Prizren
| Prizren | |
|---|---|
 Kolaž slika Prizrena (Zgrada opštine, Zgrada u kojoj je osnovana Prizrenska liga, Stari kameni most, Šadervanski trg, Stari deo Prizrena, Prizrenska sahat kula, Katolička crkva svete Bogorodice, Prizrenski Grad, Sinan-pašina džamija, Crkva Bogorodica Ljeviška) | |
| Administrativni podaci | |
| Država |  Srbija |
| Autonomna pokrajina | Kosovo i Metohija |
| Upravni okrug | Prizrenski |
| Opština | Prizren |
| Stanovništvo | |
| Stanovništvo | |
| — 2011. | 85.119 |
| — gustina | 99,67 st./km2 |
| Geografske karakteristike | |
| Koordinate | 42° 12′ 57″ S; 20° 44′ 26″ I / 42.21582° S; 20.74042° I |
| Vremenska zona | UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST) |
| Aps. visina | 450 m |
| Površina | 854 km2 |
.svg)  Prizren Prizren na karti Srbije | |
| Ostali podaci | |
| Gradonačelnik | Šaćir Totaj (DPK) |
| Poštanski broj | 20000 |
| Pozivni broj | +383 (0)29 |
| Registarska oznaka | PZ |
| Veb-sajt | |
| kk | |
Prizren (alb. Prizren, Prizreni) je gradsko naselje i sedište istoimene opštine u Srbiji, koje se nalazi u južnom delu Kosova i Metohije i pripada Prizrenskom upravnom okrugu. Prema popisu iz 2011. godine bilo je 85.119 stanovnika.[a]
Grad se nalazi u podnožju Šar-planine, blizu albanske i makedonske granice. Prizren se prvi put pominje 1019. godine kao Prizdrijana u povelji cara Vasilija II. Njegov vekovni razvoj doprineo je da ovaj grad bude prepoznatljiv kao stecište mnogih istorijskih, duhovnih i kulturnih spomenika.
Etimologija[uredi | uredi izvor]
Ime grada je prema određenim istraživačima sastavljeno jod dve reči: 1) pir (persijski: star, prastar, drevni ili glavni zanatlija esnafa) i 2) zerin (persijski: zlato).[1]
Drugo moguće značenje naziva je kraj pri Drimu ili pre Drima. U starim zapisima: Ta privdriana na grč. i na lat. Prizrienzis.[2] U kraju oko Drima ima dosta oblasti vezanih za naziv Drim, kao Zadrima, Tedrina...
Međutim, Prizrѣnь je slovenska reč i znači pogled. Sastavljena je od reči zrenije - gledanje i prefiksa pri - po, za. Dakle: zreti, prizirati, gledati odozgo nadole, nadzirati, osmatrati (u ruskom jeziku zrenie - vid, viđenje; zritelь - gledalac). Prizrѣti: gospodь s nebese prizre, prizrѣvi na me, gospodь s nebesь prizri [3]
Geografija[uredi | uredi izvor]
Prizren je smešten u južnoj Metohiji, u Prizrenskoj kotlini, koja sa Prizrenskim i Ljubiždanskim poljem, čine poseban region šarsko-pindske oblasti. Grad Prizren se nalazi na nadmorskoj visini 412–500 m i na prostoru između brda Cvilen (1381 m) i planina Ošljak (2212 m), Paštrik (1978 m) i Koritnik (2395 m) i planinskog lanca Šar-planine. Kroz Prizren protiče reka Prizrenska Bistrica koja ga deli na dva dela. Njen tok je promenjen dolaskom Turaka i skrenut desno od poznate crkve Bogorodice Ljeviške. Prizrenska Bistrica izvire na Šar-planini i uliva se u Beli Drim. Na reci su se nekada nalazile vodenice i vunovlačare, kojih danas nema više.
Prizrenska kotlina nalazi se na veoma trusnom području u kojem je od 1900. do 1936. bilo zabeleženo 125 zemljotresa.
