Prosvetiteljstvo

Ako postoji nešto što znaš, izreci to. Ako postoji nešto što ne znaš, istraži to.

— Ilustracija na naslovnoj stranici francuske Encyclopédie iz 1772.; Istina u središtu slike okružena je svetlom, a predstavljaju je dve figure desno Filozofija i Razum.

Prosvetiteljstvo (ili doba razuma) je razdoblje od 1650-ih do 1780-ih tokom kojeg su intelektualne i kulturalne snage u Evropi davale naglasak razumu, analizi, i individualizmu nasuprot tradicionalnim linijama autoriteta. Promovisali su ga filozofi i lokalni intelektualci u urbanim kafanama, salonima i masonskim ložama. Zagovornici prosvetiteljstva dovodili su u pitanje i izazivali autoritet institucija koje su bile duboko ukorenjene u društvu, kao npr. Katoličke crkve i zalagali se za reformu društva utemeljenom na toleranciji, nauci i skepticizmu.

Mnogi filozofi i naučnici kao Fransis Bejkon (1562—1626), Rene Dekart (1596—1650), Džon Lok (1632—1704), Baruh Spinoza (1632—1677), Pjer Bejl (1647—1706), Volter (1694—1778), Fransis Hačison (1694—1746), Dejvid Hjum (1711—1776), Čezare Bekarija (1738—1794), Imanuel Kant (1724—1804), i Isak Njutn (1642—1727) uticali su na društvo objavljujući vrlo popularne radove. Pod uticajem ideja prosvetiteljstva, mnogi su se vladari sastajali s intelektualcima tog doba i pokušavali da primene njihove reforme, uvodeći princip tolerancije i prihvatajući koegzistenciju različitih religija, započevši proces koji će se kasnije zvati prosvećeni apsolutizam. U istom razdoblju prosvetiteljstva zbivala se naučna revolucija, predvođena Isakom Njutnom.

Nove ideje i verovanja širile su se kontinentom potencirane i povećanjem pismenosti usled udaljavanja od isključivo religijskih tekstova. Među najznačajnijim književnim delima bila je Enciklopedija (1751—1772) koju su uređivali Deni Didro i (nakon 1759) Žan le Ron d'Alamber. Prodano je oko 25.000 kopija ove enciklopedije u 35 svesaka, polovina čega izvan Francuske. Književna dela kao što su Volterov Filozofski rečnik (Dictionnaire philosophique, 1764) i Filozofska pisma (Lettres philosophiques, 1733) bili su revolucionarna štiva koja su širila ideale prosvetiteljstva. Neki od tih ideala pokazali su se vrlo uticajnim i odlučujućim tokom Francuske revolucije 1789. godine. Nakon revolucije usledio je suprotni intelektualni pokret poznat kao romantizam.

Korištenje pojma

Pojam „prosvetiteljstvo“ (nemački Aufklärung, engleski Enlightenment, italijanski illuminismo) proizlazi iz francuske filozofije kao ekvivalent francuskog pojma Lumières (prvi ga je put koristio Dubos 1733. a postao je uobičajen oko 1751). Na nemačkom govornom području ustalio se pojam Aufklärung (od aufklären = osvetliti; sich aufklären = razbistriti) prema Kantovom eseju iz 1784. „Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?“ (Odgovoriti na pitanje: šta je to prosvetiteljstvo?).

Međutim, istoričari se nikad nisu slagali oko definicije prosvetiteljstva, kao ni oko njegovog hronološkog i geografskog raspona. Pojmovi kao les Lumières (francuski), illuminismo (italijanski), ilustración (španski) i Aufklärung (nemački) odnosili su se na samo delimično preklapajuće pokrete. Tek nakon kasnog 19. veka engleski su se naučnici složili šta podrazumevaju pod pojmom prosvetiteljstva.

Istoriografija prosvetiteljstva počela je istovremeno kad i sam period, iz dela samih „figura prosvetiteljstva“ koji su pisali o vlastitim delima. Dominantni element je intelektualno gledište koje su oni zauzeli. d'Alamberovo delo Preliminary Discourse of l'Encyclopédie pruža čitaocu uvid u istoriju prosvetiteljstva kao i hronološku listu dostignuća u području opšteg znanja, od kojih je Encyclopédie predstavljena kao vrhunac.

Drugi, više filozofski primer toga je takmičenje u pisanju eseja iz 1783. (takmičenja u pisanju bila su uobičajena pojava u ono doba) u organizaciji berlinskog časopisa Berlinische Monatsschrift na zadatu temu: „Šta je prosvetiteljstvo?“. Jevrejski filozof Mozes Mendelson bio je među onima koji su se odazvali, te je definisao prosvetiteljstvo kao proces kojim se čovek obrazuje koristeći razum (Jerusalem, 1783).

Imanuel Kant je takođe napisao odgovor i definisao prosvetiteljstvo kao „čovekovo oslobođenje od vlastitog samonametnutog starateljstva“, starateljstva opisanog kao „čovekova nesposobnost u korištenju svog razumevanja bez spoljašnjeg usmeravanja“. Za Kanta je prosvetiteljstvo bilo „konačno odrastanje čovečanstva, emancipacija čovekove svesti od nezrelog stanja neznanja.“ Prema istoričaru Roju Porteru, teza o oslobođenju ljudskog uma od dogmatskog stanja neznanja, koje je prema njegovom tumačenju bilo prevalentno u ono doba, srž je onoga što je doba prosvetiteljstva pokušalo doseći.

Prema Bertrandu Raselu, međutim, prosvetiteljstvo je faza jednog postepenog razvoja, koji je započeo još u antici, a razum i preispitivanje postojećeg poretka bili su stalni ideali kroz celu istoriju. Rasel objašnjava da je prosvetiteljstvo na posletku proizašlo iz protestantske reakcije na katoličku kontrareformaciju, kad su se filozofski stavovi iz zadnje dve stotine godina konačno kristalizovali u koherentan svetonazor. Rasel smatra da su se mnogi od filozofskih stavova, kao preferiranje demokratije u odnosu na monarhiju, u početku pojavili među protestantima ranog 16. veka kao opravdanje njihove želje za raskidom odnosa s papom i Katoličkom crkvom. Premda su mnoge od tih filozofskih ideala kasnije preuzeli i katolici tokom 18. veka, prosvetiteljstvo je prema Raselovom mišljenju glavna manifestacija raskola koji je započeo Martin Luter.

Šartije (1991) objašnjava da je prosvetiteljstvo izmišljeno u kasnijem razdoblju u svrhu postizanja političkih ciljeva. On tvrdi da su osnovni tekst kanona prosvetiteljstva izmislile vođe Francuske revolucije, tako što su izabrali određene autore i identifikovali ih sa samim pokretom prosvetiteljstva kako bi legitimirali svoju republikansku političku agendu.

Džonatan Izrael odbacuje pokušaje postmodernih i marksističkih istoričara da se revolucionarne ideje tog razdoblja interpretiraju kao puki nusprodukti socijalnih i ekonomskih transformacija. On se umesto toga fokusirao na istoriju ideja u razdoblju od 1650. do kraja 18. veka, te tvrdi da su same ideje uzrokovale promene koje su najzad dovele do revolucija u zadnjoj polovini 18. i početkom 19. veka. Izrael objašnjava da se zapadna civilizacija do 1650-ih temeljila „na široko prihvaćenoj jezgri vere, tradicije i autoriteta“.

Do tog razdoblja većina intelektualnih rasprava ticala se oko „konfesionalnog“ – tj. katoličkih, luteranskih, kalvinističkih i anglikanskih pitanja, a glavni cilj tih diskusija bilo je određivanje toga koji će verski blok imati „monopol istine i Bogom datim naslovom autoriteta“. Nakon tog razdoblja sve što se pre temeljilo na tradiciji dovedeno je u pitanje i često zamenjeno novim konceptima u svetlu filozofskog razmišljanja. Nakon druge polovine 17. veka i tokom 18. veka „ustalio se opšti proces racionalizacije i sekularizacije i ubrzo je potisnuo vekovima staru hegemoniju teologije na području znanja“, tako da su religijske rasprave postale od sekundarnog značenja u korist „eskalirajućeg konteksta konfrontacije između vere i skepse“.

Vremensko razdoblje

Ne postoji saglasnost oko tačnog početka doba prosvetiteljstva, najčešće se kao početak prosvetiteljstva uzima početak 18. veka (1701) ili sredina 17. veka (1650). Ako se njegov početak povuče nazad do sredine 17. veka, prosvetiteljstvo vuče svoje poreklo iz Dekartovog Discours de la méthode, objavljenog 1637. U Francuskoj se često kao početak smatra Njutnova Principia Mathematica iz 1687. Mnogi istoričari i filozofi smatraju da je prosvetiteljstvo počelo kad je Dekart pomakao epistemološku bazu od spoljašnjeg autoriteta na unutrašnju izvesnost svojom frazom cogito ergo sum objavljenom 1637.

Kao kraj prosvetiteljstva većina naučnika uzima zadnje godine 18. veka: ili Francusku revoluciju 1789. ili početak Napoleonskih ratova (1804—1815).

Osim toga, pojam prosvetiteljstvo smatra se anahronim i često se primenjuje i na druga razdoblja. U svom delu „Dijalektika prosvetiteljstva“, Maks Horkhejmer i Teodor V. Adorno vide, na primer, nagli razvoj društva u 20. veku kao kasnu posledicu prosvetiteljstva: ljudi su se samoproglasili „gospodarima“ sveta oslobođenog magije; istina se podrazumeva kao sastav; racionalnost je postala instrument i ideologija kojom aparati moći čuvaju vlast; civilizacija je skliznula u varvarstvo i fašizam; civilizacijski efekti prosvetiteljstva preokrenuli su se u njihovu suprotnost; i baš je to, kako tvrde oni, posledica problematične strukture načina razmišljanja u prosvetiteljstvu. Jirgen Habermas se ne slaže s gledištem svojih učitelja (Adorna i Horkhejmera) o prosvetiteljstvu kao procesu propadanja. On priča o „nedovršenom projektu modernosti“ koji, u procesu komunikacijskog delovanja, uvek zahteva racionalno razmišljanje.

Ciljevi

Nemački filozof Imanuel Kant

Mada su mislioci prosvetiteljstva generalno delili sličan skup vrednosti, njihova su se filozofska gledišta i metodološki pristup u postizanju ciljeva bitno razlikovali i često su bili kontradiktorni. Kao što je Outram primetio, prosvetiteljstvo je obuhvatalo „mnoge različite puteve, koji su se i geografski i vremenski razlikovali, usmerenih ka postizanju zajedničkih ciljeva napretka, tolerancije i uklanjanja zloupotreba unutar crkve i države“.

U svojem eseju „Šta je prosvetiteljstvo?“ (1784), Imanuel Kant ga jednostavno opisuje kao slobodu pojedinca da koristi vlastitu inteligenciju. U širem smislu, prosvetiteljstvo je okarakterisano povećanim empirizmom, naučnom preciznošću i redukcionizmom, paralelno s povećanim dovođenjem u pitanje religiozne ortodoksije.

Istoričar Piter Gej tvrdi da je prosvetiteljstvo prodrlo kroz „sveti krug“, čija je dogma ograničavala razmišljanje. „Sveti krug“ je pojam koji on koristi za opis međuzavisnog odnosa između nasledne aristokratije, crkvenih vođa i biblijskih tekstova. Ova se međuzavisnost manifestuje kod prizivanja doktrine „Božjeg prava kraljeva na vladavinu“ od strane samih kraljeva. Crkva je stoga blagosiljala vladavinu kralja, a kralj je štitio crkvu.

Zafirovski (2010) tumači da je prosvetiteljstvo bilo izvor ideja kao što je centralnost političke slobode, demokratije, i razuma kao primarnih vrednosti u društvu nasuprot božanskom pravu kraljeva i tradicije kao vladajućeg autoriteta. Ovo gledište implicira da će uspostava prava na ugovornoj bazi dovesti do razvoja tržišnog modela i kapitalizma, razvoja naučne metode, religijske tolerancije, i organizacije države kao samovladajuće republike na demokratskim osnovama. Prema ovom gledištu, posebno je tendencija primene racionalnosti smatrana suštinskom promenom. Kasnije kritike prosvetiteljstva, kao one romantičara u 19. veku, tvrdile su da su ciljevi za postizanje racionalnosti u ljudskim poslovima previše ambiciozni da bi se mogli postići.

Različiti pokreti u 19. veku, uključujući i liberalizam i neoklasicizam, temelje svoje intelektualno nasleđe na prosvetiteljstvu.

Varijacije među zemljama

Evropa na početku Rata za špansko nasleđe, 1700.

Prosvetiteljstvo se kao pokret uspostavilo u većini evropskih zemalja, često sa specifičnim lokalnim različitostima. U Francuskoj je, na primer, asocirano sa protivvladinim i protivcrkvenim radikalizmom, dok je u Nemačkoj prodrlo duboko u srednji sloj i poprimilo je spiritualistički i nacionalistički ton bez ugrožavanja vlasti ili crkve.

Odgovor vlasti se uveliko razlikovao. Vlast u Francuskoj bila je neprijateljski orijentisana prema prosvetiteljstvu i njegove pristalice su se borile protiv cenzure, a često su bili zatvarani i terani u egzil. Kraljevska vlast je uglavnom ignorisala vođe prosvetiteljstva u Engleskoj i Škotskoj, mada je Isaku Njutnu dodelila titulu viteza i vrlo dobro plaćenu službu u vladi.

Prosvećeni apsolutizam

Glavni članak: Prosvećeni apsolutizam

U mnogim su nacijama moćni vladari, koje istoričari nazivaju „prosvećenim despotima“, pozdravljali vođe prosvetiteljstva na svom dvoru i tražili pomoć od njih u stvaranju zakona i programa reformi političkog i društvenog sistema, usmerenih uglavnom na razvoj jakih nacionalnih država. Najistaknutiji među tim vladarima bili su Fridrih Veliki (kralj Pruske) Katarina Velika (ruska carica od 1762. do 1796), Leopold II (veliki vojvoda Toskane od 1765. do 1790) i Jozef II (austrijski car od 1780. do 1790). Jozef je bio preterani entuzijasta, te je započeo mnoge reforme koje su imale vrlo malu podršku izazvavši tako mnoge pobune. Njegova je vladavina postala predmetom ismejavanja i gotovo svi programi reformi su na kraju povučeni. Stariji ministri Sebastjan Hoze Pombal u Portugalu i Johan Fridrih Struenze u Danskoj takođe su vladali u skladu s idealima prosvetiteljstva.

Britanija

Škotska

Jedan od predvodnika škotskog prosvetiteljstva bio je Adam Smit, otac moderne ekonomske nauke.

Do 1750. u većim škotskim gradovima već je bila stvorena umrežena intelektualna infrastruktura univerziteta, debatnih društava, biblioteka, časopisa, muzeja i masonskih loža. Ova mreža institucija u Škotskoj bila je „pretežno liberalno kalvinistička, njutnovska i po karakteru orijentisana na dizajn,‏ što je igralo veliku ulogu u daljem razvoju prekoatlantskog prosvetiteljstva“. Volter je u Francuskoj izjavio „mi gledamo na Škotsku za sve naše ideje o civilizaciji“, a Škoti su isto tako budno pratili francuske prosvetiteljske ideje. Istoričar Brus Lenman je izjavio da je „središnje dostignuće Škota bila nova sposobnost prepoznavanja i interpretacije društvenih prilika.“ Prvi značajni filozof škotskog prosvetiteljstva bio je Fransis Hačison, profesor filozofije na Univerzitetu u Glazgovu od 1729. do 1746. Bio je filozof morala koji je osmislio alternativu idejama Tomasa Hobsa, a jedna od njegovih značajnijih doprinosa filozofiji je utilitaristički i konzekvencijalistički princip da je vrlina ono što po njegovim rečima „donosi najveću sreću što većem broju ljudi“. Veliki deo njegovih misli inkorporisan je u naučnu metodu (priroda znanja, dokaza, iskustva i uzroka), a neke moderne stavove o odnosu nauke i religije razvili su njegovi štićenici Dejvid Hjum i Adam Smit. Hjum je postao značajna ličnost tradicije skepticizma i empirizma u filozofiji. On i drugi mislioci škotskog prosvetiteljstva razvili su nauku o ljudskoj prirodi, istorijski izraženu u delima Džejmsa Berneta, Adama Fergusona, Džona Milara, i Vilijama Robertsona. Oni su spojili naučne studije o tome kako se ljudi ponašaju u drevnim i primitivnih kulturama s jakom svešću o determinantnim silama moderniteta. Iz ovog se pokreta razvila moderna sociologija i Hjumovi su filozofski koncepti direktno uticali na Džejmsa Medisona (posledično i na Ustav Sjedinjenih Američkih Država) i popularizovani su od strane Dugalda Stjuarta, te su tako postali temelj klasičnog liberalizma. Adam Smit objavljuje „Bogatstvo nacija“ (The Wealth of Nations), često smatrano prvim delom moderne ekonomije. Ono je imalo trenutni učinak na britansku ekonomsku politiku koja traje i danas u 21. veku. Fokus škotskog prosvetiteljstva kretao se od intelektualnih i ekonomskih tema do naučnih, kao što su radovi fizičara i hemičara Vilijama Kulena, agronoma Džejmsa Andersona, hemičara i fizičara Džozefa Bleka i Džejmsa Hatona, prvog modernog geologa.

Fransis Hačison, Adam Smit i Dejvid Hjum utrli su put modernizaciji Škotske i celog atlantskog sveta. Hačeson, otac škotskog prosvetiteljstva, zagovarao je političku slobodu i pravo naroda na pobunu protiv tiranije. Adam Smit, u svom delu Bogatstvo nacija (Wealth of Nations) (1776), zalagao se za slobodu u sferi trgovine i svetske ekonomije. Hjum je pak razvio filozofske koncepte koji su direktno uticali na Džejmsa Medisona i posledično na Ustav SAD.

