000 vojnih i 3.000 civilnih.[49]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ The catalogue of Kimbell Art Museum's 1998 exhibition Ancient Gold: The Wealth of the Thracians
- ^ Geography and ethnic geography of the Balkans to 1500 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. decembar 2009), Pristupljeno 8. 4. 2013.
- ^ Zonarae op. cit., III. str. 137.
- ^ Theophanes, op. cit. str. 356–357
- ^ Proto-Bulgarians - 5, Pristupljeno 31. 3. 2013.
- ^ Theophanes, ibid., r. 358-359
- ^ Essential History of Bulgaria in Seven Pages
- ^ Theophanes, ibid. str. 359.
- ^ Theophanes, ibid. str. 397.
- ^ Theophanes, ibid., r. 492
- ^ Barford, P. M. (2001). The Early Slavs. Ithaca, New York: Cornell University Press
- ^ Bakalov, Istoriя na Bъlgariя, „Simeon І Veliki"
- ^ Theophanes Continuatus. str. 462—3,480
- ^ Blesok 15, esei - Melanija Šerdenkovska: Bogomilsko dviženje i negovite implikacii Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. novembar 2011), Pristupljeno 31. 3. 2013.
- ^ Mošin, Vladimir. Bitoljska ploča iz 1017. godine, Makedonski jazik, XVII. (1966). str. 51–61
- ^ Tjutjundžiev, Ivan; Plamen Pavlov (1992). Bǎlgarskata dǎržava i osmanskata ekspanzija 1369–1422
- ^ B. Ferjančić u: Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, 312
- ^ Lalkov, Rulers of Bulgaria. str. 42–43.
- ^ Fine 1994.
- ^ Encyclopædia Britannica, „Bulgaria“. 2007. Encyclopædia Britannica Online. <http://search.eb.com/eb/article-253985>.
- ^ Petrov Petar. Fateful centuries for the Bulgarian ethnicity (in Bulgarian). Sofia, 1975
- ^ Jireček 1876, стр. 88.
- ^ Daskalov, Rumen. The Making of a Nation in the Balkans: Historiography of the Bulgarian Revival. . Central European University Press. 2004. pp. 7-8. ISBN 978-963-9241-83-1.
- ^ Trotsky, Leon; Brian Pearce, George Weissman, Duncan Williams. The War Correspondence of Leon Trotsky. The Balkan Wars, 1912-13. . Resistance Books. 1980. pp. 487. ISBN 978-0-909196-08-0.
- ^ Richard Millman, "The Bulgarian Massacres Reconsidered," in The Slavonic and East European Review, Vol. 58, No. 2, (April, ). (1980). str. 230.
- ^ Robert Seton-Watson, Disraeli, Gladstone and the Eastern Question: a study in diplomacy and party politics, (London: Macmillan, ). (1935). str. 58.
- ^ San-Stefanskiй dogovor, Pristupljeno 31. 3. 2013.
- ^ Margareta Suber: Målet är Bulgarien (s 15) Fabel AB, Stockholm 1964
- ^ Sava Penkov: Berlinskiяt dogovor i Balkanite. Sofiя 1985
- ^ „Arhivirana kopija”. Arhivirano iz originala 6. 10. 2007. g. Pristupljeno 5. 2. 2008.
- ^ a b Pavlowitch 1999
- ^ Radev 2004.
- ^ Grujiħ, S., Slivnica. Rat Srbije i Bugarske, Beograd 1887.
- ^ Istoriя na Bъlgariя, Tom 7 (1878—1903), Sofiя. (1991). str. 194.
- ^ Duncan M. Perry, Stefan Stambolov and the Emergence of Modern Bulgaria, 1870-1895, Duke University Press (1 Jun 1993)
- ^ Vladimir Jovanović, Misija Nikole Pašića u Sofiji 1889. godine, Jugoslovenski istorijski časopis, 1999, 1-2. str. 53–55
- ^ Foxy Ferdinand, Tsar of Bulgaria, Stephen Constant, 1979
- ^ Lines of Succession by Jiri Louda. str. 297.
- ^ The Balkan Wars: 1912-1913 by Jacob Gould Schurman, Pristupljeno 8. 4. 2013.
- ^ a b First Balkan War 1912-1913, Pristupljeno 31. 3. 2013.
- ^ Dimitrije Đorđević: Izlazak Srbije na Jadransko more i Konferencija ambasadora u Londonu 1912. Beograd 1956.
- ^ Anderson, Frank Maloy and Amos Shartle Hershey, Handbook for the Diplomatic History of Europe, Asia and Africa 1870-1914
- ^ Richard C. Hall, Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First World War, Routledge, Oktober. 2000. ISBN 978-0-415-22946-3.
- ^ Falls, Cyril The Great War (1960).
- ^ Protokol o pristupanju Bugarske Trojnom paktu. 1941 — preko Vikizvornika.
- ^ Castellan, Georges. Istoriя na Balkanite XIV–XX vek, trans. Lilяna Caneva (in Bulgarian), Plovdiv: Hermes. 1999. ISBN 978-954-459-901-0. str. 459-463,476-477.
- ^ Йordan Milanov: Aviaciяta i vъzduhoplavaneto na Bъlgariя prez voйnite 1912—1945. Čast vtora. Izd-vo Sv. Georgi Pobedonosec, Sofiя, 1997.
- ^ Adl Honors Bulgaria For Saving Jews From Holocaust Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. јануар 2011), Приступљено 31. 3. 2013.
- ^ Michael Clodfelter. Warfare and Armed Conflicts- A Statistical Reference to Casualty and Other Figures, 1500-2000. 2nd Ed. 2002. ISBN 978-0-7864-1204-4.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge: Cambridge University Press.
- Jireček, Konstantin (1876). Geschichte der Bulgaren. Georg Olms Verlag. str. 88. ISBN 978-3-487-40967-2.
- Komatina, Predrag (2015). „O srpsko-bugarskoj granici u IX i X veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 52: 31—42.
- Komatina, Predrag (2012). „Pojam Bugarske u XI i XII veku i teritorija Ohridske arhiepiskopije”. Vizantijski svet na Balkanu (PDF). 1. Beograd: Vizantološki institu SANU. str. 41—56.
- Pavlowitch, Stevan K. (1999). A history of the Balkans, 1804-1945. Longman. ISBN 978-0-582-04585-9.
- Radev, Simeon (2004). Stroitelite na sъvremenna Bъlgariя: Regenstvoto. Zahariй Stoяnov. ISBN 978-954-739-303-5.
- Stojančević, Vladimir (1986). Srbija i Bugarska od Sanstefanskog mira do Berlinskog kongresa. Beograd: Istorijski institut, Prosveta.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Projekat Rastko: Bugarska istorija (jezik: srpski) (jezik: bugarski)
- Aprilski ustanak u Bugarskoj (1876) (jezik: srpski)
- Osnovna istorija Bugarske – Dr Ljubomir Ivanov (jezik: engleski)
- WWW-VL: Istorija Bugarske Arhivirano na sajtu Wayback Machine (23. septembar 2017) (jezik: engleski)
- Istorija Bugarske (jezik: engleski) (jezik: nemački) (jezik: francuski) (jezik: ruski)
- BG nauka – članci o bugarskoj istoriji (jezik: bugarski)
- history.rodenkrai.com (jezik: bugarski)