Klima[uredi | uredi izvor]
Ovaj kraj ima umereno kontinentalnu klimu sa primesama submediteranske klime. U višim predelima jače se osećaju uticaji planinske klime masiva Šar-planine, dok se u niskim predelima Prizrenskog polja znatniji je uticaj Jadranskog mora, koja prodire dolinom Drima. Usled uticaja vazdušnih masa sa Jadranskog mora zime su manje hladnije i prosečne januarske temperature se kreću od +0,5 °C do -0,5 °C i ima u proseku 15 do 17 ledenih dana.
Leta u Prizrenu su vrlo topla a prosečne temperature u najtoplijem mesecu julu kreću se od +21,5 °C do 22,8 °C. Trajanje sunčevog sjaja u Prizrenu je veliko i iznosi oko 2.150 časova godišnje.
| Klima Prizren (1961–1990) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pokazatelj \ Mesec | Jan. | Feb. | Mar. | Apr. | Maj | Jun | Jul | Avg. | Sep. | Okt. | Nov. | Dec. | God. |
| Apsolutni maksimum, °C (°F) | 20,2 (68,4) |
22,4 (72,3) |
26,0 (78,8) |
31,3 (88,3) |
33,8 (92,8) |
40,6 (105,1) |
42,8 (109) |
40,8 (105,4) |
37,8 (100) |
31,4 (88,5) |
26,6 (79,9) |
23,7 (74,7) |
42,8 (109) |
| Maksimum, °C (°F) | 4,2 (39,6) |
7,7 (45,9) |
11,9 (53,4) |
17,2 (63) |
22,5 (72,5) |
26,7 (80,1) |
29,6 (85,3) |
28,9 (84) |
25,5 (77,9) |
18,6 (65,5) |
12,1 (53,8) |
5,4 (41,7) |
17,9 (64,2) |
| Prosek, °C (°F) | 0,2 (32,4) |
3,2 (37,8) |
7,1 (44,8) |
12,2 (54) |
17,0 (62,6) |
21,1 (70) |
23,2 (73,8) |
22,8 (73) |
19,6 (67,3) |
13,2 (55,8) |
7,5 (45,5) |
3,0 (37,4) |
13,0 (55,4) |
| Minimum, °C (°F) | −2,5 (27,5) |
−0,6 (30,9) |
3,1 (37,6) |
7,2 (45) |
11,6 (52,9) |
14,6 (58,3) |
16,0 (60,8) |
15,6 (60,1) |
12,9 (55,2) |
7,8 (46) |
3,2 (37,8) |
−0,8 (30,6) |
8,1 (46,6) |
| Apsolutni minimum, °C (°F) | −19,2 (−2,6) |
−16,1 (3) |
−9,7 (14,5) |
−2,6 (27,3) |
0,9 (33,6) |
3,8 (38,8) |
7,3 (45,1) |
7,0 (44,6) |
1,0 (33,8) |
−4,0 (24,8) |
−12,2 (10) |
−15,4 (4,3) |
−19,2 (−2,6) |
| Količina padavina, mm (in) | 76,2 (3) |
54,1 (2,13) |
63,5 (2,5) |
61,1 (2,406) |
66,7 (2,626) |
69,7 (2,744) |
48,6 (1,913) |
127,4 (5,016) |
58,2 (2,291) |
55,1 (2,169) |
88,3 (3,476) |
81,1 (3,193) |
780,0 (30,709) |
| Dani sa padavinama (≥ 0.1 mm) | 12,8 | 12,1 | 12,1 | 12,8 | 12,3 | 11,6 | 8,9 | 7,5 | 8,1 | 9,3 | 12,6 | 13,5 | 133,6 |
| Dani sa snegom | 7,6 | 5,6 | 3,8 | 0,4 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,0 | 0,1 | 2,1 | 5,8 | 25,4 |
| Relativna vlažnost, % | 81 | 75 | 68 | 64 | 64 | 61 | 58 | 59 | 67 | 74 | 79 | 82 | 69 |
| Sunčani sati — mesečni prosek | 100,2 | 110,0 | 159,4 | 196,2 | 244,5 | 290,7 | 310,8 | 295,7 | 250,7 | 187,6 | 119,7 | 82,1 | 2.437,4 |
| Izvor: Republic Hydrometeorological Service of Serbia[4] | |||||||||||||
Istorija[uredi | uredi izvor]
U selu Tupec pored Prizrena pronađeni su arheološki ostaci koji pripadaju kasnijem neolitu. Tragovi neolitske kulture pronađeni su na još nekoliko lokaliteta.[5]
Poznat u antičko vreme kao grad Teranda, Prizren se razvijao između 6 i 9. veka (tvrđava Kaljaja, podgrađe i manja naseobina oko bazilike na čijim delovima ostataka je kasnije podignuta crkva Bogorodica Ljeviška).
