Božićna pobuna

Ukoliko ste tražili televizijsku seriju iz 2017, pogledajte članak Božićni ustanak (TV serija).

Božićna pobuna
Vrijeme 2—7. januar 1919. (sa manjim okršajima koji su trajali do 1929) Mjesto pretežno okolina Cetinja Ishod pobjeda Bjelaša (pobuna ugušena)
Sukobljene strane
Zelenaši Kraljevina Italija	Bjelaši Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca
Komandanti i vođe
Krsto Popović Jovan Plamenac	Marko Daković Andrija Radović
Jačina
Procjene od 1.500 do 5.000	Procjene od 500 do 4.000
Žrtve i gubici
98 ubijenih i ranjenih	30 ubijenih

Božićna pobuna, poznata i kao Božićni ustanak, bila je neuspješna pobuna u Crnoj Gori pod vođstvom Zelenaša početkom januara 1919. godine. Vojni vođa pobune bio je Krsto Popović, dok je politički vođa bio Jovan Plamenac.

Katalizator pobune bila je odluka Velike narodne skupštine srpskog naroda u Crnoj Gori, poznatija kao Podgorička skupština, prema kojoj se Kraljevina Crna Gora bezuslovno ujedinjuje sa Kraljevinom Srbijom koja bi odmah nakon toga pristupila formiranju zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. Nakon izbora za Podgoričku skupštinu, Bjelaši, koji su se zalagali za bezuslovno ujedinjenje, brojčano su nadmašili Zelenaše, koji su bili pristalice očuvanja crnogorske državnosti i uslovnog (konfederalnog) ujedinjenja.

Pobuna je dostigla vrhunac u Cetinju 7. januara 1919. godine, na pravoslavni Božić. Bjelaši, uz podršku Srpske vojske, porazili su Zelenaše. Poslije pobune, svrgnuti kralj Nikola I bio je primoran da uputi poziv na mir, a određeni broj učesnika u pobuni je zatvoren poslije sudskog postupka. Neki od pobunjenika pobjegli su u Kraljevinu Italiju, dok su se drugi povukli u planine, nastavljajući sa gerilskim otporom do 1929, među kojima se ističe jedinica Sava Raspopovića.

Politika Italije i pripreme

Ideja

Primjerci sačuvanih starih zastava Kraljevine Crne Gore. Istovjetne zastave nastavili su nakon 1918. godine da koriste i zelenaši.

Prve naznake u Kraljevini Italiji od njenog nacionalnog ujedinjenja o ekspanzionističkim pokretima, koji će se doduše prvo manifestovati zakašnjelim kolonijalizmom i neuspješnom željom za pomorskom dominacijom, u Evropi, a naime značajno prije od vrhunca u vidu fašističkog pokreta koji je zamišljao obnovu Rimskog carstva, su na Balkansko poluostrvo. Botaničar Antonio Baldači, italijanski politički i nacionalni ideolog, 15. juna 1902. godine objavljuje program za širenje italijanskog uticaja na istok. On se zalagao za mirno istraživanje, formiranje posebnih balkanoloških ekipa koje bi se bavile istraživanjem s one strane mora na polju etnografije i antropologije, kao i tamošnjim problemima preistorijskog, istorijskog i arheološkog karaktera. Time bi bilo dokazano nacionalno pravo Italijana na Jadran, a u svojim istorijskim državno-pravnim zasnivanjima, delimično posmatrajući i nasljeđe u vidu Mletačke republike.

