Bjelobrdska kultura
| Bjelobrdska kultura | |||
|---|---|---|---|
| Geografija | |||
| Kontinent | Evropa | ||
| Regija | Srednja Evropa | ||
| Zemlja | Mađarska, Srbija, Slovačka, Hrvatska, Rumunija | ||
| Glavni lokalitet | Bijelo Brdo | ||
| Društvo | |||
| Jezik | slovenski, mađarski | ||
| Religija | paganizam, hrišćanstvo | ||
| Društveno uređenje | srednjovekovno društvo | ||
| Period | |||
| Istorijsko doba | srednji vek | ||
| Nastanak | 10. vek | ||
| Prestanak | 12. vek | ||
| Prethodnici i naslednici | |||
| Prethodile su: | Nasledile su: | ||
| Portal Arheologija | |||
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Srbije, Vojvodine, Mađarske, Slovačke, Hrvatske i Rumunije | ||||||||||||||
|
||||||||||||||
|
||||||||||||||
|
||||||||||||||
|
||||||||||||||
Bjelobrdska kultura (negde i Belobrdska kultura) naziv je za srednjovekovnu arheološku kulturu. Ova kultura je bila locirana na prostoru današnje Mađarske, Srbije, Slovačke, Hrvatske i Rumunije. Nazvana je po arheološkom nalazištu Bijelo Brdo (istočno od Osijeka, Slavonija) u Hrvatskoj, a razvijala se u razdoblju između 10. i 12. veka.
Termin je dvadesetih godina 20. veka skovao češki arheolog Lubor Niderle (1865—1944) kao odgovor na teoriju mađarskog arheologa Jožefa Hampela (1849–1913) o četiri samostalne kulture na prostoru nekadašnje Ugarske u periodu od 4. do 12. veka (germanska, sarmatska, avarska i mađarska), među kojima nije bilo slovenske.
Pregled istorije istraživanja[uredi | uredi izvor]
Selo Bijelo Brdo po kojem je bjelobrdska kultura dobila ime nalazi se na desnoj obali Drave, u blizini ušća Drave u Dunav. U srednjem veku se na tom mestu pominje selo Trnovac. U vreme Turaka naselili su ga srpski doseljenici iz gornjeg Podrinja. Tokom Bečkog rata je napušteno, a nakon završetka istog ponovo naseljeno srpskim doseljenicima iz Bosne, Crne Gore i Baranje (početak 18. veka). Tada je dobilo svoje današnje ime, navodno po brdu bele boje.[1] U poslednjoj deceniji 19. veka u Bijelom Brdu su vršena arheološka iskopavanja. Rezultate iskopavanja je objavio Brunšmid. Od ukupno 212 grobova 13 grobova pripada praistorijskom periodu, a ostali srednjovekovnom. Iskopavanja je 1907. nastavio Hofiler, koji je otkrio 22 groba, od kojih su 2 praistorijska, a ostali srednjovekovni.[2] Prilikom iskopavanja u Belom Brdu 1948. pored starog korita Drave otkrivena je još jedna nekropola. Mada se nalazi u blizini gore pomenute nekropole, nema nikakve veze sa njom. Nazvana je Bijelo Brdo I kako bi se razlikovala od do tada poznate relativno mlađe nekropole po kojoj je bjelobrdska kultura dobila ime (Bijelo Brdo II). Istraživali su je Ivaniček i Vinski. Pripisuje se kesteljskoj (avarsko-slovenskoj) kulturi.[3]
Termin „bjelobrdska kultura“ je skovao češki arheolog Lubor Niderle, svojevremeno prvak u slovenskoj arheologiji.[4] Upotrebio ga je prvi put u svom sastavu „Sloveni u Ugarskoj“ (slč. Slovania v Uhrách) objavljenom u Letopisu Matice slovačke (slč. Letopis Matice slovenskej).[a] Ovde je skrenuo pažnju slovačkim i češkim arheolozima na potrebu proučavanja slovenskog arheološkog nasleđa, „tim pre što mađarska arheologija ne samo što se njime nije bavila u dovoljnoj meri, nego je štaviše, otvoreno i tendenciozno pisala protiv nas Slovena“.