Na napredak u nauci je između ostalog uticalo otkriće ugljen-dioksida od strane hemičara Džozefa Bleka, Džejms Hatonov argument dubokog vremena u geologiji i Vatovo otkriće parne mašine. Na sličan način, Medicinska škola Univerziteta u Edinburgu je nesumnjivo bila vodeća naučna institucija Evrope. Studenti iz daleka dolazili su na ovaj univerzitet kako bi izučavali hemiju s Vilijamom Kalenom, Džejmsom Blekom i Tomasom Čarlsom Hopom, prirodne nauke s Džonom Hopom, Džonom Vokerom i Robertom Džejmsonom, te anatomiju s Aleksanderom Monroom prvim, drugim i trećim.

Drugu fazu škotskog prosvetiteljstva, od 1780-ih do 1810-ih, činila je mlađa generacija naučnika usmerena ka popularizaciji ideja svojih prethodnika. Krajnji rezultat bila je reinterpretacija i popularizacija škotskog prosvetiteljstva kao skupa ideala koji su pak imali bitan uticaj na razvoj liberalne politike i na univerzitetski sistem Britanije, SAD i, kasnije, Australije. Vođa ovog pokreta je de facto bio Dugald Stjuart. Ostali značajni pripadnici mlađe generacije škotskih prosvetitelja bili su Volter Skot, Aleksandar Frejzer Tajler, Džejms Hol i Džon Plejfer.

Dugald Stjuart je bio student Adama Fergusona u Edinburgu. Kasnije je proveo 1771. i 1772. godinu pod nadzorom Tomasa Rida u Glazgovu; Rid je imao presudan uticaj na Stjuartov filozofski razvoj, više nego Ferguson. Od mladog doba, Dugald Stjuart je pokazivao tipičnu inteligenciju polimata. Mada je negov osnovni interes bila filozofija, njegovim talentom za matematiku dobio je prvi posao, u svojoj 25. godini života, kao profesor matematike u Edinburgu. Držao je tu poziciju najprije sa svojim ocem Metjuom Stjuartom, a kasnije ga je i nasledio. Privremeno je i zamenjivao Fergusona na katedri moralne filozofije od 1778. do 1779, dok je on boravio u Americi po nalogu britanske vlade, da bi na kraju preuzeo poziciju svog oca 1785. Držao je tu katedru 25 godina i toliko je dobro predavao da je u trenutku penzionisanja 1810. imao istaknutu reputaciju u Evropi i Severnoj Americi. Stjuart je imao ogromni uticaj na intelektualnu klimu svog vremena, delom kroz svoja predavanja, a delom kroz pisana dela. Privlačio je studente iz Engleske, Evrope i Amerike, kao i lokalne studente, u brojevima koji nikad ranije nisu bili viđeni. Njegov je uticaj bio izuzetan. Lord Kokbern, Stjuartov student i kasnije istaknuti škotski sudija, zabeležio je: „Za mene su Stjuartova predavanja bila kao otvaranje nebesa. Osećao sam tada kao da sam imao dušu. Dugald Stjuart je jedan od najvećih didaktičkih govornika“. Stjuart je predavao na Univerzitetu u Edinburgu tokom 1790-ih, a kasnije je iznosio svoje stavove britanskoj publici preko svojih knjiga i niza eseja objavljenih u časopisima koji su izlazili u Britanskom carstvu. Ove kasnoprosvetiteljske publikacije, u kombinaciji s mnogim njegovim knjigama, imale su duboki uticaj na utilitarizam, psihologiju, metafiziku, političku ekonomiju i presudno na klasični liberalizam 19. veka.

Engleska

Godine 1651. Tomas Hobs objavljuje knjigu Levijatan, stvarajući tako osnove za teoriju društvenog ugovora. Iako je bio zagovarač apsolutističke monarhije, Hobs je takođe razvio neke od osnova evropske liberalne misli: pravo pojedinca, prirodnu jednakost svih ljudi, veštački karakter političkog uređenja (koji je kasnije doveo do razlikovanja između civilnog društva i države), stajalište da svaka legitimna politička vlast mora biti „zastupnička“ i utemeljena na pristanku ljudi, te liberalno tumačenje zakona koje ostavlja ljude slobodnima da čine šta god žele sve dok to nije eksplicitno zabranjeno zakonom.

Džon Lok je bio jedan od najuticajnijih mislilaca prosvetiteljstva. Uticao je na mnoge druge mislioce, između ostalih i na Rusoa i Voltera. „On je jedan od otprilike deset mislilaca koji su ostali u sećanju po uticajnim doprinosima u širokom spektru filozofskih podpodručja – u Lokovom slučaju to je epistemologija, filozofija jezika, filozofija uma, metafizika, racionalna teologija, etika i politička filozofija.“

Čvrsto vezan za Entonija Ešlija Kupera, prvog grofa Šaftesberija, vođe parlamentarne grupe koja je kasnije izrasla u partiju vigovaca. Lok je i danas poznat po svom liberalizmu u političkoj teoriji. Poznat je po tome što je dodatno razvio teoriju društvenog ugovora, ideju u političkoj filozofiji tipično povezanu za Loka i Rusoa. Teorija navodi da vlada i njeni subjekti ulaze u neizgovoreni ugovor kad vlada preuzme moć. Ugovor pretpostavlja da u zamenu za prenos nekih društvenih sloboda na vladu i prava vlade da uspostavi zakone, ljudi dobijaju i imaju pravo da dobiju zaštitu. Autoritet vlade leži u pristanku onih kojima se vlada. Lok je dobro poznat po svojoj izjavi da pojedinci imaju pravo na „život, slobodu i vlasništvo“, i po svom verovanju da prirodno pravo na vlasništvo proizlazi iz rada. Pod podučavanjem Loka, Entonija Ešlija Kupera, trećeg grofa Šaftesberija, napisao je 1706.: „Postoji snažno svetlo koje se širi svetom, posebno iz ove dve slobodne nacije, Engleske i Holandije, prema kojima se evropski poslovi sada okreću.“

Meri Vulstonkraft je bila jedna od najranijih engleskih feminističkih filozofkinja. Zalagala se za društvo utemeljeno na razumu, i da žene isto kao i muškarci budu tretirane kao razumna bića. Najviše je poznata po svom delu A Vindication of the Rights of Woman (1791).

Trinaest američkih kolonija

Mnogi Amerikanci, posebno Bendžamin Frenklin i Tomas Džeferson, imali su značajnu ulogu u prenosu ideja prosvetiteljstva u Novi svet, a istovremeno su uticali na britanske i francuske mislioce.

Džon Trambulovo ulje na platnu „Deklaracija o nezavisnosti“ prikazuje komitet za izradu deklaracije kako predstavlja svoj rad Američkom kongresu.

Američki mislioci čvrsto su sledili političke ideje engleskih i škotskih prosvetitelja, kao i nekih francuskih mislioca, na primer, Monteskjea. Kao deisti, bili su pod uticajem ideja Džona Tolanda (1670–1722) i Metju Tindala (1656–1733). Za vreme prosvetiteljstva u američkim se kolonijama davao jak naglasak na slobodarstvu, demokratiji, republikanizmu i religijskoj toleranciji. Pokušaji pomirenja nauke i religije rezultirali su masovnim odbacivanjem proročanstava, čuda i otkrovenja, te preferiranja deizma, što je vidljivo u Pejnovom delu „Doba razuma“ (The Age of Reason) i kod Tomasa Džefersona u njegovoj kratkoj Bibliji, iz koje su uklonjeni svi natprirodni aspekti.

Bendžamin Frenklin je imao velik uticaj u Engleskoj, Škotskoj i Sjedinjenim Američkim Državama i Francuskoj, zbog svog političkog aktivizma i zbog otkrića u fizici.

Kulturalna razmena tokom prosvetiteljstva tekla je u oba smera preko Atlantika. Istoričar Čarls C. Man ističe da su mislioci kao Pajn, Lok i Ruso uzimali običaje američkih Indijanaca kao primer prirodne slobode.

Holandija

Francuski filozof Rene Dekart (1596-1650)

U Holandiji se prosvetiteljstvo razvilo za vreme holandskog zlatnog doba.

Dostignuća onog doba će imati duboki uticaj u oblikovanju zapadne civilizacije, pošto je nauka, umetnost, filozofija i ekonomski razvoj u Holandiji procvetao. Neke od ključnih ličnosti holandskog prosvetiteljstva bile su: Rene Dekart, tvorac izreke cogito ergo sum, Baruh Spinoza, filozof koji je pisao o panteizmu i filozofiji jedne materije kao kritici Kartezijevog dualizma; Pjer Bel, francuski filozof koji se zalagao za odvajanje nauke od religije; Ejse Ejsinga, astronom i graditelj prvog planetarijuma; Lodevijk Majer, radikalni mislilac koji je tvrdio da je Biblija mračna i sumnjiva; Adrijan Koerbah, mislilac i kritičar religije i konvencionalnog morala; i prirodoslovac Burčard de Volder.

Grčka

Prosvetiteljstvu u Grčkoj značajan su poticaj dali dobrostojeći grčki trgovci u velikim gradovima Otomanskog carstva. Najvažniji centri grčkog učenja, škole i univerziteti, bili su u Janjini, Kiosu, Smirni (Izmir) i Ajvaliku. Prenos ideja prosvetiteljstva u grčku kolektivnu misao, takođe je uticao na razvoj nacionalne svesti. Publikacije časopisa Hermes o Logios su ojačale ideje prosvetiteljstva. Cilj ovog časopisa bio je jačanje grčke nauke, filozofije i kulture. Dve značajnije ličnosti grčkog prosvetiteljstva su: Riga od Fere i Adamantios Korais. Oni su ohrabrivali grčke nacionaliste na prihvatanje moderne političke misli.

Italija

U Italiji je došlo do velikih promena za vrjeme prosvetiteljstva, što je imalo uticaja i na italijansku filozofiju. Prosvećeni mislioci često su se okupljali u privatnim salonima i kafanama, te organizovali debate, najviše u Milanu, Torinu i Veneciji. Gradovi s važnim univerzitetima kao Padova, Bolonja, Napulj i Rim ostali su, međutim, veliki centri školstva s istaknutim intelektualcima kao što je Đanbatista Viko (1668–1744) i Antonio Đenovezi. Delovi italijanskog društva dramatično su se promenili tokom prosvetiteljstva, Leopold II od Toskane je na primer ukinuo smrtnu kaznu u Toskani. Uticaj crkve je značajno smanjen, što je dovelo do razdoblja jakog intelektualnog razvoja i izuma, tokom kojeg su naučnici Alesandro Volta i Luiđi Galvani došli do novih otkrića i izrazito mnogo doprineli zapadnoj nauci. Čezare Bekarija, jedan od najvećih italijanskih pisaca prosvetiteljstva, postao je poznat po svom kapitalnom delu O zločinima i kaznama (1764), kasnije prevedenom na 22 jezika. Drugi istaknuti intelektualac bio je Frančesko Mario Pagano, autor važnijih studija kao što su Saggi Politici („Politički eseji”, 1783), jednom od značajnijih dela prosvetiteljstva u Napulju, i Considerazioni sul processo criminale („Osvrti o kriminalnom procesu“, 1787), koji su ga uzdigli na status internacionalnog autoriteta u sferi kriminalnog prava.

Francuska

Volter (1694—1778)

Prva stranica Encyclopedie objavljena između 1751. i 1766.

Sredinom 18. veka, Pariz je postao centrom prave eksplozije filozofske i naučne aktivnosti koja je izazivala tradicionalne doktrine i dogme. Francuski istoričari obično smeštaju ovaj period, nazvan Siècle des Lumières (vek prosvetitelja), između 1715. i 1789, od početka vladavine Luj XV do francuske revolucije. Filozofski pokret predvođen Volterom i Rusoom, na osnovu principa da bi se društvo trebalo temeljiti na razumu umesto na veri i katoličkoj doktrini, zalagao se za uspostavu novog građanskog poretka prema prirodnom zakonu i na nauci utemeljenoj na eksperimentima i posmatranju. Filozof politike Monteskje uveo je ideju podele vlasti kod vladanja državom, koncept koji su s entuzijazmom prihvatili autori Ustava Sjedinjenih Američkih Država. Mada mislioci francuskog prosvetiteljstva nisu bili revolucionari, a mnogi od njih bili su pripadnici plemstva, njihove su ideje igrale veliku ulogu u potkopavanju legitimiteta Starog poretka i oblikovanju Francuske revolucije.

Veći deo naučne aktivnosti događao se u Luvru, gde se nalazi Francuska akademija nauka osnovana 1666, a imala je sekcije za geometriju, astronomiju, mehaniku, anatomiju, hemiju i botaniku. Pod vladavinom Luja XVI dodate su sekcije fizika, prirodoslovlje i mineralogija. Francuski naučnici bili su na istom nivou s britanskim naučnicima u matematici i astronomiji i napredniji u hemiji i prirodoslovlju. Biolog i prirodnjak Žorž-Lui Leklerk vodio je botanički vrt Jardin des Plantes i učinio ga vodećim središtem istraživanja u botanici. Matematičari Žozef Luj Lagranž, Žan-Šarl de Borda i Pjer Simon Laplas; botaničar Rene Defonten, hemičari Klod Luj Bertole, Antoan Fransoa i Antoan Lavoazje, doprineli su novoj naučnoj revoluciji koja se zbila u Parizu.

Pariski izdavači knjiga su svojom aktivnošću proširili širom Evrope nove ideale i otkrića tog razdoblja. Između 1720. i 1780, udvostručio se broj knjiga o nauci i umetnosti izdatih u Parizu, dok je u isto vreme broj knjiga o religiji pao na samo jednu desetinu ukupno izdatih knjiga.

Deni Didro i Žan le Ron d'Alamber objavili su između 1751. i 1766. svoje enciklopedijsko delo Encyclopedie u sedamnaest tomova. To je pružilo intelektualcima širom Evrope visokokvalitetni pregled ljudskog znanja. Naučnici iz cele Evrope i Sjedinjenih Američkih Država dolazili su u Pariz na razmenu ideja; Bendžamin Frenklin je 1767. doputovao u Pariz da bi upoznao Voltera i da bi prikazao svoje eksperimente s elektricitetom.

Neka od otkrića pariskih naučnika, pogotovo na području hemije, brzo su ušla u praktičnu upotrebu. Eksperimenti Lavoazjea našli su primenu u stvaranju prvih modernih hemijskih postrojenja u Parizu, a proizvodnja vodonika omogućila je braći Mongolfje pokretanje prvog ljudskog leta balonom 21. novembra 1783, iz dvorca Château de la Muette u blizini parka Bulonjska šuma.

Poljska

Prosvetiteljstvo je došlo do Poljske kasnije nego do Nemačke ili Austrije, kad je uticaj kulture tamošnjeg plemstva (sarmatizam) zajedno s poljsko-litvanskim političkim sistemom (Zlatne slobode) bio u dubokoj krizi. Razdoblje poljskog prosvetiteljstva počelo je 1730-ih – 1740-ih, s vrhuncem tokom vladavine posljednjeg poljskog kralja Stanislava II Avgusta Ponjatovskog (druga polovina 18. veka), počelo je da slabi s trećom podelom Poljske (1795), a završilo se 1822, kad je zamenjeno romantizmom. Ustav iz 1791. izražavao je ideale prosvetiteljstva ali bio je na snazi samo godinu dana, dok Poljsku nisu podelile susedne nacije. Nešto trajnija su bila dostignuća u kulturi, koja su izgradila duh nacionalizma u Poljskoj.

Prusija i Nemačke države

Nemački pokret prosvetiteljstva se do sredine 18. veka razvio kao intelektualna snaga u muzici, nauci i književnosti. Fridrih Veliki (1712–1786), kralj Prusije 1740–1786, video je sebe kao predvodnika prosvetiteljstva, te su pod njegovim pokroviteljstvom na dvoru u Berlinu delovali mnogi filozofi i naučnici. Bio je oduševljen francuskim klasicizmom i kritikovao je germansku kulturu, bio je svestan značajnog napretka koji on donosi. Volter, kojeg je francuska vlast lišila slobode i zlostavljala, rado je prihvatio Frederikov poziv da živi na njegovom dvoru. Frederik je tvrdio, „Moja osnovna preokupacija je borba protiv neznanja i predrasude ... za prosvetljenje umova, gajenje morala, i činjenje ljudi što srećnijima u skladu s ljudskom prirodom, koliko god mi dozvole sredstva na mom raspolaganju.“ Drugi su vladari takođe podržavali ova nastojanja, kao Karl Frederik od Badena, koji je vladao Badenom 73 godine (1738–1811).

Vajmarsko dvorište muza prikazuje važnost Vajmara. Šiler u prvom planu čita, krajnje levo (sede) Viland i Herder, Gete desno stoji ispred stuba. Ulje na platnu Teobald fon Era iz 1860.

Pisac Hristian Volf (1679–1754) bio je preteča koji je izložio prosvetiteljstvo nemačkim čitaocima, te je legitimizirao nemački jezik kao jezik filozofije. Johan Gotfrid fon Herder (1744–1803) otvorio je nova područja u filozofiji i poeziji, pogotovo s protoromantističkim pokretom Šturm und drang. Vajmarska klasicizam („Weimarer Klassik“) bio je kulturni i književni pokret utemeljen u Vajmaru, s nastojanjem da uspostavi novi humanizam sintezom ideja romantizma, klasicizma i prosvetiteljstva. Pokret je trajao od 1772. do 1805, a u njemu su osim Herdera učestvovali pisac Johan Volfgang Gete (1749–1832) i pesnik i istoričar Fridrih Šiler (1759–1805). Herder je tvrdio da svaki narod ima svoj poseban identitet, koji se izražava kroz jezik i kulturu. To je dalo legitimizaciju promovisanju nemačkog jezika i kulture i olakšalo oblikovanje i razvoj nemačkog nacionalizma. Šilerova dela izražavala su nemirni duh njegove generacije, prikazujući herojsku borbu pojedinaca protiv društvenih pritisaka i snaga sudbine.