Pleme Dardanci živelo je nekoliko stoleća na prostoru današnjeg Prizrena, baveći se uglavnom stočarstvom. Formirali su i svoju kratkotrajnu državnu odnosno savez država.[6]
Tokom arheoloških istraživanja pronađeni su rimski, vizantijski nalazi kao i ilirski tumul sa ostacima materijalne kulture datirane od VII veka pre nove ere do I i II veka nove ere.[5]
Za vreme rimske vladavine Prizren se zvao Prisdrijana.[7]
Vizantijski period[uredi | uredi izvor]
Poveljom cara Vasilija II iz 1019. godine, pod nadležnost Ohridske arhiepiskopije je stavljena i Prizrenska eparhija i ovo je prvi pisani dokument u kome se pominje Prizren tada pod imenom Prizdrijana.
Za vreme vizantijske vlasti nad Prizrenom, u njemu je podignut ustanak protiv cara Mihajla VII i na saboru koji je tu organizovan 1072, učesnici ustanka, vlastelini i skopski boljari proglasili su srpskog kraljevića Bodina za vladara i krunisali su ga za bugarskog cara Petra III. Ustanak je nedugo zatim bio krvavo ugušen.[traži se izvor]
Srednjovekovni srpski period[uredi | uredi izvor]
Grad je definitivno postao deo srpske srednjovekovne države za vreme kralja Stefana Prvovenčanog.[7]
Lokalitet Dervengrad se pominje na prostoru današnjeg Prizrena u povelji kralja Stefana Dragutina manastiru Hilandar, datiranoj 1276-2828. Pretpostavlja se da je reč o tvrđavi od drveta koja je izgorela u požaru, mada postoji i tumačenja da je originalni naziv tvrđave Derbend (klisura).[8]
Pored Dervengrada Prizren je imao srpsko i vizantijsko utvrđenje Višegrad, širok 15 i dug oko 50 metara. U unutrašnjosti ovog kaštela nalazila se Crkva Svetog Nikole, zadužbina kralja Stefana Dečanskog.[9]
U doba kralja Milutina, Prizren (Призрѣнь) je postao najznačajnije trgovačko mesto Srpske kraljevine. Grad na Bistrici ekonomski jača naročito u vreme kralja Milutina, cara Dušana i cara Uroša. U to vreme Prizren kuje i svoj novac. Iz tog perioda su najznačajniji istorijski spomenice srpske srednjovekovne baštine, crkva Bogorodica Ljeviška i manastirski kompleks Sveti Arhangeli, zadužbina cara Dušana.
Povremeno je Prizren bio i prestonica careva Dušana i Uroša. Na dvorcu ovih careva izdate su i sačuvane njihove povelje u Prizrene i na Ribniku koje predstavljaju svedočanstvo o boravku srpskih vladara u 14. veku. U to vreme u Prizrenu se naseljavaju trgovci iz Dubrovnika i Kotora i tu se počinju organizovati poznati sajmovi (panađuri), u dane velikih verskih praznika.