[5] Ovakvo mišljenje o mađarskoj arheologiji je u prvom redu bazirao na spisima mađarskog arheologa Jožefa Hampela (po njemu „glavnog mađarskog predstavnika [u arheologiji]“) objavljenim na nemačkom jeziku.[b] Kulturu je nazvao po tada najvećem arheološkom lokalitetu Bijelom Brdu I.[7] Odredio ju je kao slovensku, što je ubrzo opšteprihvaćeno.[8] Niderlov učenik Jan Ajzner je sahranjene u eponimičnoj nekropoli u Bijelom Brdu II identifikovao sa Slovenima, Mađarima i Avarima. Vrlo sličan pogled ima Jozef Kostževski, koji piše da je bjelobrdska kultura bila pre svega proizvod „panonskih Slovena, delimično pomešanih sa mađarskim stanovništvom“ i da najstarija njena nalazišta „pokazuju neke veze sa kesteljskom kulturom“. Zdenek Vana, uglavnom na osnovu pisanih izvora, identifikuje nosioce bjelobrdske kulture sa Slovenima i Mađarima a samu kulturu deli u tri razvojne faze: stariju (od 975 do 1025), srednju (od 1025 do 1075) i mlađu (od 1075 do 1200).[9]
I u mađarskoj nauci je dugo vremena bilo zastupljeno mišljenje da je bjelobrdska kultura bila slovenska. Ono je poteklo iz političkih i etničkih prilika karakterističnih za period od kraja 19. veka do 1918. Mađarska vladajuća klasa je bila sklona da svoje pretke predstavlja kao nomadske, pobedonosne ratnike-konjanike. Ova koncepcija se odrazila i na istoriografiju i na arheologiju. Tako su u mađarskoj arheologiji sa Mađarima dovođeni u vezu samo bogati grobovi i sahrana konjanika sa konjem, dok su groblja siromašnog poljoprivrednog stanovništva od samog početka pripisivana pokorenim Slovenima. Posle pada Austro-Ugarske monarhije ova shema potpuno je odgovarala političkim koncepcijama zemalja koje su nasledile monarhiju. U konzervativnoj Mađarskoj istraživači su nastavili da pripisuju mađarskom nasleđu samo bogate grobove. U isto vreme, u novonastalim slovenskim državama (Kraljevina SHS, Čehoslovačka) nacionalna osećanja su doživela svoj vrhunac. Tamo je sa simpatijama ova koncepcija prihvaćena i dalje razvijana, jer je omogućila da se slovensko nasleđe umnoži. I u mađarskoj literaturi je ova koncepcija razvijana do kraja 50-ih godina 20. veka.[10]
U novijoj mađarskoj literaturi preovlađuje stav da nalazi u grobovima bjelobrdske kulture pripadaju običnom mađarskom narodu.[7]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Bjelobrdska kultura je začeta u 10. veku. Nastala je na podlozi kulturnog nasleđa Slovena iz ranijih razdoblja. Od ovog slovenskog kulturnog nasleđa formirana je simbioza sa kulturnim nasleđem doseljenih Mađara, na području sliva srednjeg toka Dunava.
Prema Anonimnom hronisti, naseljavanje Mađara je propraćeno borbama sa starosedelačkim stanovništvom avarskog, slovenskog i germanskog porekla. Međutim, arheološka građa pre ukazuje na uglavnom mirnu koegzistenciju Mađara i starijeg stanovništva. Mađari su doduše znali da cene poljoprivredu, ali su nastavili da vode polunomadski život. Njihova privreda je mogla da se razvije jedino u simbiozi sa stanovništvom čiji je najznačajniji udeo mogao biti slovenskog porekla.[11]
Matično područje koje je zahvatala Bjelobrdska kultura bio je prostor današnje Mađarske, zatim južni predeo današnje Slovačke i deo pokrajine Vojvodine u današnjoj Srbiji.