Nemačka muzika, pod sponzorstvom visokih društvenih slojeva, sazrela je s kompozitorima kao Karl Filip Emanuel Bah (1714–1788), Jozef Hajdn (1732–1809) i Volfgang Amadeus Mocart (1756–1791).

U udaljenom Kenigsbergu, filozof Imanuel Kant (1724–1804) pokušava da pomiri racionalizam i religiozno verovanje, slobodu pojedinca i politički autoritet, ali i da iscrta gledište o javnoj sferi kroz privatno i javno rezonovanje. Kantovo delo sadrži temeljne napetosti koje će nastavljati da oblikuju nemačku misao i celu evropsku filozofiju do duboko u 20. vek.

Nemačko prosvetiteljstvo dobilo je podršku prinčeva, aristokrata i srednje klase i zauvek je preoblikovalo tamošnju kulturu.

Rusija

Prosvetiteljstvo u Rusiji započelo je sredinom 18. veka vladinim aktivnim promovisanjem umetnosti i nauka. U to doba otvorili su se prvi univerziteti, biblioteke, pozorišta, javni muzeji i nastala je nezavisna štampa. Kao i ostali prosvećeni apsolutisti, Katarina Velika igra glavnu ulogu u podsticanju umetnosti, nauka i obrazovanja. Promovisala je svoju vlastitu interpretaciju ideala prosvetiteljstva, uz savete značajnih internacionalnih eksperata kao što je Volter s kojim je vodila pisanu korespondenciju, ali i svetski poznatih naučnika koji su delovali u Rusiji kao što su Leonard Ojler, Peter Simon Palas, Teodor Janković-Mirijevski i Andrej Ivanovič Leksel. Rusko prosvetiteljstvo razlikovalo se od svoje zapadnoevropske varijante time što je promovisalo dalju modernizaciju svih aspekata ruskog života s posebnim naglaskom na borbi protiv kmetstva u Rusiji. Istoričari objašnjavaju da se rusko prosvetiteljstvo fokusiralo na pojedinca, ohrabrujući ga da živi prosvećenim životom, umesto naglaska na društvenim promenama.

Španija

Glavni članak: Prosvetiteljstvo u Španiji

Karlos III, kralj Španije od 1759. do 1788, pokušao je da spase svoje carstvo od zaostalosti kroz temeljne reforme kao što su slabljenje crkve i njenih manastira, promovisanje nauka i univerzitetskog istraživanja, olakšavanje trgovine, modernizacija poljoprivrede i sistematsko izbegavanje ulaska u ratove. Nije uspeo da kontroliše deficit u državnom budžetu i sve se više zaduživao. Nakon njegove smrti Španija je ponovo započela da zaostaje.

Istoriografija

Debate

Istoričar Kit Tomas tvrdi da je prosvetiteljstvo oduvek bilo kontroverzno područje. Njegovi ga pobornici:

• veličaju kao izvor svega naprednog što se desilo u svetu. Za njih ono podrazumeva slobodu mišljenja, racionalno istraživanje, kritičko razmišljanje, religijsku toleranciju, političke slobode, napredak u naukama, potragu za srećom i nadu u bolju budućnost.

On tvrdi da ga, međutim:

njegovi neprijatelji optužuju za površni racionalizam, naivni optimizam, nerealistični univerzalizam, i moralni mrak.

Tomas ističe da je od samog njegovog početka postojalo antiprosvetiteljstvo, tokom kojeg su klerikalni i konzervativni pobornici tradicionalne religije napadali materijalizam i skepticizam kao zle sile koje podstiču nemoral. Od 1794, oni ukazuju na teror tokom Francuske revolucije kao potvrdu njihovih predviđanja. Krajem razdoblja prosvetiteljstva, nove generacije filozofa romantizma tvrdili su da je preterana zavisnost od razuma bila greška koju je prosvetiteljstvo održavalo, jer je zanemarivalo čvrste veze istorije, mitova, vere i tradicije koje su potrebne da drže društvo na okupu.

Politička misao

Kao i ostali filozofi prosvetiteljstva, Ruso je bio kritičan prema atlantskoj trgovini robljem.

Kao i francuska revolucija, prosvetiteljstvo se dugo slavilo kao temelj moderne zapadne političke i intelektualne kulture i često se vezalo za francusku revoluciju 1789. Međutim, kao što Rože Šarte ističe, možda je revolucija „izmislila prosvetiteljstvo u pokušaju učvršćenja svog legitimiteta u korpusu tekstova i u pomirenim i ujedinjenim autorima utemeljiteljima ... u njihovoj pripremi za prekid sa starim svetom“.

Drugim rečima, revolucionari su podigli filozofe kao Voltera i Rusoa na status heroja, kako bi ih koristili za opravdanje njihovog radikalnog prekida s starim poretkom. U svakom slučaju, dvoje istoričara prosvetiteljstva iz 19. veka, Ipolit Ten i Aleksis de Tokvil, puno su učinili da bi učvrstili ovu vezu prosvetiteljstva kao uzroka revolucije, kao i intelektualne percepcije samog prosvetiteljstva.

Alternativni pogled na problematiku je da filozofski princip „dopuštenja onih nad kojima se vlada“ koji je definisao Lok u svom delu Two Treatises of Government (1689) predstavlja pomak od paradigme stare feudalne vladavine poznat kao „božansko pravo kraljeva“. Prema tom viđenju, revolucije kasnih 1700-ih i ranih 1800-ih bile su izazvane činjenicom da se taj pomak u paradigmi vladavine nije mogao rešiti mirnim putem, stoga su se kao rezultat toga zbile nasilne revolucije. Jasno je da je filozofija vladavine prema kojoj kralj nikad nije u krivu u direktnoj suprotnosti filozofiji gde građani po prirodnom zakonu dopuštaju vladavinu vlastitih tela vlasti.

Džon Lok je bio uspešan u učvršćivanju svoje filozofije vladavine na principu društvenog ugovora, kao pretežne teme koja je prožimala političku misao u doba prosvetiteljstva. Formalno je engleski filozof Tomas Hobs bio taj koji je još 1651. uveo tu misao u diskors sa svojim delom Levijatan. Džon Lok i Žan Žak Ruso su razvili vlastitu teoriju društvenog ugovora u delima Two Treatises of Government i Discourse on Inequality. Iako vrlo različita, sva ta tri dela tvrde da je društveni ugovor nužan čoveku kako bi živeo u građanskom društvu.

Za Hobsa, prirodno stanje čoveka je stanje siromaštva, nasilja i anarhije u kojem je život pojedinca „usamljen, siromašan, gnusan, brutalan i kratak“. Kako bi se odupro tome, Hobs objašnjava da društvo sklapa društveni ugovor samo sa sobom kako bi izabralo svemoćnog, apsolutnog vođu, odričući se dela ličnih sloboda u zamenu za sigurnost i zaštitu zakona.

Godine 1689. Džon Lok objavljuje svoje delo Two Treatises of Government. U njemu, on definiše prirodno stanje čoveka kao stanje u kojem su ljudi racionalni i slede prirodni zakon, prema kojemu su svi ljudi rođeni kao jednaki i s pravom na život, slobodu i vlasništvo. Međutim, ako jedan građanin prekrši prirodni zakon, i on i žrtva ulaze u stanje rata iz kojeg se prividno ne može izaći. Stoga, Lok objašnjava da pojedinci postaju delom društva kako bi zaštitili njihova prirodna prava putem „nepristranog suđenja“ ili zajedničkog autoriteta, kao što su sudovi kojima se mogu obratiti.

U kontrastu s Lokom, Rusoova koncepcija prirodnog zakona i građanskog društva, te kako čovek prelazi iz jednog u drugi, temelji se na pretpostavci da je civilizovani čovek iskvaren. U svom delu Discourse on Inequality, Ruso tvrdi da je prirodni čovek svesno biće koje nema želju koju sam ne može ispuniti. Prirodni čovek je bio istrgnut iz svog prirodnog stanja „kad je prvi pojedinac ogradio deo zemlje od onih kojima je ona bila potrebna i prisvojio je za sebe, te našao dovoljno jednostavnih ljudi koji su mu to poverovali, taj je čovek bio prvi pravi utemeljitelj civilnog društva“. Jednom kad se nejednakost utemeljena na privatnom vlasništvu uspostavila, društvo se iskvarilo te nastavilo učvršćivati nejednakost kroz podelu rada i na kraju odnosima moći. S tim na umu, Ruso u svom delu O socijalnom ugovoru razvija svoju teoriju ugovora. On tumači da se ljudi udružuju u građansko društvo putem društvenog ugovora kako bi postigli jedinstvo zadržavajući ličnu slobodu. To je utelovljeno u suverenitetu opšte volje, moralnom i kolektivnom zakonskom telu konstituisanom od građana.

Premda su političkom mišlju prosvetiteljstva uveliko dominirali teoretičari društvenog ugovora, i Dejvid Hjum i Adam Ferguson kritikovali su to područje. U svom eseju, O prvobitnom ugovoru, Hjum tumači da je vlast koja proizlazi iz pristanka retko viđena, pre je građanska vlast utemeljena na vladarevom autoritetu i sili. Upravo je zbog vladarevog autoriteta koji je iznad i protiv individue, razlog da ga pojedinac prećutno poštuje. Hjum tvrdi da pojedinci „nikad ne bi mogli zamisliti da ih njihova saglasnost čini suverenima“, pre će autoritet to postići. Slično njemu, Ferguson nije verovao da su građani izgradili državu, već da je radije društveno uređenje izraslo iz društvenog razvoja. U svom delu iz 1767. Esej o istoriji civilnog društva, Ferguson koristi četiri razvojna stupnja, teoriju koja je svojevremeno bila vrlo popularna u Škotskoj, kako bi objasnio čovekov razvoj od zajednice lovaca-sakupljača do trgovačkog i građanskog društva bez „potpisivanja“ društvenog ugovora.

Rusoov i Lokov društveni ugovor se oba temelje na pretpostavci da čovek ima prirodno pravo. Prirodno pravo nije dato čoveku putem prava i običaja, već je nešto što svi ljudi imaju u pretpolitičkim zajednicama, stoga je univerzalno i neotuđivo. Najpoznatija formulacija o prirodnom pravu je ona Džona Loka u njegovoj Drugoj raspravi, u kojoj on uvodi koncept prirodnog stanja. Kao što je prethodno obrađeno, čovek je savršeno slobodan u prirodnom stanju, unutar zakona prirode i razuma. Za Loka je zakon prirode utemeljen na uzajamnoj sigurnosti, ili ideji da niko ne može prekršiti prirodno pravo drugoga, pošto je svaki čovek jednak i ima ista neotuđiva prava. Ta prirodna prava uključuju savršenu jednakost i slobodu, te pravo na očuvanje života i vlasništva.

Na temelju te formulacije, Džon Lok je argumentisao svoj stav protiv ropstva na temelju činjenice da porobljavanje sebe krši prirodni zakon; osoba se ne može predati svojim vlastitim pravima, sloboda osobe je apsolutna i niko joj je ne može oduzeti. Osim toga, Lok tumači da jedan pojedinac ne može porobiti drugoga zato što je to moralno neprihvatljivo. Lok je uveo izuzetak u svoju osudu ropstva, on je verovao da pojedinac može postati robom za vreme rata ili sukoba, pošto je to jednostavno produženje stanja rata. Stoga, niko ne može prodati drugog pojedinca u roblje, ali ako neko zakonom postane rob, njegovo se ropstvo ne kosi s njegovim prirodnim pravom.

Lokova teorija o prirodnim pravima uticala je na mnoge političke dokumente uključujući na primer Deklaraciju o pravima čoveka i građana Francuske nacionalne ustavotvorne skupštine i Američku deklaraciju nezavisnosti.

U svom delu Stari režim (1876), Ipolit Ten pomera poreklo Francuske revolucije nazad u francuski klasicizam. To, međutim, ne bi bilo moguće bez pomoći prosvetiteljskog svetonazora, koji je srušio „monarhijsku i religijsku dogmu starog režima“. Drugim rečima, Ten je bio zainteresovan prosvetiteljstvom u toj meri koliko je to vodilo naprednom naučnom diskursu i prenosilo ono što on smatra intelektualnim nasleđem francuskog klasicizma.

Aleksis de Tokvil je u svom delu Stari režim i revolucija (1850) više elaborirano odslikao prosvetiteljstvo. Za de Tokvila, revolucija je bila neizbežan rezultat radikalnog suprotstavljanja u 18. veku između monarhije i mislilaca prosvetiteljstva. Ovi mislioci bili vrsta „alternativne aristokratije koja je bila i svemoćna i bez realne moći“. Ova prividna moć proizlazila je iz podizanja „javnog mnenja“, rođenog nakon što je apsolutistička centralizacija uklonila plemstvo i buržoaziju iz političke sfere. „Književna politika“ koja je iz toga proizašla, promovisala je diskurs o jednakosti, te je stoga bila u radikalnoj opreci s monarhijskim režimom.

Danski ministar Johan Struenze, društveni reformator ispred svog vremena, bio je pogubljen 1772.

De Tokvil „jasno ocrtava ... kulturalne efekte ove transformacije u obliku korištenja moći“. Ipak je bio potreban još jedan vek pre nego je kulturalni pristup postao centralan u istoriografiji, kao što je naglasio Robert Darnton, The Business of Enlightenment: A Publishing History of the Encyclopédie, 1775–1800 (1979).

De Dijn tumači da je Piter Gej, u svom delu The Enlightenment: An Interpretation (1966), prvi formulirao interpretaciju da je prosvetiteljstvo donelo političku modernizaciju na Zapadu, u smislu uvođenja demokratskih vrednosti i institucija i stvaranja modernih liberalnih demokratija. Iako ova teza ima mnogo kritičara, nju su široko prihvatili anglofoni naučnici i bila je ojačana temeljitim studijama Roberta Darntona, Roja Portera i u kasnije Džonatana Izraela.

Debata o religiji

Debata o religiji u doba prosvetiteljstva bila je odgovor na prethodni vek religijskog ratovanja u Evropi, pogotovo Tridesetogodišnji rat. Teolozi prosvetiteljstva želeli su da reformiraju svoju veru uopšteno na temeljima nekonfrontacije i da ograniče mogućnost da se religijske kontroverzije preliju u politiku i ratovanje, još uvek zadržavajući istinsku veru u Boga.

Za umerene hrišćane to je značilo povratak Svetom pismu. Džon Lok napušta korpus teoloških komentara u korist „proučavanja same Božje reči bez predrasuda“. On je odredio da je bit hrišćanstva vera u Hrista spasitelja, te savetuje izbegavanje detaljnije debate. Tomas Džeferson je u Džefersonovoj bibliji otišao dalje; izostavio je sve delove koji opisuju čuda, posete anđela, i Hristovo uskrsnuće nakon smrti. Pokušao je da izvuče samo praktični hrišćanski moralni kodeks iz Novog zaveta.

Mislioci prosvetiteljstva nastojali su da umanje političku moć organizovane religije i time spreče novo doba netolerancije i religioznih ratova. Spinoza je bio odlučan u uklanjanju i onovremene i istorijske teologije (izostavljajući npr. jevrejski zakon) iz politike. Mozes Mendelson je savetovao nedavanje nikakve političke težine organizovanoj religiji, već preporučuje da svaka osoba sledi ono što mu se čini najuverljivijim. Dobroj religiji utemeljenoj na instinktivnom moralu i veri u Boga ne bi teoretski trebala sila kako bi držala red među svojim sledbenicima, a Mendelson i Spinoza oboje vrednuju religiju na temelju njenih moralnih plodova, a ne po logici njenih teologija.

S verom u prosvetiteljstvo javljaju se mnoge nove religijske ideje, uključujući deizam i diskusiju o ateizmu. Deizam, prema Tomasu Pejnu, je jednostavno verovanje u Boga stvoritelja, bez ikakve reference na Bibliju ili ikoji drugi natprirodni izvor. Umesto toga, deist se oslanja isključivo na vlastiti razum koji vodi njegovu veru, što je saglasno razmišljanju većine mislilaca onog doba.

Ateizam je bio predmet mnogih diskusija, ali bilo je malo njegovih zagovornika. Vilson i Ril primećuju da je „u biti, vrlo malo intelektualaca prosvetiteljstva bili ateisti, čak i oni koji su bili glasni kritičari hrišćanstva. Više su bili kritičari ortodoksnog verovanja i naginjali skepticizmu, deizmu, vitalizmu i možda panteizmu.“

Neki su sledili misao Pjera Bejla i tumačili da ateisti zaista mogu biti moralni ljudi. Mnogi drugi, kao npr. Volter, imali su stav da bi bez Boga koji kažnjava zlo, moralni red društva bio narušen. Smatraju da bi ateisti bili puno više skloni remećenju društva, pošto ne slede nikakav viši autoritet i njegove zakone. Pjer Bejl (1647–1706) je primetio da je u njegovo vreme „oprezna osoba uvek održavala prividnu religioznost“. On je verovao da i ateisti mogu imati koncept časti i preći preko vlastitih interesa kako bi stvorili i interagirali s društvom. Lok je smatrao da bi posledice za društvo u kojem ne postoji Bog i Božji zakon bili moralna anarhija. Svaki pojedinac „ne bi imao zakon, već samo svoju volju, nikakvog autoriteta osim sebe. Bio bi bog samom sebi i zadovoljenje svoje vlastite volje bila bi jedina mera i cilj svega njegovog delovanja“.