Grad je smešten na raskrsnici važnih karavanskih puteva,[10] i u njemu su trgovali Srbi, Grci, Bugari, Arbanasi, Dalmatinci, Latini i Vlasi.[11]
U Prizrenu se tokom srednjeg veka proizvodila svilena tkanina i gajila svilena buba. Niz zanatskih grana je bio razvijen, uključujući zlatarstvo.[12] U srednjem veku grad je bio centar obrade plemenitih metala poput srebra i zlata.[1]
Prizrenskim gradom upravljao je kefaliija koji je uvek bio Srbin, dok je trgom upravljao knez koji je po pravilu bio iz primorskih gradova Dubrovnika i Kotora. Srednjovekovno prizrensko stanovništvo bilo je raznorodno i većinu su u to vreme činili Srbi ali je bilo i Dubrovčana, Korčulana, Vlaha, Mlečana, Grka, Sasa i Arbanasa. Oni su obično živeli u kolonijama. Najveću naosebinu su sačinjavali Dubrovčani. Tokom XIV veka u Prizrenu se nalazilo sedište dubrovačkog konzula za čitavu srpsku državu.[13]
Srpske srednjovekovne povelje navode poimence 172 sela u oblasti Prizrena.[14]
Putopisci toga vremena Prizren nazivaju „carski grad“ i „carska prestonica“, a u narodnim epskim pesmama navodi se kao „srpski Carigrad“.
Posle smrti cara Dušana Prizrenom je ovladao kralj Vukašin i držao ga od 1362. do 1371. godine. Kralj Vukašin je u Prizrenu kovao novac.[12] Kralj Marko je vladao Prizrenom do 1372, a Balšići od 1372. do 1376. godine i već od tada počinje opadanje Prizrena i pominje se 1433. među napuštenim trgovačkim mestima.
Osmanski period[uredi | uredi izvor]
O tome kada su Osmanlije osvojile Prizren istoričari se nisu usaglasili. Po nekim istoričarima (Ivan Jastrebov i Hasan Kaleši) tvrdi se da je Prizren pao pod osmansku vlast 21. juna 1455. godine. Na osnovu osmanskihizvora, pretpostavlja se da je Prizren pao pod osmansku vlast tek 1459. godine. Međutim, izvesno je da su Osmanlije nedugo po osvajanju Prizrena ustanovili poseban Prizrenski sandžak koji je postojao tokom čitavog razdoblja osmanske vlasti, sve do oslobođenja 1912. godine.
Nakon osvajanja grada i šire okoline, Osmanlije su u narednim decenijama krčile šumu i čistile puteve, radi poboljšanja infrastrukture i sprečavanja hajdučkih upada.[15] Istovremeno su naseljavali imperiji odano stanovništvo, što je isprva činilo turkmensko stanovništvo iz oblasti Saruhan.[16]
U periodu osmanske vlasti grad na obali Bistrice dobija novu urbanu strukturu formiranjem čaršija i mahala i izgradnjom monumentalnih islamskih građevina (Sinan pašina džamija, Mehmed pašina džamija, Amam, Sahat kula, Kameni most). Ovaj period odlikuje i uništavanje srpskih srednjovekovnih crkava i njihovog pretvaranja u džamije. Tako je crkva Bogorodice Ljeviške pretvorena u džamiju a od građe porušenog manastira Svetih Arhangela sagrađena je Sinan pašina džamija.
Za vreme Osmanlija grad dobija albansku etničku većinu.[17]
U osmanskom popisu iz sredine XIX veka nalazi se podatak da u Prizrenu ima 3892 kuće sa ukupno 10176 ljudi, od čega je 7263 muslimana, 2035 pravoslavnih, 489 Roma muslimana i 389 katolika.[18]
Godine 1878. na skupu muslimana sa Kosova i Metohije i delova Albanije u Bajrakli džamiji osnovana je Prizrenska liga, sa ciljem sprečavanja ostvarenja odluka Berlinskog kongresa i onemogućavanja pripajanja oblasti koje su pripale Crnoj Gori i Srbiji, kao i postavljanja pitanja albanske autonomije u okviru Osmanskog carstva.
Jedan od prizrenskih paša je bio Srbin Mahmud-paša Rotlja (Rotulović), rodom iz sela Ujmišta.
Balkanski ratovi i Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]
Posle balkanskih ratova Prizren ponovo ulazi u sastav Srbije.