Arheološki materijal Bjelobrdske kulture pokazuje da ova kultura čini narednu fazu kulturnog razvoja stanovništva Panonske nizije iz ranijih razdoblja. Sloveni su činili većinu stanovnika Panonske nizije pre doseljenja Mađara. Prema tome, ovi Sloveni se mogu smatrati primarnim faktorom u nastanku Bjelobrdske kulture. Pored Slovena, značajan udeo u Bjelobrdskoj kulturi imali su i Mađari, koji su nakon dolaska na prostor sliva srednjeg toka Dunava, prestali sa svojim dotadašnjim nomadskim načinom življenja. Doseljeni Mađari su pod uticajem Slovena iz Panonske nizije prihvatili upotrebu slovenskog nakita.
Bjelobrdska kultura je bila razdoblje u kojem je ostvareno kulturno prožimanje Slovena i Mađara. Mađari su u ovom razdoblju prihvatili kulturne tradicije Slovena, dok su Sloveni prihvatili mađarski jezik. Misli se da su time potomci ovih Panonskih Slovena u najvećem broju ušli u sastav srednjovekovnog mađarskog etnosa. Međutim, nije još dokazano o kojim Slovenima je ovde reč. Neki predmeti kao što su es-karičice su uglavnom karakteristični za Zapadne, dok neki drugi kao perle bačvastog oblika za Južne Slovene. Nalazi bjelobrdske kulture se češće javljaju duž srednjeg toka Tise nego u Prekodunavskoj Mađarskoj, gde pisani i materijalni izvori potvrđuju prisustvo Slovena.[12]
Na nekim perifernim predelima, koje je zahvatala Bjelobrdska kultura, doseljeni Mađari nisu omeli kulturni razvitak mesnih Slovena.
Materijalni ostaci[uredi | uredi izvor]
Nalaze u eponimičnoj nekropoli Bijelo Brdo II je iskopao i objavio hrvatski arheolog Josip Brunšmid. Nekropola je otkrivena u tadašnjoj ulici Veneciji. Na zapadnoj strani su kopane parcele br. 801 (bašta Davida Lukića), 803 (bašta Srete Lukića), 804 i 805 (dvorište i bašta Miloša Miletića), 807 (dvorište Koje Bertića), 808 (dvorište Steve Miletića), a na istočnoj strani parcele br. 846/2 (dvorište Stevana Ostojića), 847 i 848 (dvorište i bašta Koje Bojanića), 849/1 i 2 i 850/1 i 2 (vrt i dvorište Vase Bojanića), 851 (bašta Luke Miletića) i 854 (bašta Koste Čivića). Kopana je i sama ulica.[13] u grobovima su pronađeni novci ugarskih kraljeva Petra (1038-1041, 1044-1046), Andrije I (1046—1060) i Bele I (1060—1063), ali i stariji rimski novci iz 2, 3. i 4. veka koji su korišćeni kao nakit. Na osnovu ugarskog novca Brunšmid je datirao nekropolu u sredinu 11. veka.[14] Materijal je uglavnom pogrebnog karaktera. Pojedinci su sahranjeni obično u jednostavnim grobovima. Tela su ispružena. Ruke su negde prekrštene, a negde položene uz telo. Grobovi su obično orijentisani u pravcu zapad-istok. Obrazuju kakav takav red.[13] U grobovima je nađeno veoma malo oružja i oruđa. U nekropoli Lijeve Bare od oružja su pronađeni koštani delovi luka i 25 vrhova strela. Brunšmid tvrdi da je oružje korišćeno za lov a ne ratovanje. Brunšmid je na osnovu pronađenih predmeta došao do sledećeg zaključka: „Po samim predmetima, što su se u tim grobovima našli, posve se sigurno može reći, da je svijet, što se je tamo zakopavao, bio slavenskoga roda, t. j. da su to bili Hrvati“.[15]
Pronađeni nakit Bjelobrdske kulture je slovenskog porekla. Bronzani juvelirski proizvodi koji datiraju iz vremena pre nastanka Ugarske izrađeni su kao nasleđe lokalne tradicije, koja ima pozno-antičko odnosno vizantijsko poreklo. Žene su nosile staklene perle, prstenje i narukvice. Od karičica se ističu naušnice i slepoočničarke (ili slepoočnice) sa završecima u obliku slova S. Takve slepoočničarke su karakteristične za Slovene, ali su ih nosili i Mađari.[16]
Naselja bjelobrdske kulture su slabije poznata od nekropola.[17]
Veća nalazišta[uredi | uredi izvor]
- Mađarska: Pilinj, Sekešfehervar, Sob, Senteš-Sentlaslo, Halimba-Čereš, Čongrad itd.