Intelektualna istorija

U to je vreme intelektualna istorija ostala dominantni istoriografski trend. Nemački naučnik Ernst Kasirer u svom delu Filozofija u prosvetiteljstvu (1932) piše da je prosvetiteljstvo „deo posebne faze u ukupnom intelektualnom razvoju čoveka kroz koji je moderna filozofska misao dobila ono karakteristično samopouzdanje i samosvest“. Posuđujući od Kanta, Kasirer tvrdi da je prosvetiteljstvo proces putem kojeg duh „postiže jasnoću i dubinu razumevanja o njegovoj prirodi i sudbini i njegovom vlastitom karakteru i misiji“. Ukratko, prosvetiteljstvo je niz filozofskih, naučnih i intelektualnih dostignuća koja su se zbila uglavnom u 18. veku - vremenu rođenja intelektualne modernosti.

Savremene analize

Tek je 1970-ih došlo do šireg i heterogenijeg sagledavanja i interpretacije prosvetiteljstva, čak i izvan evropske perspektive. A. Oven Oldridž je dokazao kako su se ideje prosvetiteljstva širile u španske kolonije i kako su integrisane s domorodačkim kulturama, dok je Franko Venturi istraživao uticaj prosvetiteljstva u obično neproučenim sredinama kao u Italiji, Grčkoj, Balkanu, Poljskoj, Mađarskoj i Rusiji.

Kulturni pristup Roberta Darntona pokrenuo je novu dimenziju proučavanja tog područja. On je izjavio:

„Možda je prosvetiteljstvo bilo mnogo prizemnije od uzvišene intelektualne klime kakvom je opisuju autori knjiga, i trebalo bi da dovedemo u pitanje tu odveć uzvišenu, odveć metafizičku viziju intelektualnog života u 18. veku.“

Darnton analizira podzemlje francuske industrije knjiga u 18. veku, proučavajući svet krijumčarenja knjiga i živote njihovih pisaca („Grub Street Hacks“) koji nikad nisu dosegli uspeh svojih philosophe rođaka. Ukratko, umesto da se drži kanona prosvetiteljstva, Darnton proučava „šta su Francuzi želeli da čitaju“, i to je pisao, objavljivao i distribuirao. Slično tome, u svom delu The Business of Enlightenment. A Publishing History of the Encyclopédie 1775–1800, Darnton tvrdi da nema potrebe proučavati samu Encyclopédie, pošto je „knjiga analizirana i antologizirana desetak puta: rekapitulirati sve studije o njenom intelektualnom sadržaju bilo bi redundantno“. On je umesto toga, kako sam naslov njegovog dela sugeriše, proučio društvene uslove koji su doveli do pisanja Encyclopédie. To je reprezentativno za socijalnu interpretaciju u celosti, istraživanje društvenih okolnosti koje su dovele do ideja prosvetiteljstva, a ne proučavanje samih ideja.

Rad nemačkog filozofa Jirgena Habermasa bio je ključan u interpretiranju društvenih uslova. Njegov pionirski rad „Strukturna transformacija javne sfere“ (objavljena pod naslovom Strukturwandel der Öffentlichkeit 1962) preveden je na engleski 1989. Knjiga ocrtava stvaranje „buržoaske javne sfere“ u Evropi 18. veka. U biti, ova javna sfera opisuje nova sastajališta i načine komunikacije koje su omogućile razmenu ideja utemeljenih na razumu u 18. veku. Habermas objašnjava da je javna sfera bila buržujska, egalitarna, racionalna i nezavisna od države, čineći je idealnim sastajalištem intelektualaca koji su kritički preispitivali tadašnju politiku i društvo, daleko od ometanja zvaničnog autoriteta.

Habermasov rad, iako uticajan, bio je napadnut na svim frontovima. Dok je javna sfera uopšteno bila integralni deo socijalnih interpretacija prosvetiteljstva, brojni istoričari doveli su u pitanje da li je javna sfera bila buržujska, opoziciona u odnosu na državu, nezavisna od države i egalitarna.

Ovaj istoriografski razvoj je mnogo učinio za otvaranje studija prosvetiteljstva raznovrsnim interpretacijama. U svom delu A Social History of Truth (1994), na primer, Stiven Šejpin iznosi u velikoj meri sociološki argument da je u Engleskoj 17. veka moda društvenosti kao znak civiliziranosti izrasla u osnovni diskurs o istini. Za tvrdnju koja ima potencijal da bude istinita, bilo je nužno da se izrazi u skladu s pravilima civilnog društva.

Prema mišljenju Džonatana Izraela, u ovom su se razdoblju oblikovale dve jasne linije prosvetiteljske misli: Prvo, „radikalno prosvetiteljstvo“, uglavnom inspirisano filozofijom jedne materije Baruha Spinoze, koja se u svom političkom obliku priklanja: „demokratiji; rasnoj i polnoj jednakosti; ličnoj slobodi životnog stila; potpunoj slobodi mišljenja, izražavanja i štampe; iskorenjivanju religijskog autoriteta iz zakonodavnog procesa i obrazovanja; te potpunu odvojenost crkve od države“.

Drugo, „umereno prosvetiteljstvo“, koje u mnogim različitim filozofskim sistemima, kao onima u delima Dekarta, Džona Loka, Isaka Njutna ili Kristijana Volfa, izražava određenu podršku kritičkom preispitivanju i obnovi starih načina razmišljanja, ali su u drugim područjima tražili prilagođenje starim sistemima moći i vere. Ove su se dve struje razmišljanja susretale s konzervativnim antiprosvetiteljstvom, koji obuhvata one mislioce koji su se držali tradicionalnog sistema razmišljanja utemeljenog na veri.

Pojavile su se i feminističke interpretacije, Dena Gudman je istaknuti primer. U svom delu The Republic of Letters: A Cultural History of the French Enlightenment (1994), Gudman tumači da su mnoge žene u biti imale značajne uloge u francuskom prosvetiteljstvu, zbog njihove uloge salonnières u pariskim salonima. Ovi su saloni „postali radni prostori projekta prosvetiteljstva“ i žene su, kao salonnières, bile „legitimne upravnice potencijalno buntovnih diskursa“ koji su se u njima zbivali. S druge strane, Karla Hese, u delu The Other Enlightenment: How French Women Became Modern (2001), objašnjava da je „participacija žena u javnom kulturnom životu Starog režima bila... relativno marginalna“. Francuska je revolucija, s uništenjem starih kulturalnih i ekonomskih restrikcija i korporativizma (gilda), ta koja je otvorila francusko društvo ženskoj participaciji, posebno u književnoj sferi.

Socijalna i kulturalna interpretacija

U suprotnosti s intelektualnim istoriografskim pristupom prosvetiteljstvu, koji proučava različite struje ili diskurse intelektualne misli unutar evropskog konteksta u 17. i 18. veku, kulturalni (socijalni) pristup proučava promene koje su se zbile u evropskoj kulturi i društvu. Prema tom pristupu, prosvetiteljstvo je manje koherentan skup ideja, a više proces promene u društvu i kulturi - i „sadržaj“ i proces kojim se taj sadržaj prenosio su važni u jednakoj meri. Rože Šartje to objašnjava na sledeći način:

Ovo kretanje [s intelektualnog na kulturni/socijalni pristup] implicira bacanje sumnje na dve ideje: prvo, da se prakse mogu dedukovati iz diskursa koji ih autorizuje ili opravdava; drugo, da je moguće latentno značenje socijalnih mehanizama prevesti u termine eksplicitne ideologije.

Jedan od primarnih elemenata kulturalne interpretacije prosvetiteljstva je uspon javne sfere u Evropi. Jirgen Habermas je uticao na promišljanje o javnoj sferi više od bilo koga drugoga, iako se njegov model sve više dovodi u pitanje. Ključni problem na koji je Habermas pokušao da odgovori tiče se uslova za „racionalnu, kritičku i iskreno otvorenu diskusiju o javnim stvarima“. Ili, još jednostavnije, društvene uslove potrebne da bi se ideje prosvetiteljstva širile i raspravljale. Njegov odgovor bilo je formiranje tokom kasnog 17. veka i 18. veka „buržoaske javne sfere“, a „kraljevstvo komunikacije obeleženo novim poprištima debate, otvoreniji i pristupačniji oblici urbanog javnog prostora i socijalizacije i eksplozija štampanog sadržaja“. Habermas naglašava tri ključna elementa javne sfere:

1. bila je egalitaristička;
2. raspravljala je o domenu „zajedničke brige“;
3. argumenti su utemeljeni na razumu.

Nemački istraživač Aleksandar fon Humbolt izražavao je odbojnost prema robovlasništvu i često kritikovao kolonijalnu politiku. Uvek je delovao u duboko humanističkom uverenju, rođenom iz ideja prosvetiteljstva.

Džejms Van Horn Melton daje dobar pregled vrednosti buržoaske javne sfere: njeni članovi su slavili razum kao vrhunac, sve je bilo podložno kritici (javna sfera je kritička) i njeni su se učesnici protivili bilo kojoj vrsti tajnosti. To olakšava razumevanje onog što je Habermas smatrao pod domenom „zajedničke brige“. Habermas koristi ovaj termin za opis onih područja političkog/društvenog znanja i rasprave koja je pre bila ekskluzivna teritorija države i religijskog autoriteta, a sada se otvaraju kritičkom ispitivanju od strane javne sfere.

Habermas smatra da su dva dugoročna istorijska trenda zaslužna za razvoj javne sfere: pojava moderne nacionalne države i pojava kapitalizma. Moderna nacionalna država i njeno konsolidovanje javne moći stvorili su kao protivtežu jedan privatni krug društva nezavisan od države, omogućivši tako nastanak javne sfere. Kapitalizam je povećao autonomiju i samosvest društva i povećanu potrebu za razmenom informacija. Kako se nastajuća javna sfera širila, uključivala je razne institucije. Najcitiranije su kafane, debatni saloni i literarna javna sfera, svi figurativno smešteni u Res publica letteraria.

Dorinda Outram dalje opisuje jačanje javne sfere. Kontekst njenog jačanja bile su ekonomske i društvene promene vezane za industrijsku revoluciju: „ekonomska ekspanzija, povećana urbanizacija, povećanje broja stanovnika, i poboljšanje komunikacija u poređenju sa stagnacijom u prethodnom veku“. Povećana efikasnost tehnika proizvodnje smanjila je cenu proizvoda široke potrošnje istovremeno s povećanjem raznolikosti dostupnih proizvoda potrošačima (uključujući i literaturu, nužnu za razvoj javne sfere). Istovremeno je interakcija s kolonijama (većina evropskih država u 18. veku imala je kolonijalna carstva) izložila evropsko društvo ekstremno heterogenim kulturama. Outram piše da je krajnji rezultat bio rušenje „barijera između kulturalnih sistema, religioznih podela, rodnih razlika i geografskih područja“.

Redukcionistički pogled Habermasovog modela korišten je kao podsticaj za istorijska istraživanja razvoja javne sfere. Postoje mnogi primeri sudelovanja i plemstva i nižih klasa u krugovima kao što su kafane ili masonske lože, što dokazuje da je javna sfera buržoaskog doba bila obogaćena međuklasnim uticajima. Grubom opisu javne sfere kao nezavisne i kritičke u odnosu na državu protivreče različiti slučajevi državno sponzorisanih javnih institucija i učestvovanje vlade u debati, kao i istovremeni slučajevi korištenja javih prostora od strane privatnih osoba za promovisanje statusa kvo.

Ekskluzivnost javne sfere

Reč „javno“ implicira najviši nivo inkluzivnosti - javna sfera bi po definiciji trebalo da bude otvorena svima. Međutim, analiza mnogih „javnih“ institucija prosvetiteljstva pokazaće da je javna sfera bila javna samo do određene mere. Kao što to ističe Rože Šartje, mislioci prosvetiteljstva su vrlo često suprotstavljali svoju koncepciju „javnog“ s koncepcijom običnih ljudi: Šartje citira Kondorseta, koji suprotstavlja „mišljenje“ s populusom; Marmontel suprotstavlja „mišljenje učenih ljudi“ nasuprot „mišljenja mnoštva“, a D'Alamber, suprotstavlja „istinski prosvećenu javnost“ nasuprot „slepog i bučnog mnoštva“. Aristokratija je u Francuskoj odigrala ključnu ulogu u javnoj sferi otkad se prebacila iz Versaja u sam Pariz 1720. Njihovo trošenje novca stimulisalo je trgovinu skupim i raskošnim proizvodima i umetničkim delima, posebno likovnim delima visoke umetnosti.

Kao što ističe Mona Ozouf, javno mišljenje se definisalo u opoziciji s širokom populacijom. Iako je prirodu javnog mnenja u prosvetiteljstvu teško definisati kao što je ona danas, jasno je da su nosioci javne sfere tog doba ekskluzivni više nego inkluzivni. Ovo opažanje postaje još više izraženo kod opisa institucija javne sfere, većina kojih isključuje žene i nižu klasu.

Socijalne i kulturalne implikacije u muzici

Pošto se pridavao poseban naglasak na razum a ne na praznoverje, prosvetiteljstvo je gajilo umetnost. Naglasak na učenju, umetnosti i muzici počeo se sve više širiti, posebno u sve brojnijoj srednjoj klasi. Područja učenja kao što su literatura, filozofija, nauka, i likovna umetnosti sve više su istraživale teme koje su bliže široj javnosti, a ne samo u znatnoj meri odvojenim profesionalcima i pokroviteljima umetnosti, kao što je to ranije bio slučaj.

Georg Fridrih Hendl

Kako su muzičari sve više postajali zavisni od opšte publike, javni su koncerti postajali sve popularniji i donosili su dodatne prihode izvođačima i kompozitorima. Koncerti su im olakšavali da dopru do šire publike. Hendel je, na primer, to sažeo u svojoj javnoj muzičkoj aktivnosti u Londonu. Tamo se značajno proslavio sa svojim operama i oratorijima. Hajdnova i Mocartova muzika, sa svojim bečkim klasičnim stilom, obično se smatrala da je najviše u skladu s idealima prosvetiteljstva.

Jedno važno delo koje je nastalo kao posledica vrednosti prosvetiteljstva bilo je „Opšta istorija muzike: od najranijeg doba do današnjice“ (A General History of Music: From the Earliest Ages to the Present Period) Čarlsa Barnija, originalno objavljena 1776. Ovo je delo istorijski pregled muzike i pokušaj sistematske racionalizacije elemenata muzike kroz vreme.

S povećanjem bogatstva srednje klase, povećavao se i broj muzičara amatera. Jedna od tih manifestacija je obuhvatala i žene, koje su se uključile u svet muzike na javnom nivou. Žene su i pre bile angažovane u ulozi profesionalnih pevačica, ali sad su povećale svoju prisutnost na amaterskoj izvođačkoj sceni, pogotovo u izvođenju na klavijaturama.

Želja za istraživanjem, beleženjem i sistematizacijom znanja imala je značajan efekt na objavljivanje muzičkih dela. Rusoov Dictionnaire de musique (objavljen 1767. u Ženevi i 1768. u Parizu) bio je vodeće delo iz tog područja u kasnom 18. veku. Ovaj široko dostupan rečnik dao je kratke definicije reči kao „genije” ili „ukus”, i jasno je na njega uticao pokret prosvetiteljstva. Osim toga, muzički izdavači počeli su da pružaju usluge i muzičarima amaterima, tako što su izdavali muziku koju su amateri mogli da razumeju i sviraju. Većina objavljenih radova bila je za klavijature, pevanje i klavijature ili komorni orkestar.

Nakon što su se od sredine 18. veka na dalje ovi početni žanrovi popularizovali, amaterske grupe počinju da pevaju u zborovima, što dovodi do novog trenda okupljanja na kojima su izdavači mogli da zarađuju. Povećano proučavanje lepe umetnosti, kao i olakšani pristup amaterima muzičkom izdavaštvu, dovelo je do povećanog broja ljudi koji su počeli da se zanimaju za muziku i da raspravljaju o njoj. Počeli su se objavljivati muzički časopisi, recenzije i dela muzičke kritike prilagođene i amaterima i poznavaocima.

Mada su ideali prosvetiteljstva odbačeni u postmodernizmu, oni su još čvrsto bili prisutni u modernizmu i održali su se daleko nakon 18. veka, čak do danas. Nedavno su muzikolozi pokazali obnovljeni interes za ideje i posledice prosvetiteljstva. Na primer, Rose Rosengard Subotnik u svojim „Dekonstruktivnim varijacijama“ (Deconstructive Variations) (s podnaslovom Music and Reason in Western Society) upoređuje Mocartov Die Zauberflöte (1791) koristeći prosvetiteljsku i romantičarsku perspektivu i zaključuje da je ovo delo „idealni muzički prikaz prosvetiteljstva“.

Odvajanje crkve od države

Glavni članak: Odvajanje crkve od države

Prema Džonatanu Izraelu, ovaj je period doživeo oblikovanje „radikalnog prosvetiteljstva“, koji je promovisao koncept odvajanja crkve od države. Ovaj je koncept često pripisivan radovima engleskog filozofa Džona Loka (1632–1704). Prema svom principu društvenog ugovora, Lok objašnjava da vlada nema autoriteta u području individualne savesti i to je nešto što razumna osoba ne sme prepustiti vladi ili drugome u kontrolu. Za Loka, to generiše prirodno pravo na temelju slobode savesti, koje prema njegovom mišljenju mora ostati zaštićeno od autoriteta vlasti.