Antonio Baldači je u svojoj publikaciji iznio tvrdnju da su Crnogorci i albanske Gege svojim najvećim dijelom direktni potomci Ilira, zauzimajući stav da bi trebalo raditi na prosvetljavanju tih naroda i pripremati, bez većeg direktnog osvajačkog pohoda, stvaranje jedne balkanske federacije „na ilirskoj osnovi“ kao najveće regionalne sile Balkanu, koja bi bila ostvarena na ruševinama osmanlijske i habsburške imperije, započinjući nezavisnošću albanske države i stvaranjem unije između nje i Crne Gore. Takav novi politički faktor bi se razvijao pod italijanskim uticajnim okvirom i, prema tvrdnjama Antonija Baldačija, tamošnji narodi bi bili vrlo privrženi Rimu. Trebalo bi naglasiti da ovaj plan ne predstavlja ideologiju italijanskog nacionalizma, pa niti politiku zvanične Italije, već podložni okvir za politiku prema Jugoslovenima koju je italijanska država oformila tek u Prvom svjetskom ratu, odnosno primijenila s njegovim krajem i neposredno poslije njega.

Razvitak situacije

Zelenaška spomenica "Za pravo, čast i slobodu Crne Gore", koju je 1919. godine ustanovila crnogorska emigrantska vlada

Dana 26. aprila 1915. godine je u Londonu sklopljen Londonski sporazum između predstavnika Antante i Italije, koji je doveo do izvlačenja Italije iz neutralnosti i stupanja u rat na strani Saveznika. Kao nagrada, dijeljene su neprijateljske teritorije, i Italiji su obećane Istra, dio Dalmacije, kao i sama Albanija. Potrebno je naglasiti da su kraljevine Srbija i Crna Gora odbile da budu učesnice sporazuma, u ime svojih južnoslovenskih sunarodnika koji su živjeli u Austrougarskoj. Kraljevina Italija je imala zbog ovog bilateralnog međudržavnog sporazuma i te kakav pravni okvir za žaljenje i nezadovoljstvo koje je ispoljavala u vrijeme rasparčavanja Dvojne monarhije, kao i opravdanje za iredentističku politiku i neprijateljstvo prema ideji jugoslovenskog ujedinjenja, koja je imala određene simpatije kod velikih stranih sila.

Kraljevina Crna Gora, koja je ratovala na strani Srbije odnosno Antante, okupirana je i uništena od strane Centralnih sila tokom rane 1916. godine. Kralj Nikola I Petrović je izbjegao krišom na brzinu sa svojom rodbinom i najbližim pristalicama iz zemlje, što je ostavilo zemlju bez državno-pravne pozadine i dovelo do velikog pada rejtinga crnogorskog dvora i u domaćim i stranim očima i započelo procese pokreta za ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom, a crnogorska vojska pobijeđena, što je zemlji na tlu zapečatilo sudbinu. Pobjednički Saveznici su tretirali Crnu Goru u pregovorima sa pobijeđenima kao dio Austrougarske, 3. novembra 1918. godine Austrougarska monarhija je potpisala bezuslovnu kapitulaciju, a po primirju potpisanim potom, za Crnu Goru i Boku Kotorsku je organizovana zajednička Saveznička misija pod komandom Franše D'Eperea sa sjedištem u Kotoru, sastavljena iz nekoliko hiljada francuskih, američkih, srpskih, britanskih, pa i italijanskih naoružanih snaga. Riječi Nikole i njegove Vlade u izgnanstvu povodom razvoja ovih događaja niko nije slušao, ne smatrajući ih relevantnim faktorom. Italijanska vojska zaposjela je uglavnom oblast crnogorskog Pomorja, gdje je pojedinačno bila i najjača. Tu se ukazala prilika da Italija djeluje na ovom pravcu. Politika koju je Italija sprovodila u ovim oblastima nije u svojoj potpunosti predstavljala očekivanje ikakve šire uspješnosti u samoj Crnoj Gori, već prvenstveno kao adut na pregovaračkim stolovima kada su u pitanju italijansko-jugoslovenski jadranski teritorijalni sporovi.