- Republika Srpska (BiH): Gomjenica (Baltine bare), Kočićevo (Tučić), Mahovljani (Luke), Petoševci (Bagruša) itd.
- Slovačka: Barca, Bešenjov, Djevin, Nove Zamki, Njitra, itd.
- Slovenija: Ptuj
- Hrvatska: Bijelo Brdo, Vukovar, Kloštar Podravski, itd.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Deo ovog sastava može se naći prevodu na nemački u: B. v. Richthofen, Zur Slawenfrage in der frühmittelalterlichen Archäologie Ungarns. Arch. Ert. 40, 1923—26, 304 ff.
- ^ Niderle se pravdao da je uzeo Hampela za primer „i iz tog razloga što su njegova dela najveća i najautoritativnija, kao i zbog toga što su izdana i na nemačkom. Publikacije na mađarskom mi nisu dostupne“.[6]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Popović 1950, str. 42–43, 107, 226–27; D. & Vinski 1955, str. 696; Vinski 1966a, str. 122; Sekereš 1973, str. 413.
- ^ Ercegović 1958, str. 165, 185; Vinski 1966a, str. 122; Janković & Janković 1990, str. 77.
- ^ Ercegović 1958, str. 165, 185; Janković & Janković 1990, str. 77.
- ^ Richthofen 1926, str. 305; Vinski 1966b, str. 122; Boba 1978, str. 632.
- ^ Niederle 1921, str. 25: »V uhorskej archeologii je jedna časť, ktorá sa nás najviac týka a ku ktorej dnes, keď je Slovensko pripojené k československej republike, musí sa obrátiť predovšetkým záujem českých a slovenských archeologov, najmä preto, že maďarskí archeologovia zaoberali sa ňou nielen nedostatočne, ale priamo s tendenciou proti nám, Slovanom«.
- ^ Niederle 1921, str. 25: »Zaoberám sa Hamplom i z tej príčiny, že diela jeho sú najväčšie a najviac smerodajné, a potom i preto, že vydané boly i po nemecky. Maďarské publikácie sú mi neprístupné«.
- ^ a b Eggers & 2000/01, str. 24.
- ^ Bálint 1991, str. 161.
- ^ Boba 1978, str. 623; Vinski 1982, str. 3.
- ^ Bálint 1991, str. 159.
- ^ Erdélyi 1986, str. 158.
- ^ Dimitrijević 1993, str. 211; [[#CITEREF|]], str. 3; [[#CITEREF|]].
- ^ a b Brunšmid 1904, str. 33.
- ^ Brunšmid 1904, str. 30, 34.
- ^ Brunšmid 1904, str. 35.
- ^ Brunšmid 1904, str. 37; Trojanović 1926, str. 58; Vinski 1982, str. 3; Erdélyi 1986, str. 159.
- ^ Janković & Janković 1990, str. 55; [[#CITEREF|]], str. 3; [[#CITEREF|]].
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Eisner, Jan (1978). „Slované a Maďaři v archeologii”. Slavia Antiqua. 7: 189—210.