Ovi pogledi na religijsku toleranciju i važnost savesti pojedinca, zajedno s društvenim ugovorom, postaju posebno uticajni u američkim kolonijama i kod pisanja Ustava SAD. U njemu Tomas Džeferson poziva na zid razdvajanja između crkve i države na federalnom nivou. On je prethodno podržavao uspešna nastojanja da odvoji Anglikansku crkvu od vlasti u Virdžiniji, i napisao je „Virdžinijski statut religijskih sloboda“. Na Džefersonove političke ideale uveliko je uticao rad Džona Loka, Fransisa Bejkona, i Isaka Njutna koje je smatrao trojicom najznačajnijih ljudi koji su ikad postojali.

Širenje ideja

Mislioci prosvetiteljstva (philosophes) ulagali su veliku energiju u širenje svojih ideja među obrazovanim muškarcima i ženama u kosmopolitskim urbanim sredinama. Koristili su se mnogim sastajalištima, nekima od njih prilično novima.

Res publica literaria

Glavni članak: Res publica literaria

Francuski filozof Pjer Bejl

Pojam Res publica literaria osmislio je francuski filozof Pjer Bejl 1664, u svom časopisu Nouvelles de la Republique des Lettres. Oko kraja 18. veka, izdavač književnog časopisa Histoire de la République des Lettres en France opisao je pojam Res publica literaria kao:

Usred svih tih vlada koje odlučuju čovekovu sudbinu; u naručju tolikih država, većina kojih su despotske ... postoji jedno carstvo koje vlada jedino nad razumom‏ ... kojeg mi slavimo pod imenom Republika, pošto ono čuva meru nezavisnosti, i pošto je sloboda gotovo njegova bit. To je carstvo talenta i znanja.

Ideal Res publicae literariae je zbir većeg broja ideala prosvetiteljstva: egalitarno carstvo vođeno znanjem, koje može delovati preko granica suparničke moći države. Ono je bilo mesto razmene ideja koje je podržavalo „slobodno javno preispitivanje pitanja religije i zakonodavstva“. Imanuel Kant je smatrao pisanu komunikaciju osnovnom za njegovu koncepciju javne sfere. Jednom kad svako bude deo „čitajuće publike“, društvo će se moći nazivati prosvećenim. Osobe koje su sudelovale u pokretu Res publica literaria, kao Diderot i Volter, danas su najčešće poznate kao važne ličnosti prosvetiteljstva. Ličnosti koje su pisale Diderotovu Encyclopédie, neosporno su činile mikrokosmos šire „republike“.

Dena Gudman tumači da su žene odigrale značajnu ulogu u francuskim salonima – salonnières kao komplementarne muškim philosophes. Diskurzivno, one su temeljile Res publicu literariu na pristojnoj komunikaciji i pisanju pisama, a njihova osnovna društvena institucija je bio salon.

Robert Darntonovo delo The Literary Underground of the Old Regime bilo je prvo važnije istorisko delo koje je iznelo kritiku tog idealnog modela. On tumači da su učeni ljudi (gens de lettres) sredine 18. veka bili fokusirani na elitu (les grands) francuskog društva. To je vidljivo kod definicije pojma Goût (ukus), kako ga je preneo Volter u Dictionnaire philosophique (definiciju je pozajmio od Darntona): „Ukus je kao filozofija. Ona pripada vrlo malom broju privilegovanih duša ... Nepoznata je u buržujskim familijama, u kojima su članovi neprestano obuzeti pažnjom za vlastito bogatstvo“. Po rečima Darntona, Volter je našao ideju da bi prosvetiteljstvo trebalo početi s elitom (grands). Istoričari nalaze slične stavove i kod d'Alambera i Luja Sebastjena Mersjea.

Grub Street

Naslovna strana časopisa The Gentleman's Magazine, januar 1731.

Darnton objašnjava da je rezultat „fuzije gens de lettres i grands“ bio nastanak opozicijske literarne sfere: Grub Street, domena „mnoštva stihotvoraca i nadripisaca“. Ovi ljudi, privučeni slavom Res publice literarie, dolaze u London kako bi postali pisci, samo da bi otkrili da su njihovi snovi književne slave tek nešto više od iluzija. Tržište književnosti jednostavno nije moglo da podnese velik broj pisaca, njih su u svakom slučaju gilde izdavača i prodavača knjiga loše plaćale. Pisci iz Grub Street, Grub Street Hacks, osećali su krajnju gorčinu u prema relativnom uspehu njihovih literarnih rođaka, učenih ljudi (men of letteres).

Ova gorčina i mržnja ispoljila se u proizvedenoj literaturi, obeleženoj kao libelle. Pisani uglavnom kao pamfleti, libelle su „klevetale dvor, crkvu, aristokraciju, akademije, salone, i sve uzvišeno i ugledno, uključujući i samu monarhiju“. Darnton imenuje Le Gazetier cuirassé Šarl Teveno de Moranda kao prototip ovog žanra.

Grub Street literaturu su najviše čitale pismene mase u vreme prosvetiteljstva. Još važnije, Darnton objašnjava da su ti pisci nasledili „revolucionarni duh“ koji su nekad pokazivali philosophes, te su otvorili put Francuskoj revoluciji time što su desakralizirali figure političkog, moralnog i religijskog autoriteta u Francuskoj.

Proizvodnja knjiga

ESTC podaci od 1477. do 1799. po dekadi, diferencirani po regiji.

Jedna od ključnih karakteristika „društvenog“ prosvetiteljstva bila je povećana potražnja za pisanim materijalom svih vrsta. Tehnološki razvoj u industrijskoj revoluciji omogućio je proizvodnju robe široke potrošnje u većim količinama i po manjoj ceni, što je podstaknulo veću dostupnost knjiga, pamfleta, novina i časopisa - „medija za prijenos ideja i stavova“. Razvoj trgovine je povećao potražnju za informacijama, zajedno s povećanjem populacije i pojačanom urbanizacijom. Potražnja za pisanim materijalom se, međutim, širila izvan domena same trgovine i izvan visoke i srednje klase, kao što je evidentno s Bibliothèque Bleue. Teško je odrediti stupanj pismenosti, ali Robert Darnton piše da se, bar u Francuskoj, stopa pismenosti udvostručila tokom 18. veka.

Tokom 18. veka čitanje je prošlo temeljne promene. Posebno je Rolf Engelsing naglašavao postojanje prave revolucije čitanja. Do 1750, čitanje je bilo „intenzivno“, čitatelji su uglavnom posedovali mali broj knjiga koje su više puta čitali, često i na glas pred manjom publikom. Nakon 1750, ljudi su počeli da čitaju „ekstenzivno“, nalazili su što više knjiga, i sve više ih čitali sami. To je bilo podstaknuto povećanom stopom pismenosti, posebno među ženama.

Najveći broj pismenih ljudi nije mogao da priušti privatnu biblioteku. Iako je većina državnih „univerzalnih biblioteka“ osnovanih u 17. i 18. veku bila otvorena za javnost, to nije bio jedini izvor pisanog materijala.

Na jednom kraju spektra nalazi se Bibliothèque Bleue, zbirka jeftino proizvedenih knjiga izdatih u gradu Troa u Francuskoj. Osmišljena za uglavnom seosku i polupismenu publiku, ova zbirka je sadržavala između ostalog almanahe, prepričane srednjovekovne romanse i sažete verzije popularnih novela. Dok istoričari, kao Rože Šartje i Robert Darnton, tumače da se prosvetiteljstvo loše probilo do niže klase, Bibliothèque Bleue, u najmanju ruku predstavlja želju za učestvovanjem u društvenim promenama prosvetiteljstva, nezavisno o toga je li se to uspelo postići.

Veliki je broj institucija nudio čitaocima pristup knjigama bez potrebe plaćanja. Započela je pojava biblioteka koje su iznajmljivale pisani materijal za nisku cenu, a ponekad su trgovine knjigama nudile klijentima u najam cele male biblioteke. Kafane su često nudile svojim mušterijama knjige, novine i ponekad čak i popularne novele. The Tatler i The Spectator, dva uticajna časopisa u prodaji od 1709. do 1714, bila su tesno vezana za kulturu kafana u Londonu, i bili su čitani i proizvedeni u različitim ustanovama u gradu. To je zaista bio primer trostruke ili čak četvorostruke funkcije kafana onog doba: pisani materijal se često nabavljao, čitao, diskutovao ili čak štampao u istim prostorijama.

Deni Didro je najpoznatiji kao urednik Encyclopédie.

Kao što Darnton opisuje u svom delu The Literary Underground of the Old Regime, izuzetno je teško odrediti šta su u stvari ljudi u doba prosvetiteljstva čitali. Proučavajući, na primer, kataloge privatnih biblioteka onog doba ne samo da bi se dobila iskrivljena slika u korist onoga što su čitali dovoljno bogati društveni slojevi koji su mogli da priušte biblioteku, već se zanemaruju cenzurisana dela. Zbog toga Darnton objašnjava da bi proučavanje izdavaštva trebalo da bude mnogo plodnije u spoznaji čitalačkih navika.

Širom kontinentalne Evrope, posebno u Francuskoj, trgovci knjiga i izdavači morali su da pregovaraju o strogoći zakona o cenzuri. Encyclopédie je, na primer, tesno izbegla cenzuru. Spasio ju je Malšerb, čelni čovek francuske cenzure. Mnoge izdavačke kuće su oportuno premestile svoja sedišta izvan Francuske u pokušaju da izbegnu prerevne francuske cenzore. One su švercovale svoju robu, piratske kopije i cenzurisana dela, preko granice, gde su ih prodavali u ilegalnim trgovinama knjigama ili kod sitnih uličnih kriminalaca.

Darnton iznosi detaljnu evidenciju aktivnosti ilegalnih prodavača knjiga (jedan od njih je de Mauvelajn) u gradu Troa. U to vreme je broj stanovnika grada bio oko 22.000. Imao je jednu masonsku ložu i jednu „važnu“ biblioteku, iako je stopa pismenosti bila manja od 50%. Mauvelajnova evidencija daje nam dobar prikaz šta su pismeni Francuzi tog doba zaista čitali, pošto je tajna priroda njegovog posla omogućavala manje restriktivan izbor. Najpopularnija kategorija knjiga bila je ona politička (naručeno 319 kopija).

Evidencija je uključivala i pet kopija Holbahovog „Društvenog sistema“ (Système social), ali i oko 300 tužbi i pamfleta. Čitaoci su znatno više bili zainteresovani za kriminalce i političku korupciju nego za samu političku teoriju. Druga najpopularnija kategorija, „opšti radovi“ (ove knjige „nisu imale dominantni motiv, već su sadržavale nešto što vređa gotovo svakoga na vlasti“), takođe odaje visoku potražnju za generalno subverzivnom literaturom niskog nivoa. Ovi radovi, kao i velika većina radova proizvedenih od strane Darntonovih grub street hacks, nikad nisu postali delom literarnog kanona i danas su uglavnom zaboravljeni.

Prosvetiteljstvo nije bilo ekskluzivni domen ilegalne literature, što je vidljivo po zdravoj i većim delom legalnoj izdavačkoj delatnosti koja je postojala u celoj Evropi. „Većim delom legalnoj“ pošto su se čak i afirmisani izdavači i prodavci knjiga povremeno upuštali u protivzakonite aktivnosti. Encyclopédie koju je, na primer, osuđivao ne samo kralj već i papa Klement XII, ipak je pronašla svoj put do štampe uz pomoć gore spomenutog Malesherbes i kreativne interpretacije francuskog zakona o cenzuri.

Mnogi radovi su pak prodavani bez ikakvih problema sa zakonom. Evidencije pozajmljivanja iz biblioteka u Londonu, Nemačkoj i Severnoj Americi pokazale su da su više od 70% pozajmljenih knjiga bili romani, a manje od 16% knjiga bilo je religiozne tematike, što je reflektovalo generalni trend pada religioznosti.

Prirodne nauke

Glavni članak: Prirodne nauke

Žorž Bjufon se najviše pamti kao autor dela Histoire naturelle, enciklopedije u 44 toma koja opisuje svo znanje prirodnog sveta.

Žanr kojem je značajno povećana važnost je naučna literatura. Posebno su prirodne nauke postajale sve više popularne među pripadnicima visoke klase. Neki od važnijih radova iz prirodnih nauka su Histoire naturelle des insectes Rene Antoan Feršo de Reomira i La Myologie complète, ou description de tous les muscles du corps humain (1746) Žak Gotje d'Agotija. Međutim, kako to tumači Fransoa-Aleksandar Ober de La Šesno u Boasijevom Dictionnaire de la Noblesse (1770), prirodne nauke su vrlo često bile i političko pitanje. E. C. Spari piše da klasifikacija koju su naturalisti koristili „kreće između prirodnog sveta i društvenog ... kako bi uspostavila ne samo stručnost naturalista nad prirodnim, već i prevlast prirodnog nad društvenim“. Iz tih temelja, naturalisti mogu da izgrade svoje vlastite društvene ideale bazirane na svojim naučnim delima.

Ciljana publika naturalista bilo je francusko otmeno društvo, što dokazuje više specifičan diskurs žanra nego uopšteno visoke cene dela o njemu. Naturalisti su svojim radovima služili želju visokog društva za obrazovanjem, mnogi su, naime, tekstovi imali eksplicitno obrazovnu namenu. Ali je ideja ukusa (le goût) bila pravi društveni indikator: da bi neko bio istinski sposoban da kategorizuje prirodu, mora da ima pravi ukus, sposobnost diskrecije koju su delili svi pripadnici visokog društva. Na taj način prirodne nauke su proširile mnoga od naučnih dostignuća tog doba, što je omogućilo novi izvor legitimiteta dominantnoj klasi.

Izvan francuskog ancien régime, prirodne nauke su činile važan deo medicine i industrije obuhvatajući područja botanike, zoologije, meteorologije, hidrologije i mineralogije. Studenti na univerzitetima i akademijama prosvetiteljstva učili su te predmete kako bi se obrazovali za širok spektar karijera od medicine do teologije. Kako je ukazao M. D. Edi, prirodne nauke su u tom kontekstu bile prava težnja srednje klase i funkcionisale su kao plodno interdisciplinarno područje razmene različitih naučnih ideja.

Naučni i književni časopisi

Mnogi naučni i književni časopisi (uglavnom recenzije knjiga) objavljeni u ovom periodu takođe predstavljaju dokaz intelektualnog duha prosvetiteljstva. Džonatan Izrael objašnjava da su stručni časopisi od 1680-ih nadalje, uticali na evropsku intelektualnu kulturu u većoj meri od bilo koje druge „kulturne inovacije“.

Prvi se časopis pojavljuje 1665, to je pariski Journal des Sçavans, ali se revije nisu počele značajnije proizvoditi sve do 1682. Dominanti jezici u revijama bili su francuski i latinski jezik, mada je bilo i stalne potražnje za materijalom na nemačkom i holandskom jeziku. Potražnja za tekstovima na engleskom jeziku bila je vrlo mala u kontinentalnoj Evropi, kao što su posledično u Engleskoj bili malo traženi časopisi na francuskom. Za širenje časopisa bila je važnija međunarodna trgovina od samog jezika, tako da su publikacije na npr. danskom, španskom ili portugalskom imale manji uspeh, dok su se po pravilu koristili više rašireni jezici korišteni u trgovini. Iako su na nemačkom jeziku izlazile brojne kvalitetne publikacije, francuski je jezik polako zamenjivao status latinskog kao lingva franka intelektualnih krugova. To je podstaknulo razvoj industrije publikacija u Holandiji, gde se štampala velika većina tih revija na francuskom jeziku.

Israel deli intelektualnu važnost tih časopisa na četiri elementa. Prvi je njihova uloga u skretanju pažnje „kultivirane publike“ daleko od „zvaničnih autoriteta“ prema „onome što je novo, inovativno, i izazovno“. Drugo, oni su mnogo učinili u promovisanju „prosvetiteljskih ideala tolerancije i intelektualne objektivnosti“. Treće, časopisi su bili implicitna kritika postojećih ideja o univerzalnoj istini monopolisanoj od strane monarhija, parlamenata, i religijskih autoriteta. Ovi su časopisi predstavljali novi izvor znanja kroz nauku i razum, koji je potkopavao stare izvore autoriteta. I najzad, oni su predstavili hrišćansko prosvetiteljstvo koje potvrđuje „legitimitet od Boga proizašlog autoriteta“ — Biblije — prema kojemu mora postojati slaganje između biblijskih i prirodnih teorija.

Škole i univerziteti

Većina dela prosvetiteljstva imalo je tendenciju da naglašava šta intelektualci misle o tome kako bi obrazovanje trebalo da bude, a ne kako je obrazovanje bilo u vreme 17. i 18. veka. Vodeći teoretičari obrazovanja, kao Džon Lok u Engleskoj i Žan Žak Ruso u Švajcarskoj naglašavali su važnost ranog oblikovanja mladih umova. U kasnom prosvetiteljstvu povećala se potražnja za univerzalnijim pristupom obrazovanju, posebno nakon Američke i Francuske revolucije.

Decu su u prosvetiteljstvu učili da memorišu činjenice putem oralnih i grafičkih metoda utvrđenih tokom renesanse. Dominantna obrazovna psihologija od 1750-ih nadalje, pogotovo u zemljama Severne Evrope bila je asocijacionizam, misao da um asocira i disocira ideje putem rutine ponavljanja. Osim što je uvodio prosvetiteljske ideologije slobode, samoodređenja, i lične odgovornosti, nudio je i praktičnu teoriju uma koja je omogućavala učiteljima da transformišu oblike kulture štampe i rukopisa u efikasne grafičke alate učenja za nižu i srednju klasu.