Sudski procesi

Vlast se ponašala izuzetno blagonaklono prema gubitnicima u ovom sukobu, što je izazvalo vrlo velike proteste kod bjelaša. Nikome nije suđeno za komandnu odgovornost i svima koji su se predali i priznali državu su, čak na protivljenje šire javnosti, dati visoki položaji - jedan od zelenaških komandira Krsto Popović je prihvaćen u vojsku, a Jovan Plamenac, glavni organizator pobune, je prihvaćen u radikalnu stranku i vlasti, na opšte proteste. Kralj Aleksandar Karađorđević je ukazom stavio izvan snage najveću kaznu, smrtnu, pa niko nije bio osuđen na smrt, bez ikakvih obzira na zločin. Veliki Župan Zetske oblasti Milovan Džaković je osnivao opštinske odbore za narodno opraštanje, kojim su se okupljali oštećeni i molili da ne podnose krivične prijave protiv potencijalnih zelenaških zločinaca, i popularisala ideja opšte amnestije. Sve ove mjere su bile usmjerene ka ostvarivanju narodnog pomirenja u Crnoj Gori.

Ukupno je osuđeno između 200 i 300 Zelenaša, a robiju su izdržavali u zatvoru u Zenici, skoro svi direktni borci. Osuđeni su uglavnom na kazne od 4 do 20 godina zatvora, s tim što je jedan broj dobio i doživotnu robiju u lakim lancima. Prilikom suđenja se posebno uzimala tačka 59, po kojoj je svaka kazna morala biti umanjivana jer je smatrano da su izvršioci krivična djela učinili pod pritiskom komande, odnosno slušanjem naređenja. Posljednji sudski proces protiv zelenaških optuženika je održan na Cetinju 25. novembra 1924. godine, kada je od 23 optuženih 5 osuđeno na doživotnu robiju u lakim lancima, a ostali na 4-20 godina zatvorske kazne, a kada su interesantno tokom izricanja presude i spominjanja kralja Aleksandra svi optuženi uzviknuli „Živijo kralj!" u njegovu čast na inicijativu Radojice Nikčevića, koji je sam dobio doživotnu. Osuđenici na doživotnu robiju i najdužu zatvorsku kaznu su uglavnom puštani ranije masovnim dijeljenjem pomilovanja od strane kralja Aleksandra I, uključujući pomenutog R. Nikčevića poslije nekoliko godina, kao i jednog od znamenitijih Zelenaša, Novicu Radovića, osuđenika na 20 godina koji je pomilovan poslije 9. Niko od Bjelaša nije bio osuđen niti okrivljen, pa ni osumnjičen za zločine.

Istorijska retrospektiva i kontroverze

Spomenik palima na Badnji dan 1918. otkriven je na Cetinju 19. oktobra 1924.

Vidi još

• Kraljevina Crna Gora
• Zastava Kraljevine Crne Gore
• Crnogorske Vlade u egzilu 1916—1922. godine
• Crnogorski komiti
• Podgorička skupština
• Italijanski pokušaj okupacije Crne Gore
• Crnogorska federalistička stranka
• Novica Radović

Literatura

• Antonić, Slobodan (1999). „Stranački i društveni rascepi u Crnoj Gori”. Sociologija: Časopis za sociologiju, socijalnu psihologiju i socijalnu antropologiju. 41 (2): 165—186. Arhivirano iz originala 24. 04. 2020. g. Pristupljeno 03. 10. 2019. 
• Vujović, Dimitrije (1981). Crnogorski federalisti 1919-1929. Titograd: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Kordić, Mile (1991). Božićna pobuna u Crnoj Gori 1918. Beograd: Stručna knjiga. 
• Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit. 
• Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 1. Beograd: Nolit. 
• Premović, Nikola (1922). „Crnogorska narodnost”. Jugoslavenska njiva. 6 (5): 321—327. 
• Stamatović, Aleksandar D. (2007). „Nacionalni identitet zelenaša i crnogorskih federalista 1918-1941”. Politička revija. 6 (1): 119—139. 

Spoljašnje veze

• Božićni ustanak („Politika”, 14. april 2021)