- Bálint, Csanád (1991). „Das Ungartum und die sog. Bjelo-Brdo-Kultur”. Südungarn im 10. Jahrhundert. Budapest. str. 159—193.
- Boba, Imre (1978). „Tło historyczne kultury bijelobrdowskiej”. Studia Historyczne. 21/4: 623—28.
- Boba, Imre (1993). „Bálint, Csanád: Südungarn im 10. Jahrhundert”. Eurasian Studies Yearbook. 65: 163—67.
- Brunšmid, Josip (1904). „Hrvatske sredovječne starine”. Vjesnik Hrvatskoga arheološkog društva. VII: 30—97.
- Vinski, Zdenko (1966a). „Bijelo Brdo”. Enzyklopädisches Handbuch zur Ur- und Frühgeschichte Europas. I. Praha. str. 122.
- Vinski, Zdenko (1966b). „Bijelo Brdo-Kultur”. Enzyklopädisches Handbuch zur Ur- und Frühgeschichte Europas. I. Praha. str. 122—123.
- Vinski, Zdenko (1982). „Bjelobrdska kultura”. Enciklopedija Jugoslavije. 2. Zagreb. str. 3—4.
- Giesler, J. (1981). „Untersuchungen zur Chronologie der Bijelo-Brdo-Kultur”. Praehistorische Zeitschrift. 56: 1—167.
- D., Z.; Vinski, Zdenko (1955). „Bijelo Brdo”. Enciklopedija Jugoslavije. I. Zagreb. str. 696.
- Dimitrijević, Danica (1993). „Csanád Bálint, Südungarn im 10. Jahrhundert, Budapest 1991”. Starinar : Srpskog arheološkog društva. 42: 208—17.
- Eggers, Martin (2000/01). „Beiträge zur Stammesbildung und Landnahme der Ungarn. Teil II: Die ungarische Landnahme”. Ungarn Jahrbuch. 25: 1—34. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|date=(pomoć) - Erdélyi, István (1986). „Slawen, Awaren, Ungarn”. Welt der Slawen. Geschichte, Gesellschaft, Kultur. Leipzig-Jena-Berlin. str. 143—160.
- Ercegović, Slavenka (1958). „Neobjavljeni grobni nalazi iz Bijelog brda”. Starohrvatska prosvjeta. Vol.III No.6: 165—186.
- Ivaniček, Franjo (1951). Staroslavenska Nekropola u Ptuju: rezultati antropoloških istraživanja. Ljubljana.
- Janković, Milica; Janković, Đorđe (1990). Sloveni u jugoslovenskom Podunavlju. Beograd.
- Janković, Đorđe (2000). „Srednjovekovna kultura Srba na granici prema Zapadnoj Evropi”. Tradicionalna kultura Srba u Srpskoj Krajini i Hrvatskoj. Beograd. str. 9—22.
- Miletić, N. (1966/67). „Slovenska nekropola u Gomjenici kod Prijedora”. Glasnik Zemaljskog muzeja. n. s., sv. XXI-XXII.
- Miletić, N. (1988). „Bjelobrdska kulturna grupa”. Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine. I. Sarajevo. str. 63.
- Niederle, Ľubor (1921). „Slovania v Uhrách”. Letopis Matice Slovenskej. 13: 25—38.
- Popović, Dušan (1950). Srbi u Sremu do 1736/7. Beograd.
- Richthofen, Bolko (1926). „Zur Slawenfrage in der frühmittelalterlichen Archäologie Ungarns”. Archaeologiai értesítő. 40: 304—317.
- Sedov, Valentin Vasiljevič (2013). Sloveni u ranom srednjem veku. Novi Sad.
- Sekereš, Stjepan (1973). „Antroponimija i toponimija slavonske Podravine”. Hrvatski dijalektološki zbornik. 3: 369—465.
- Trojanović, Sima (1926). „Glavna obeležja srpskog naroda”. Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu. I: 57—67.