Mnogi vodeći univerziteti koji su prihvatili progresivne principe prosvetiteljstva smešteni su u Severnoj Evropi, najpoznatiji među njima su univerziteti u Lajdenu, Getingenu, Haleu, Monpeljeu, Upsali i Edinburgu. Iz ovih univerziteta, pogotovo onog edinburškog, proizašli su profesori čije su ideje imale značajan uticaj na Britanske severnoameričke kolonije i, kasnije, na Američku Republiku. Među prirodnim naukama, edinburški medicinski stručnjaci isticali su se u hemiji, anatomiji i farmakologiji.

Međutim, univerziteti i škole u Francuskoj i većini Evrope generalno su bile bastioni tradicionalizma i nisu bile naklonjene prosvetiteljstvu. Jedan veći izuzetak u Francuskoj bio je medicinski univerzitet u Monpeljeu.

Akademije

Luj XIV u poseti Akademiji nauka 1671. „Široko je prihvaćeno da se 'moderna nauka' pojavila u Evropi 17. veka, i donela novo razumevanje prirodnog sveta.“ — Piter Barit

Istorija akademija u Francuskoj započinje s osnivanjem akademije nauka, 1635. godine u Parizu. Bila je čvrsto vezana za francusku državu i delovala je kao vladin produžetak u nedostatku vladinih naučnika. Pomagala je u promovisanju i organizovanju novih disciplina i obrazovala je nove naučnike. Učestvovala je u jačanju društvenog statusa naučnika i smatrala ih je „najkorisnijima od svih građana“. Akademija je pokazivala povećani interes za nauku zajedno s povećanom sekularizacijom, što je vidljivo iz malog broja članova sveštenika (oko 13%).

„U prvom zanosu naučne smelosti, mislioci prosvetiteljstva su pokušali da prenesu temeljne principe u svaki čovečji intelektualni poduhvat, slično onome što je s velikim uspehom ostvareno u Njutnovoj fizici. Ova potraga donela je i skeptični stav prema autoritetu, odbacujući sve što nema sigurne temelje u iskustvenom. U istorijskom smislu, ovaj je stav u prosvetiteljstvu privremeno prevladao u domenu morala, metafizike, i književnosti, što je podstaklo izvanredne ambicije francuskih enciklopedista, i njihov materijalistički, gotovo mehanicistički, pogled na Svemir. To je proizvelo političke teorije koje su motivisale Francusku i Američku revoluciju, te sistematska istraživanja u hemiji i biologiji koja su pak dovela do razvoja evolucionizma u 19. veku. Dovelo je takođe i do tehničkih dostignuća koja su precipitirala u moderni industrijalizam i premda je time utrt put za nedaće revolucije i fabričkog rada, to je umove obrazovanih klasa inficiralo vedrinom vidika i poverenja u ljudske kapacitete koji su odagnali prepade Hjumovog skepticizma, Viceovog antiracionalizma i rastuće introverzije i sudbinom opterećenog misticizma romantičara. Ovo je bilo avgustovsko doba engleske poezije, doba Džonsona i Goldsmita, Voltera, Diderota i Rusoa, Lesinga i Vinkelmana. Iz perspektive istoričara to je verovatno najbogatija i najuzbudljivija od svih intelektualnih era, ne toliko zbog sadržaja, koliko zbog uticaja ideja koje su tada bile zastupljene.“

Кратка историја модерне филозофије

Prisutnost francuskih akademija u javnoj sferi ne može se objasniti društvenim poreklom njihovih članova; premda je većina članstva pripadala buržoaziji, ove ekskluzivne institucije bile su otvorene samo elitnim pariskim naučnicima. Oni su sami sebe percipirali kao „tumači nauke za stanovništvo“. Zaista su s tim na umu akademije krenule u pobijanje popularne pseudonaučne teorije mesmerizma.

Međutim najvažniji oblik učestvovanja akademija u javnoj sferi bila su concours académiques („akademska nadmetanja“) koja su one sponzorisale širom Francuske. Kao što Džeremi L. Karadona objašnjava u članku objavljenom u Annales, „Prendre part au siècle des Lumières: Le concours académique et la culture intellectuelle au XVIIIe siècle”, ova akademska nadmetanja bila su možda najjavnija od svih institucija tokom prosvetiteljstva.

Francuska akademija je oživela ovu praksu koja datira još iz srednjeg veka kad je raspisala javna nadmetanja sredinom 17. veka. Predmet nadmetanja su u početku uglavnom bile religijske ili monarhijske tematike i obuhvatale su eseje, poeziju i slikarstvo. Otprilike oko 1725, međutim, teme nadmetanja su se radikalno proširile i postale raznolike, a uključivale su i „kraljevsku propagandu, filozofske bitke i kritičke diskusije o društvenim i političkim institucijama Starog režima.“ Nisu se izbegavale kontroverzne teme: Karadona citira kao primer teorije Njutna i Dekarta, trgovine robljem, obrazovanje žena i pravdu u Francuskoj.

Antoan Lavoazje izvodi eksperiment sagorevanja uzrokovanog pojačanjem sunčeve svetlosti.

Još važnije, takmičenja su bila otvorena svima, a prisilna anonimnost svakog doprinosa garantovala je da pol ili društveni status ne mogu uticati na suđenje. Mada je „velika većina“ učesnika pripadala dobrostojećim društvenim slojevima („slobodnim umetnicima, sveštenstvu, pripadnicima sudstva i medicinskih profesijama“), bilo je pojedinačnih slučajeva objavljivanja radova od strane nižih klasa, ponekad i pobeda.

U nadmetanjima je učestvovao i pobeđivao značajan broj žena. Od ukupno 2300 nagradnih takmičenja održanih u Francuskoj, žene su pobedile u njih 49. To je možda mali broj prema modernim standardima, ali vrlo značajan u doba kad velika većina žena nije imala akademsko obrazovanje. Većina žena pobednica bila je u kategoriji poezije, pošto se to područje stimulisalo kod obrazovanja žena.

Londonsko Kraljevsko društvo je takođe odigralo značajnu ulogu u širenju ideja prosvetiteljstva u javnoj sferi Engleske. Ovo društvo osnovala je grupa nezavisnih naučnika, a engleski kralj im je dodelio povelju 1662. Kraljevsko društvo je igralo važnu ulogu u širenju eksperimentalne filozofije Roberta Bojla Evropom i delovalo je kao centar za distribuciju intelektualne korespondencije kao i za razmenu informacija. Kao što Stiven Šejpin i Simon Šafer tumače, Robert Bojle je bio „osnivač sveta eksperimentisanja unutar koja naučnici sada žive i deluju“. Bojlovo sistematizovano znanje utemeljeno je na eksperimentisanju, pri kojem su prisutni svedoci rezultata eksperimenta što omogućava odgovarajući empirijski legitimitet. Ovde Kraljevsko društvo igra važnu ulogu: eksperimentisanje pred svedocima je morao biti „kolektivni čin“, a prostorije veća Kraljevskog društva bile su idealno mesto za donekle javna prikazivanja.

Međutim, nije se bilo koji svedok smatrao pouzdanim: „oksfordski profesori su se smatrali pouzdanijim svedocima od seljaka iz Oksfordšira.“ Dva su se faktora uzimala u obzir: prethodno znanje svedoka iz tog područja i svedokov „moralni integritet“. Drugim rečima, samo se civilno društvo uzimalo u obzir kao publika za eksperimente.

Saloni

Glavni članak: Istoriografija salona

Kafane

U kafeu Prokop: u pozadini, sleva nadesno: Kondorset, La Harp, Volter (s podignutom rukom) i Didro.

Kafane su bile posebno važne u širenju znanja u doba prosvetiteljstva, jer su stvarale jedinstveni ambijent u kojem su se vrlo različiti ljudi mogli sastajati i razmenjivati ideje. Kultura kafana je nailazila na kritiku plemstva, koje se bojalo i gnušalo ambijenta u kojem se stalež i titula s pratećim privilegijama zanemaruje. Ovakav ambijent posebno je plašio kraljeve čija vlast dobrim delom proizlazi iz razlika među društvenim klasama. Ako se klase udruže pod uticajem prosvetiteljskog načina razmišljanja, mogle bi prepoznati sveobuhvatajuće ugnjetavanje i zloupotrebu od strane vlastitih kraljeva i, zahvaljujući svojoj brojnosti, mogli bi pokrenuti uspešne pobune. Kraljevi su takođe odbijali ideju da njihovi podanici nastupaju kao jedan kako bi raspravljali politička pitanja, pogotovo pitanja spoljne politike. Monarsi su, naime, smatrali da su politička pitanja isključivo njihova stvar, kao posledica njihovog navodnog Božjeg prava na vlast.

Prva engleska kafana otvorena je u Oksfordu 1650. godine. Istoričar Brajan Kovan objašnjava da su se oksfordske kafane razvile u „peni univerzitete“, nudeći mesto sticanja znanja koje je bilo manje formalno od strukturiranih institucija. Ovi peni univerziteti zauzimali su značajnu poziciju u oksfordskom akademskom životu, pošto su ih posećivali virtuozi. Prema Kovanu, „kafane su bile mesta sastajališta slično mislećih učenjaka, gde su mogli čitati i učiti iz međusobnih debata“. One, međutim, nisu bile univerzitetske institucije i tamošnji diskurs je uveliko bio na drugačijem nivou od univerzitetskog učenja."

Mada su mnogi pokrovitelji kafana bili učenjaci, veliki deo njih to nije bio. Kultura kafana privlačila je različite vrste ljudi, ne samo obrazovane i dobrostojeće već i manje obrazovane pripadnike buržoazije, čak i nižu klasu. Iako se moglo činiti pozitivnim da učeni pokrovitelji, kao lekari, advokati ili trgovci predstavljaju gotovo sve klase, ambijent kafane je budio strah u ljudima koji su zahtevali očuvanje klasnih razlika. Prema mišljenju istoričara Lavrenca E. Klejna, jedna od popularnih kritika kafana tvrdila je da „omogućava promiskuitetnu asocijaciju među ljudima različitih staleža na društvenoj lestvici, od zanatlija do aristokrata“. Zato su poređeni s Nojevom barkom, „koja prima u sebe sve vrste životinja, čiste i nečiste“.

Ova jedinstvena kultura poslužila je kao katalizator za žurnalizam kada su Džozef Adison i Ričard Sil prepoznali potencijal koju je ona kao čitalačka publika imala. Stil i Adison su zajedno objavili The Spectator, dnevno izdanje koje je imalo cilj, preko fikcijskog karaktera gospodina Spektatora, da zabavi i da izazove diskusiju o ozbiljnim filozofskim pitanjima. Stil je samostalno objavio The Tatler, britanski časopis o književnosti i društvu, koji je obuhvatao u prvom redu novosti i tračeve iz popularnih kafana.

Frančesko Prokopio dej Kolteli osnovao je prvu kafanu u Parizu, kafe Prokop, 1686. godine, a do 1720-ih bilo je oko 400 kafana u gradu. Posebno je kafe Prokop postao centar prosvetiteljstva, u kojem su bile dobrodošle ličnosti kao Volter i Ruso. Kafe Prokop je mesto gde su Didro i Žan le Ron d'Alamber odlučili da stvore Encyclopédie. Posebno je Robert Darnton do u detalje proučavao razgovore u pariskim kafanama. On opisuje kako su kafane bile jedni od mnogih „nervnih centara“ za publiku glasina, javna šuškanja ili govorkanja. Ova publika glasina je navodno bila puno bolji izvor informacija od novina onog doba.

Povrh toga, kafane su predstavljale istorijsku prekretnicu tokom koje su ljudi otkrili da mogu da imaju ugodni društveni život unutar svojih zajednica. Kafane su po prvi put postajale domovi izvan domova za mnoge koji su tražili sudelovanje u raspravi sa svojim susedima i diskutirali o intrigantnim i misaonim temama, posebno onim iz područja filozofije i politike. One su bile ključne za prosvetiteljstvo, pošto su bile centri slobodoumlja i samootkrivanja.

Debatna društva

Glavni članak: Londonska debatna društva

Debatna društva koja su se pojavila oko 1780. u Londonu predstavljaju gotovo savršen primer javne sfere iz doba prosvetiteljstva. Dona T. Andru tvrdi da ona proizlaze iz četiri različite realnosti:

• Klubovi od pedesetak ili više ljudi koji su se početkom 18. veka, nalazili u kafanama i raspravljali o religijskim pitanjima i državnim poslovima.
• Klubovi simulisanog suđenja, česti među studentima prava kako bi vežbali retoriku.
• Deklamatorski klubovi, osnovani su kako bi pomogli glumcima u vežbanju pozorišnih uloga.
• Oratorijum Džona Henlija, koji je mešao neobuzdano propovedanje s još apsurdnijim pitanjima poput „Bi li Škotska bila bilo gde u svetu?“

Primer francuskog salona

U svakom slučaju popularna debatna društva u kasnim su 1770-ima počela ulaziti u „gospodske“ ili respektabilne prostorije, što je bila promena koja je pomogla da se uspostavi novi standard društvenosti: „red, decentnost, liberalnost“, po rečima Religijskog društva Staroportugalske ulice. Respektabilnost je takođe bila podsticana visokim cenama prijema (u rasponu od 6 denara do 3 šilinga), što je doprinelo uzdržavanju novih ustanova. Negativnost ovog razvoja događaja je ono što Andru naziva „eksplozija interesa o teoriji i praksi javnog govorništva“. Debatna društva su bila trgovačka preduzeća koja su odgovorila na tu potražnju, ponekad i vrlo uspešno. Neka društva su, zaista, mogla da ugoste od 800 do 1200 gledalaca u jednoj večeri.

Ova su društva raspravljala o vrlo širokom rasponu tema. Jedno opširno područje bile su žene: društva su raspravljala o „muškim i ženskim kvalitetama“, udvaranju, braku i ulozi žena u javnoj sferi. Raspravljalo se takođe o političkim pitanjima, od tekućih događaja do „prirode i ograničenja političkog autoriteta“, do prirode prava glasa. Rasprave o religiji zaokružile su tematiku. Važno je naglasiti da se kritičnost tema u tim debatama nije nužno reflektovala u opoziciji vlasti. Drugim rečima, rezultati ovih debata vrlo su često potvrđivali status kvo.

Iz istorijske perspektive, jedna od najvažnijih obeležja debatnih društava bila je otvorenost javnosti. Žene su prisustvovale i čak sudelovale u gotovo svakom debatnom društvu, koja su takođe bila otvorena svim društvenim slojevima pod uslovom da su u stanju da plate ulaznicu. Gledaoci su mogli da učestvuju u vrlo egalitarističkom obliku društvenosti što je pomoglo širenju „prosvetiteljskih ideja“.

Masonske lože

Ceremonija masonske inicijacije

Istoričari su dugo raspravljali do koje je mere tajna mreža masonstva igrala ulogu u prosvetiteljstvu. Oni se slažu da su poznati lideri prosvetiteljstva, kao na primer, Didro, Monteskje, Volter, Poup, Horas Volpol, Ser Robert Volpol, Mocart, Gete, Fridrih Veliki, Bendžamin Frenklin, i Džordž Vašington pripadali masonima. Prema dugoročnoj istorijskoj perspektivi, istoričar Norman Dejvis objašnjava da je masonstvo bilo moćna sila u korist liberalizma u Evropi, od 1700-ih do 20. veka. U doba prosvetiteljstva se brzo širilo, te je doprlo do svih zemalja Evrope. Masonstvo je posebno bilo privlačno moćnim aristokratima i političarima, kao i intelektualcima, umetnicima i političkim aktivistima.

Američka istoričarka Margaret Džejkob objašnjava da je masonstvo u doba prosvetiteljstva obuhvatalo internacionalnu mrežu istomislećih ljudi, koji su se često nalazili u tajnosti u svojim ložama i sledili ritualne programe. Promovisali su ideale prosvetiteljstva i olakšavali širenje istih duž cele Britanije i Francuske prema drugim zemljama. Masonstvo, kao sastavni kredo s vlastitim mitovima, vrednostima i sistemom rituala, rođeno je u Škotskoj oko 1600, te se najprije počelo širiti Engleskom, a potom tokom 18. veka duž celog kontinenta. Masoni su podsticali nova pravila ponašanja, uključujući i javno razumevanje ideala slobode i jednakosti nasleđenih iz solidarnosti među gildama: „sloboda, bratstvo i jednakost“ Škotski vojnici i škotski jakobiti proširili su ideal bratstva u Evropu, koji nije reflektovao lokalni sistem škotskih običaja, već institucije i ideale rođene u Engleskoj revoluciji protiv kraljevog apsolutizma. Masonstvo je posebno bilo zastupljeno u Francuskoj. Godine 1789. bilo je više od 100.000 francuskih masona, što je masoneriju činilo najpopularnijom od svih udruženja prosvetiteljstva. Masoni su pokazivali svoju sklonost tajnovitosti i stvorili su niz novih obreda i činova. Slična društva, koja su delimično oponašala masonstvo, osnovana su u Francuskoj, Nemačkoj, Švedskoj i Rusiji. Jedan od primera bili su iluminati osnovani u Bavarskoj 1776. Oni su preuzeli mnoge karakteristike od masona, ali nikad nisu bili deo njihove mreže. Iluminati su bili otvorena politička grupa, dok većina masonskih loža nisu.

Džejkob dodatno pojašnjava da su masonske lože stvorile privatni model za javne poslove. Oni su „rekonstruirali politiku i uspostavili ustavni oblik samouprave, potpuno s ustavima i zakonima, izborima i predstavnicima“. Drugim rečima, mikrodruštvo izgrađeno unutar loža činilo je normativni model za društvo u celini. To je posebno bilo istaknuto na evropskom tlu: kad su naime 1730-ih osnovane prve lože, njihovo ostvarenje britanskih ideala bilo je viđeno kao pretnja državnom autoritetu. Parisku su ložu, na primer, 1720-ih činili engleski jakobiti u egzilu. Štaviše, masoni širom cele Evrope otvoreno su se priklanjali prosvetiteljstvu u celini. U francuskim je ložama, na primer, rečenica „da budem prosvećen, tražim prosvećene“ bila deo njihovih inicijacijskih obreda. Britanske lože dodelile su sebi zadatak da „iniciraju neprosvetljene“. To nužno ne veže lože za ireligioznost, ali isto tako ih ne isključuje od povremenih epizoda jeresi. Mnoge su lože, uistinu, slavile Velikog arhitektu, što je masonski termin za deističko božanstvo koje je stvorilo i uredilo svemir po pravilima nauke.

Nemački filozof Rejnhart Koselek tvrdi da su „na Kontinentu postojale dve društvene strukture koje su dale sudbonosni pečat dobu prosvetiteljstva: Res publica letteraria i masonske lože“. Škotski profesor Tomas Mank obrazlaže da „iako su masoni promovisali međunarodne i međudruštvene kontakte koji su u suštini bili nereligiozni i u skladu s vrednostima prosvetiteljstva, oni se u svojoj biti teško mogu definisati kao značajna radikalna i reformistička mreža“. Čini se da su se mnoge od masonskih vrednosti vrlo svidele prosvetiteljskim misliocima. Didro u D'Alamberovom snu razmatra vezu između masonskih ideala i prosvetiteljstva, proučavajući masonstvo kao način širenja prosvetiteljskih verovanja. Istoričarka Margaret Džejkob naglašava važnost masona u indirektnom inspirisanju prosvetiteljske političke misli.

U negativnom smislu, Danijel Roše osporava tvrdnje da je masonstvo promovisalo egalitarizam. On objašnjava da je „prava jednakost loža bila elitistička“, te je privlačila osobe sličnih društvenih statusa. Za prisustvo plemkinja u francuskim „adoptivnim ložama“ koje su se formirale 1780-ih uveliko su bile zaslužne bliske veze koje su te lože delile s aristokratskim društvom.

Masoni i Francuska i Američka revolucija

Veliki neprijatelj masonstva bila je rimokatolička crkva, tako da se u zemljama s velikom katoličkom većinom kao npr. Francuskoj, Italiji, Španiji i Meksiku, mnogo okrutnih političkih bitaka zbivalo između, kako ih Dejves naziva, reakcionarne crkve i prosvećenog masonstva.

U pojmovima njihovog uticaja na revolucionarnu politiku, istoričar Robert Rozvel Palmer zaključuje da su čak i u Francuskoj masoni bili politički „bezazleni, ako ne i smešni“ i nisu delovali kao grupa. Mada je poznato da su Bendžamin Frenklin i Džordž Vašington zaista bili aktivni masoni, američki istoričari umanjili su važnost masonstva kao uzroka Američke revolucije, pošto je masonski red bio apolitičan i obuhvatao je i patriote i njihove neprijatelje lojaliste.

Važni intelektualci

Volter u sedamdesetoj godini života.

Monteskje je poznat po artikuliranju teorije o podeli vlasti.

Bendžamin Frenklin, jedna od ključnih ličnosti američkog prosvetiteljstva

Antoan Lavoazje, poznat je kao otac moderne hemije.

Džon Lok, poznat kao „otac klasičnog liberalizma“.

Jedna od najvećih figura naučne revolucije, Ser Isak Njutn, bio je član engleskog Kraljevskog društva.

Ličnost	Životni vek	Nacionalnost	Beleške
Tomas Abt	1738–1766	nemačka	Autor dela „Vom Tode für's Vaterland“ („O smrti za svoju naciju“).
Žan le Ron d'Alamber	1717–1783	francuska	Matematičar i fizičar, jedan od tvoraca Encyclopédie.
Fransis Bejkon	1561–1626	engleska	Filozof koji je pokrenuo revoluciju u empirijskoj misli karakterističnoj za veći period prosvetiteljstva.
Pjer Bejl	1647–1706	francuska	Književni kritičar poznat po uređivanju časopisa „Nouvelles de la république des lettres“ i tvorac značajnog dela „Dictionnaire historique et critique“. Jedan od prvih mislilaca prosvetiteljstva koji se zalagao za toleranciju između različitih religioznih verovanja.
Čezare Bekarija	1738–1794	italija	Reformator zakona o kriminalu, najpoznatiji po traktatu Dei delitti e delle pene („O zločinima i kaznama“) (1764).
Baltazar Beker	1634–1698	holandija	Ključna figura ranog prosvetiteljstva. U svojoj knjizi De Philosophia Cartesiana (1668) Beker objašnjava da teologija i filozofija imaju svoja odvojena područja spoznaje i da priroda ne može biti objašnjena iz svetih spisa, kao što ni teološka istina ne može biti izvedena iz prirode.
Džordž Berkli	1685–1753	irska	Filozof i matematičar poznat po razvoju subjektivnog idealizma.
Justus Hening Behmer	1674–1749	nemačka	Crkveni pravnik, jedan od prvih reformatora crkvenog i građanskog prava, koja su bila temelj kasnijih reformi i koje su se očuvale do 20. veka.
Ruđer Bošković	1711–1787	srpska	Fizičar, astronom, matematičar, filozof, diplomata, pesnik, teolog i isusovac. Polimat rođen u Dubrovačkoj republici (sadašnjoj Hrvatskoj), studirao je i živeo u Italiji i Francuskoj, gde je objavio većinu svojih dela. Osmislio je preteču atomske teorije i zaslužan je za značajne doprinose astronomiji, kao što je prvi geometrijski postupak za određenje ekvatora rotirajuće planete sa tri posmatranja površinskih svojstava, i za proračun orbite planeta sa tri posmatranja pozicije jezgra. Godine 1753. otkrio je i nepostojanje atmosfere na Mesecu.
Džejms Bosvel	1740–1795	škotska	Biograf Samjuela Džonsona, doprineo je uspostavi opštih normi za pisanje biografija.
G. L. Bjufon	1707–1788	francuska	Biolog, autor dela L'Histoire Naturelle uzimao je u obzir teoriju prirodne selekcije i proučavao sličnosti između čoveka i majmuna.
Edmund Berk	1729–1797	irska	Parlamentarni zastupnik i politički filozof, najpoznatiji po pragmatizmu, smatra se značajnim i za prosvetiteljsku i za konzervativnu misao.
Dimitrje Kantemir	1673–1723	moldavska	Filozof, istoričar, kompozitor, muzikolog, lingvist, etnograf i geograf.
Emili du Šatle	1706–1749	francuska	Matematičar, fizičar i prevoditelj. Preveo je Njutnovu Principia s vlastitim komentarom.
Anders Čudenius	1729–1803	finsko-švedska	Sveštenik i crkveni član Riksdaga, danas poznat kao vodeći klasični liberal u nordijskoj istoriji.
Francisko Havier Klavihero	1731–1787	meksička	istoričar, najpoznatiji po svom delu Historia Antigua de México („Antička istorija Meksika“) u kojoj opisuje istoriju i kulturu Asteka.
Markiz de Kondorset	1743–1794	francuska	Filozof, matematičar, i rani politički naučnik koji je osmislio koncept Kondorcetove metode.
Ekatarina Daškova	1743–1810	ruska	Direktor Carske akademije umetnosti i nauka (danas Ruska akademija nauka).
Deni Didro	1713–1784	francuska	Osnivač Encyclopédie, analizirao problem slobodne volje i vezivanje za materijalne objekte, doprinijeo je teoriji književnosti.
Benito Heronimo Fejho i Montenegro	1676–1764	španska	Najistaknutiji zagovarač kritičkog empirizma na samom početku španskog prosvetiteljstva. Vidi još španskog učenjaka Martina Sarmijenta (1695–1772)
Hristlib Feldstrauč	1734–1799	ruska i nemačka	Prosvetitelj i filozof. Author dela Beobachtungen über den Geist des Menschen und dessen Verhältniß zur Welt
1700-ih	francuska	Enciklopedisti
Bernar le Bovije de Fontenel	1657–1757	francuska	Autor.
Denis Fonvizin	1744–1792	ruska	Pisac i dramaturg.
Hose Gaspar Rodrigez de Fransija	1766–1840	paragvajska	Prvi predsednik Paragvaja. Uveo je radikalne političke ideje nikad pre primenjene u Južnoj Americi, svoju je zemlju učinio bogatijom i sigurnijom od bilo koje druge južnoameričke zemlje.
Bendžamin Frenklin	1706–1790	američka	Državnik, naučnik, politički filozof, autor. Kao filozof, poznat je po svojim tekstovima o nacionalnosti, ekonomskim pitanjima, aforizmima objavljenim u Poor Richard's Almanac i polemikama u korist američke nezavisnosti. Sudelovao je u pisanju Američke deklaracije o nezavisnosti i Ustava SAD iz 1787.
Luiđi Galvani	1737–1798	italijanska	Lekar, fizičar i filozof, pionir studija o bioelektricitetu.
Antonio Đenovezi	1712–1769	italijanska	Autor dela o filozofiji i političkoj ekonomiji.
Edvard Gibon	1737–1794	engleska	Istoričar, najpoznatiji po svom delu Decline and Fall of the Roman Empire („Propast i pad Rimskog carstva“).
Johan Volfgang Gete	1749–1832	nemačka	Tesno vezan za vrednosti prosvetiteljstva; vođa Vejmarskog klasicizma.
Olimpija de Guž	1748–1793	francuska	Dramaturg i aktivist, zalagao se za profeminističku politiku.
Aleksandar Hamilton	1755–1804	američka	Ekonomist, politički teoretičar i političar. Glavni protagonista pisanja Ustava Sjedinjenih Američkih Država, i najznačajniji pojedinačni autor dokumenata The Federalist Papers, kojima se zagovara ratifikacija Ustava kroz njegov detaljni pregled, analizu njegovih filozofskih i moralnih temelja, te njegovu nameru.
Jozef Hajdn	1732–1809	austrijska	Kompozitor. Revolucionirao je simfonijski oblik.
Klod Adrijan Helvecijus	1715–1771	francuska	Filozof i pisac. Poznat po svom delu De l'esprit („O umu“).
Johan Gotfrid fon Herder	1744–1803	nemačka	Teolog i lingvist. Predložio je tezu da jezik determinira misao, uveo koncept je etničkih studija i nacionalizma, uticao je na kasnije romantičarske mislioce. Rani pristalica demokratije i republikanske samovladavine.
Tomas Hobs	1588–1679	engleska	Filozof, napisao je delo Levijatan, ključni tekst političke filozofije. Mada Hobs opravdava apsolutističku monarhiju, njegovo je delo prvo koje postulira da svjetovno pravo monarha ne dolazi od Božje volje da on postane monarh, već od naroda koji slobodno odluči da će vlastitu moć i slobodu staviti u njegove ruke. Drugim rečima, Hobs zamenjuje božje pravo kraljeva s ranom formulacijom društvenog ugovora. Hobsov rad je naišao na osudu i od reformatora zbog njegove obrane apsolutizma i od tradicionalista zbog njegovog zagovaranja ideje da moć vladara proizlazi iz naroda, a ne iz Božje volje.
Baron Holbah	1723–1789	francuska	Autor, enciklopedista i prvi evropski deklarirani ateist. Podigao je jake kontroverzije zbog kritike religije u celosti u svom delu Système de la Nature ou Des Loix du Monde Physique et du Monde Moral.
Ludvig Holberg	1684-1754	norveška	Pisac, esejist, filozof, istoričar i dramaturg.
Henri Houm	1696–1782	škotska	Pravnik i filozof. Zaštitnik Adama Smita i Dejvida Hjuma
Robert Huk	1635–1703	engleska	Verovatno vodeći eksperimentator svog vremena, Kustos eksperimenata za Kraljevsko društvo. U svojim delima je kvantifikovao koncepte kao Bojlov zakon i obrnuto proporcionalni odnos gravitacije, otac je mikroskopije.
Vilhelm fon Humbolt	1767–1835	nemačka	Lingvist, utemeljitelj modernog obrazovnog sistema, filozof i diplomata.
Dejvid Hjum	1711–1776	škotska	Istoričar, filozof i ekonomista. Najpoznatiji po svom empirizmu i naučnom skepticizmu, naprednim doktrinama naturalizma i materijalnog uzroka. Uticao je na Kanta i Adama Smita.
Tomas Džeferson	1743–1826	američka	Državnik, politički filozof i edukator. Kao filozof, najviše je poznat po doprinosima Američkoj deklaraciji o nezavisnosti (1776), pogotovo po rečenici „Svi su ljudi učinjeni jednaki“, i njegovom zagovaranju demokratije u teoriji i praksi. Kao polimata, podsticao je visoko obrazovanje kao način podizanja cele nacije.
Gaspar Melčor de Hovelanos	1744–1811	španska	Istaknuti državnik. Glavna ličnost španskog prosvetiteljstva.
Imanuel Kant	1724–1804	nemačka	Filozof i fizičar. Uspostavio je kritičku filozofiju na sistematskoj bazi, predložio ja materijalističku teoriju stvaranja sunčevog sistema, pisao je o etici i moralu. Opisao je principe prosvetiteljstva u svom eseju What is Enlightenment? (1784). Najvažnija je ličnost nemačkog idealizma i značajan po svom uticaju na Fihta i Hegela.
Vasilij Karazin	1773–1842	ruska i ukrajinska	Intelektualac, izumitelj i osnivač Ministarstva nacionalnog obrazovanja u Ruskom carstvu. Objavljivao naučne radove u Ukrajini. Osnivač je Univerziteta u Harkovu, koji i danas nosi njegovo ime. Poznat je i po tome što se opirao, onome što je po njegovom mišljenju, kolonijalna eksploatacija Ukrajine od strane Ruskog carstva.
Hjugo Kolataj	1750–1812	poljska	Aktivan u Komisiji za nacionalno obrazovanje i Društvu osnovnoškolskih udžbenika, reformirao je Akademiju u Krakovu, čiji je bio rektor od 1783. do 1786. Bio je jedan od autora Poljsko-Litvanskog Ustava iz 3. maja 1791. i osnovao je Skupštinu prijatelja ustava koja je pomagala u njegovoj implementaciji.
Ignaci Krasicki	1735–1801	poljska	Vodeći pesnik poljskog prosvetiteljstva.
Žozef Luj Lagranž	1736–1813	italijansko-francuska	Matematičar, poznat po svojim doprinosima matematičkoj analizi, teoriji brojeva, i nebeskoj mehanici.
Antoan Lavoazje	1743–1794	francuska	Osnivač moderne hemije; osuđen na smrt za vreme Francuske revolucije zbog svojih političkih ideja.
Gotfrid Vilhelm Lajbnic	1646–1716	nemačka	Filozof i matematičar, Njutnov rival.
Đakomo Leopardi	1798–1837	Italijan	Pesnik, esejista, filozof i filolog.
Gothold Efrajm Lesing	1729–1781	nemačka	Pozorišni pisac, kritičar, politički filozof. Osnovao je pozorište na nemačkom jeziku.
Karl fon Line	1707–1778	švedska	Botaničar, lekar i zoolog, stvorio je temelje moderne binomske nomenklature živih bića. Poznat je kao otac moderne taksonomije.
Džon Lok	1632–1704	engleska	Filozof, važan empiričar koji je proširio rad Francisa Bejkona i Tomasa Hobsa. Jedan od prvih mislilaca koji su obrađivali odnos države i pojedinca, ugovornog temelja funkcionisanja države i vladavine zakona. Zalagao se za lične slobode naglašavajući pravo na vlasništvo.
Mihail Lomonosov	1711–1765	ruska	Polimat, naučnik i pisac, značajno je doprineo na području književnosti, obrazovanja i nauke.
Džejms Medison	1751–1836	američka	Državnik i politički filozof. Imao je ključnu ulogu u pisanju Ustava SAD i formiranju njegovog teorijskog opravdanja u Federalnim spisima; autor američkog Bill of Rights.
Mozes Mendelson	1729–1786	jevrejsko-nemačko	Filozof jevrejskog prosvetiteljstva u Prusiji (Haskalah)
Žan Melije	1664-1729	francusko	Rimokatolički sveštenik, filozof i prvi ateistički pisac od antike. Autor dela Testament, knjige-eseja čiju su retoriku i argumente koristili drugi autori prosvetiteljstva kao Deni Didro, Baron Holbah i Volter.
Lametri	1709-1751	francuska	Lekar i rani pristalica filozofskog materijalizma. Najpoznatiji po delu L'homme machine („Čovek mašina“).
Džejms Bernet	1714–1799	škotska	Filozof, pravnik, prerevolucijski mislilac, doprineo je ideji jezične evolucije.
Jozef Vratislav Mons	1733–1793	češka	Profesor prava na Univerzitetu u Olomoucu, vodeća ličnost prosvetiteljstva u Habsburškoj monarhiji
Monteskje	1689–1755	francuska	Politički mislilac. Poznat po artikulaciji teorije o podeli vlasti, danas implementiranoj u mnogim ustavima sveta. Politički naučnik Donald Lutc otkrio je da je Monteskje najviše citirani autoritet o vladavini u kolonijalnoj Americi.
Leandro Fernandez de Moratin	1760–1828	španska	Pisac drama i prevodilac, podržavao je republikanstvo i slobodno mišljenje. Tranzicijska ličnost prema romantizmu.
Volfgang Amadeus Mocart	1756–1791	austrijska	Vodeći kompozitor svog doba.
Hose Selestino Mutis	1755–1808	španska	Botaničar, vodio je prve ekspedicije u svrhu proučavanja biljaka u Južnoj Americi i skupio je veliku zbirku biljaka.
Isak Njutn	1642–1727	engleska	Fizičar, matematičar i astronom, profesor matematike na Univerzitetu u Kembridžu. Autor je dela Philosophiae Naturalis Principia Mathematica.
Nikolaj Novikov	1744–1818	ruska	Filantrop i novinar, nastojao je podstakne kulturu ruskih čitalaca.
Dositej Obradović	1739–1811	srpska	Pisac, lingvist i prosvetitelj, uticajni zagovaratelj srpskog kulturalnog nacionalizma i osnivač Ministarstva nacionalnog obrazovanja u Srbiji za vlasti Karađorđevića. Osnovao je i Univerzitet u Beogradu.
Zaharije Orfelin	1726–1785	srpska	Polimat-pesnik, pisac, istoričar, prevodilac, grafičar, izdavač itd.
Frančesko Mario Pagano	1748–1799	italijanska	Pravnik i filozof, jedan od pionira modernog kaznenog zakona.
Tomas Pejn	1737–1809	engleska/američka	Pamfletist, najpoznatiji po pamfletu Common Sense (1776) koji poziva na Američku nezavisnost kao najracionalnije rešenje.
Markiz od Pombala	1699–1782	portugalska	Državnik, značajan po svom brzom i kompetentnom vodstvu nakon potresa u Lisabonu 1755. Implementirao je ekonomsku politiku koja je regulisala trgovačku aktivnost i standardizovala kvalitet u zemlji.
Stanislav II Avgust Ponjatovski	1732–1798	poljska	Poslednji kralj nezavisne Poljske, vodeća ličnost prosvetiteljstva poljsko-litvanskog prostora i koautor jednog od prvih modernih ustava u svetu, poljskog Ustava 3. maja 1791.
Fransoa Kene	1694–1774	francuska	Ekonomista fiziokratske škole.
Aleksandar Radiščev	1749–1802	ruska	Pisac i filozof. Istaknuo je tradiciju radikalizma u ruskoj književnosti
Jovan Rajić	1726–1801	srpska	Pisac, istoričar, putnik i pedagog, smatra se jednim od najvećih srpskih akademika 18. veka.
Tomas Rid	1710–1796	škotska	Filozof, razvio je zdravorazumski realizam.
Žan Žak Ruso	1712–1778	švajcarska	Politički filozof, uticao je na mnoge ličnosti prosvetiteljstva, ali nije verovao u primat razuma, te je bliži pokretu romantizma.
Adam Smit	1723–1790	škotska	Ekonomista i filozof. Napisao je The Wealth of Nations („Bogatstvo nacija“), u kojem objašnjava da bogatstvo nije novac sam po sebi, bogatstvo proizlazi iz odane vrednosti proizvedenih dobara od strane investiranog kapitala i rada. Ponekad se smatra ocem ekonomske politike laissez-faire, ali se u stvari zalaže za određeni stupanj državne kontrole koja bi održavala jednakost.
Jan Snjadecki	1756–1830	poljska	Matematičar, filozof i astronom.
Andžej Snjadecki	1768–1838	poljska	Pisac, lekar, hemičar i biolog.
Baruh Spinoza	1632–1677	holandsko-jevrejska	Filozof koji je pripomogao stvaranju okvira prosvetiteljstvu 18. veka.
Aleksandar Sumarokov	1717–1777	ruska	Pesnik i pozorišni pisac, tvorac klasičnog pozorišta u Rusiji.
Emanuel Svedenborg	1688–1772	švedska	Prirodoslovac i teolog, njegovo proučavanje odnosa duše i tela dovelo je do detaljnog metafizičkog modela odnosa duhovnog i prirodnog.
Đanbatista Viko	1668–1744	italijanska	Politički filozof, govornik, istoričar i pravnik.
Volter	1694–1778	francuska	Vrlo uticajni pisac, istoričar i filozof. Promovisao je Njutnovo učenje i osuđivao organizovanu religiju kao štetnu.
Adam Vajshaupt	1748–1830	nemačka	Osnivač reda Iluminata.
Kristijan Volf	1679–1754	nemačka	Filozof
Meri Vulstonkraft	1759–1797	britanska	Pisac i jedna od prvih feministkinja.

Vidi još

• Atlantske revolucije (Američka revolucija, Francuska revolucija, revolucije u Latinskoj Americi, itd.)
• Obrazovanje u doba prosvetiteljstva
• Evropska i američka naučna putovanja
• Revolucija 1848–1849.
• Nauka u doba prosvetiteljstva

Literatura

• Shapin, Steven; Schaffer, Simon (1985). Leviathan and the Air-Pump: Hobbes, Boyle, and the Experimental Life. Princeton: Princeton University Press. 
• Scruton, Roger (2001). A Short History of Modern Philosophy. Routledge. str. 41. ISBN 978-0-415-26763-2. 
• Barrett, Peter (2004). Science and Theology Since Copernicus: The Search for Understanding. A&C Black. str. 14. ISBN 978-0-567-08969-4. 
• Eddy, Matthew Daniel (2008). The Language of Mineralogy: John Walker, Chemistry and the Edinburgh Medical School, 1750-1800. Aldershot: Ashgate. 
• Hotson, Howard (2007). Commonplace Learning: Ramism and Its German Ramifications 1543-1630. Oxford: Oxford University Press. 
• Beard, David; Gloag, Kenneth (2005). Musicology, The Key Concepts. New York: Routledge. 
• Burkholder, J. Peter; Grout, Donald J.; Palisca, Claude V. (2006). A History of Western Music (7 izd.). New York: W.W. Norton & Company, Inc. str. 475. 
• Daiches, David; Jones, Peter; Jones, Jean (1986). A Hotbed of Genius: The Scottish Enlightenment, 1730–1790. 
• Russell, Bertrand. A History of Western Philosophy. str. 492—494. 
• Kitromilides, Paschalis M. (1979). „The Dialectic of Intolerance: Ideological Dimensions of Ethnic Conflict” (PDF). Journal of the Hellnice Diaspora: 4. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 10. 2013. g. Pristupljeno 14. 05. 2017. 
• Melton, James Van Horn (2001). The Rise of the Public in Enlightenment Europe. str. 4. 
• Houston, R. A.; Knox, W. W. J. (2001). The New Penguin History of Scotland. 
• Feldman, Noah (2005). Divided by God. Farrar, Straus and Giroux. str. 29. 
• Brewer, Daniel, ur. (2014). The Cambridge Companion to the French Enlightenment. Cambridge University Press. str. 91ff. 
• Rupke, Nicolaas A. (2008). Alexander Von Humboldt: A Metabiography. University of Chicago Press. str. 138. ISBN 978-0-226-73149-0. 
• Bayle, Pierre (1741). A general dictionary: historical and critical: in which a new and accurate translation of that of the celebrated Mr. Bayle, with the corrections and observations printed in the late edition at Paris, is included; and interspersed with several thousand lives never before published. The whole containing the history of the most illustrious persons of all ages and nations particularly those of Great Britain and Ireland, distinguished by their rank, actions, learning and other accomplishments. With reflections on such passages of Bayle, as seem to favor scepticism and the Manichee system. str. 778. 
• Brown, Stuart (2003). British Philosophy and the Age of Enlightenment: Routledge History of Philosophy. Taylor & Francis. str. 256. 
• Pagden, Anthony (2013). The Enlightenment: And Why it Still Matters. Oxford University Press. str. 100. 
• Swazo, Norman K. (26. 9. 2002). Crisis Theory and World Order: Heideggerian Reflections. SUNY Press. str. 97—. ISBN 978-0-7914-5493-0. 
• Wilson, Ellen Judy; Reill, Peter Hanns (2004). Encyclopedia Of The Enlightenment. Infobase Publishing. str. 148. 
• Goetschel, Willi (2004). Spinoza's Modernity: Mendelssohn, Lessing, and Heine. Univ of Wisconsin Press. str. 126. 
• Ingraffia, Brian D. (1995). Postmodern Theory and Biblical Theology: Vanquishing God's Shadow. Cambridge University Press. str. 126. ISBN 978-0-521-56840-1. 
• Grell, Ole Peter; Porter, Roy (2000). Toleration in Enlightenment Europe. Cambridge University Press. str. 1—68. 
• Gay, Peter (1996). The Enlightenment: An Interpretation. W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-00870-8. 
• Bernstein, R. B. (2003). Thomas Jefferson. Oxford University Press. str. 179. 
• Robertson, John (2005). The Case for The Enlightenment: Scotland and Naples 1680-1760. Cambridge University Press. str. 45. 
• Repcheck, J. (2003). The Man Who Found Time: James Hutton and the Discovery of the Earth's Antiquity. Basic Books. str. 117—143. 
• Houston, R. A.; W. W. J. Knox (2001). The New Penguin History of Scotland. str. 342. 
• M. Kitromilides, Paschalis (1979). The Dialectic of Intolerance: Ideological Dimensions of Ethnic Conflict (PDF). Journal of the Hellnice Diaspora. str. 4. Arhivirano iz originala (PDF) 22. 10. 2013. g. Pristupljeno 14. 05. 2017. 
• Herman, A. (2001). How the Scots Invented the Modern World. Crown Publishing Group. 
• Wiep Van Bunge, ur. (2003). The Early Enlightenment in the Dutch Republic, 1650-1750. BRILL. str. 5. 
• Eddy, Matthew Daniel (2008). The Language of Mineralogy: John Walker, Chemistry and the Edinburgh Medical School, 1750-1800. Ashgate. 
• Lee, Stephen J. (1990). Aspects of European history, 1494–1789. str. 258—266. 
• Livingstone, David N.; Withers, Charles W. J. (1999). Geography and Enlightenment. 
• Harrison, Lawrence E. (2012). Jews, Confucians, and Protestants: Cultural Capital and the End of Multiculturalism. Rowman & Littlefield. str. 92. 
• Becker, Carl L. The Heavenly City of the Eighteenth-Century Philosophers. (1932), a famous short classic
• Bronner, Stephen. The Great Divide: The Enlightenment and its Critics (1995)
• Burns, William. Science in the Enlightenment: An Encyclopædia (2003) 353pp
• Chisick, Harvey. Historical Dictionary of the Enlightenment. 2005. 512 pp
• Delon, Michel. Encyclopædia of the Enlightenment (2001) 1480pp
• Dupre, Louis. The Enlightenment & the Intellectual Foundations of Modern Culture 2004
• Gay, Peter. The Enlightenment: The Rise of Modern Paganism (1966, 2nd ed. 1995), 952 pp; excerpt and text search vol 1; The Enlightenment: The Science of Freedom, (1969 2nd ed. 1995), a highly influential study excerpt and text search vol 2;
• Greensides F, Hyland P, Gomez O (ed.). The Enlightenment (2002)
• Fitzpatrick, Martin et al., eds. The Enlightenment World. (2004). 714pp; 39 essays by scholars
• Hazard, Paul. European thought in the 18th century: From Montesquieu to Lessing (1965)
• Himmelfarb, Gertrude. The Roads to Modernity: The British, French, and American Enlightenments (2004) excerpt and text search
• Israel, Jonathan I. (2002). Enlightenment Contested. Oxford University Pressi. 
• Israel, Jonathan I. (2006). Radical Enlightenment; Philosophy and the Making of Modernity 1650–1750. Oxford University Press. 
• Israel, Jonathan I. (2011). Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights, 1750–1790. 
• Israel, Jonathan I. (2013). Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights, 1750-1790. 
• Jacob, Margaret Enlightenment: A Brief History with Documents 2000
• Kors, Alan Charles. Encyclopædia of the Enlightenment (4 vol. 1990; 2nd ed. 2003), 1984pp excerpt and text search
• Munck, Thomas. Enlightenment: A Comparative Social History, 1721–1794 England. (1994)
• Outram, Dorinda. The Enlightenment(1995) 157pp excerpt and text search
• Outram, Dorinda (2005). The Enlightenment (2 izd.). Cambridge University Press. 
• Outram, Dorinda. Panorama of the Enlightenment (2006), emphasis on Germany; heavily illustrated
• Porter, Roy (2001). The Enlightenment (2nd izd.). ISBN 978-0-333-94505-6. 
• Petitfils, Jean-Christian (2005). Louis XVI. Perrin. ISBN 978-2-7441-9130-5. 
• Sarmant, Thierry (2012). Histoire de Paris: Politique, urbanisme, civilisation. Editions Jean-Paul Gisserot. ISBN 978-2-755-803303. 
• Reill, Peter Hanns, and Wilson, Ellen Judy. Encyclopædia of the Enlightenment. (2nd ed. 2004). 670 pp.
• Schmidt, James “Inventing the Enlightenment: Anti-Jacobins, British Hegelians, and the ‘Oxford English Dictionary,’” Journal of the History of Ideas 64, no. 3 (July 2003): 421–43 [1].
• Yolton, John W. et al. The Blackwell Companion to the Enlightenment. (1992). 581 pp.

Namenske studije

• Aldridge, A. Owen (ed.). The Ibero-American Enlightenment (1971).
• Andrew, Donna T. (jun 1996). „Popular Culture and Public Debate: London 1780”. The Historical Journal. 39 (2.): 405—423. JSTOR 2640187. 
• Brewer, Daniel. The Enlightenment Past: reconstructing 18th-century French thought. (2008).
• Broadie, Alexander. The Scottish Enlightenment: The Historical Age of the Historical Nation (2007)
• Broadie, Alexander. The Cambridge Companion to the Scottish Enlightenment (2003) excerpt and text search
• Bronner, Stephen. Reclaiming the Enlightenment: Toward a Politics of Radical Engagement, 2004
• Brown, Stuart, ed. British Philosophy in the Age of Enlightenment (2002)
• Buchan, James. Crowded with Genius: The Scottish Enlightenment: Edinburgh's Moment of the Mind (2004) excerpt and text search
• Campbell, R.S. and Skinner, A.S., (eds.) The Origins and Nature of the Scottish Enlightenment, Edinburgh, 1982
• Cassirer, Ernst. The Philosophy of the Enlightenment. 1955. a highly influential study by a neoKantian philosopher excerpt and text search
• Chartier, Roger. The Cultural Origins of the French Revolution. Translated by Lydia G. Cochrane. Duke University Press, 1991.
• Cowan, Brian (2005). The Social Life of Coffee: The Emergence of the British Coffeehouse. New Haven: Yale University Press. 
• Darnton, Robert (1982). The Literary Underground of the Old Regime. 
• Europe in the age of enlightenment and revolution. New York: The Metropolitan Museum of Art. 1989. ISBN 978-0-87099-451-7. 
• Edelstein, Dan. The Enlightenment: A Genealogy (University of Chicago Press; 2010) 209 pages
• Golinski, Jan. "Science in the Enlightenment, Revisited," History of Science (2011) 49#2 pp. 217–231
• Goodman, Dena (1994). The Republic of Letters: A Cultural History of the French Enlightenment. 
• Hesse, Carla. The Other Enlightenment: How French Women Became Modern. Princeton: Princeton University Press, 2001.
• Hankins, Thomas L. Science and the Enlightenment (1985).
• Israel, Jonathan I. Enlightenment Contested: Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man 1670–1752 (2008)
• Israel, Jonathan. Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity, 1650–1750. (2001).
• Israel, Jonathan. A Revolution of the Mind - Radical Enlightenment and the Intellectual Origins of Modern Democracy. (2009).
• May, Henry F. The Enlightenment in America. 1976. 419 pp.
• Melton, James Van Horn. The Rise of the Public in Enlightenment Europe. (2001).
• Porter, Roy. The Creation of the Modern World: The Untold Story of the British Enlightenment. 2000. 608 pp. excerpt and text search
• Redkop, Benjamin. The Enlightenment and Community, 1999
• Reid-Maroney, Nina. Philadelphia's Enlightenment, 1740–1800: Kingdom of Christ, Empire of Reason. 2001. 199 pp.
• Roche, Daniel. France in the Enlightenment. (1998).
• Sorkin, David. The Religious Enlightenment: Protestants, Jews, and Catholics from London to Vienna (2008)
• Staloff, Darren. Hamilton, Adams, Jefferson: The Politics of Enlightenment and the American Founding. 2005. 419 pp. excerpt and text search
• Till, Nicholas. Mozart and the Enlightenment: Truth, Virtue, and Beauty in Mozart's Operas. 1993. 384 pp.
• Tunstall, Kate E. Blindness and Enlightenment. An Essay. With a new translation of Diderot's Letter on the Blind (Continuum,) 2011
• Venturi, Franco. Utopia and Reform in the Enlightenment. George Macaulay Trevelyan Lecture, (1971)

Primarni izvori

• Broadie, Alexander, ed. The Scottish Enlightenment: An Anthology (2001) excerpt and text search
• Diderot, Denis. Rameau's Nephew and other Works" (2008) excerpt and text search.
• Diderot, Denis. "Letter on the Blind" in Tunstall, Kate E. Blindness and Enlightenment. An Essay. With a new translation of Diderot's Letter on the Blind (Continuum,) 2011
• Diderot, Denis. The Encyclopédie of Diderot and D'Alembert: Selected Articles (1969) excerpt and text search
• Gay, Peter, ed. The Enlightenment: A Comprehensive Anthology (1973) [2]
• Gomez, Olga, et al. eds. The Enlightenment: A Sourcebook and Reader (2001) excerpt and text search
• Kramnick, Issac, ed. The Portable Enlightenment Reader (1995) excerpt and text search
• Schmidt, James, ed. What is Enlightenment?: Eighteenth-Century Answers and Twentieth-Century Questions (1996) excerpt and text search

Spoljašnje veze

• Zalta, Edward N. (ur.). „Enlightenment”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. 
• Prosvetiteljstvo na sajtu PhilPapers
• Prosvetiteljstvo na sajtu InPho
• Still, Judith; Marks, John; Rebecca Ford. „Enlightenment”. Words of the World. Brady Haran (University of Nottingham).