U jesen 1915. pri povlačenju srpske vojske u Prizrenu kralj Petar po poslednji put prima članove srpske vlade u zemlji i tu se donosi odluka o povlačenju srpske vojske preko Albanije. Prizren i njegova okolina bili su pod bugarskom okupacijom sve do oslobođenja 1918. godine.
Između dva svetska rata[uredi | uredi izvor]
Po oslobađenju 1918. Prizren postaje sedište okruga i njemu se obrazuju Okružni sud. U ovom periodu u Prizrenu se otvaraju prve fabrike, osnivaju prva sportska društva, grade putevi.
Posle Drugog svetskog rata[uredi | uredi izvor]
Posle aprilskog sloma Kraljevine Jugoslavije 1941. godine i okupacije, Prizren ulazi u sastav italijanske Velike Albanije. U toku ove okupacije dolazi do proterivanja srpskog življa.
Za vreme okupacije 1941—1944. po oslobođenju Prizrena 17. novembra 1944. godine, on postaje središte Autonomne Kosovsko-metohijske oblasti, osnovane 1. septembra 1945. Kasnije će njeno središte biti premešteno u Prištinu.
Posle Drugog svetskog rata dolazi do svestranog razvoja Prizrena. Razvijaju se privreda, prosveta, kultura, zdravstvo, saobraćajnice, a to je praćeno velikim porastom broja stanovnika, velikim priraštajem i doseljavanjem u korist Albanaca.
Pogrom 17. marta 2004.[uredi | uredi izvor]
Posle bombardovanja SR Jugoslavije i ulaska NATO snaga na Kosovo i Metohiju dolazi do velikog proterivanja nealbanskog stanovništva, uglavnom, Srba i Roma kao i rušenja i paljenja njihovih kuća, verskih objekata i sakralnih spomenika.
U pogromu koji se zbio marta 2004. godine dolazi do uništavanja crkava važnih istorijskih spomenika srpske pravoslavne baštine od strane Albanaca. U tim neredima stradli su manastirski kompleks Sveti Arhangeli, saborna crkva u Prizrenu kao i crkva Bogorodice Ljeviške. Do 1999. godine živelo je 12.000 Srba u Prizrenu, da bi ih, do 2010. godine, opstalo jedva desetak.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
U 17. veku je najmanje 20.000 Srba pravoslavaca napustilo Prizren uoči turskog zauzimanja grada. Prizren su tada naseljavali Albanci koji su dolazili sa jugozapada.
Godine 1838. je Austrijanac Jozef Muler procenio da stanovništvo Prizrena i okoline čine Srbi (hrišćani i muslimani) sa 24.950 osoba ili 73,68%, te Albanci (katolici i muslimani) sa 16,63%.
Krajem 19. veka u Prizrenu i okolini je živelo oko 60.000 osoba, od kojih 11.000 hrišćanskih i 30.000 muslimanskih Srba. Ostali su bili Turci, Albanci, Cincari i Romi.
Prema 1981. godine grad je bio većinski naseljen Albancima. Nakon rata 1999. godine Srbi napuštaju Prizren.
Broj stanovnika na popisima:
 |
| ||||||||||||||||||||||||
Privreda[uredi | uredi izvor]
Prizren je do početka 20. veka bio poznat kao zanatski i trgovački centar. Prizren je stekao ugled po obradi metala i obradi kože. Posle Balkanskih ratova dolazi do otvaranja prvih firmi i banaka. Ipak tek posle Drugog svetskog rata dolazi do otvaranja prvih većih fabrika koji su postali nosioci razvoja Prizrena:
- Farmakos – proizvodnja lekova
- Famipa – proizvodnja metalne galanterije
- Filigran – obrada plemenitih metala i proizvodnja nakita
- Progres – industrija hrane
- Perlonka – proizvodnja sintetičkih filamenata
- Printeks – tekstilna industrija
- Komuna – proizvodnja obuće
- Aromatik - proizvodnja i obrada duvana
Nakon rata 1999. godine kapacitet ovih fabrika je smanjen za 80%. Trenutno rade samo nekoliko od ovih fabrika.
Spomeničko nasleđe[uredi | uredi izvor]
Utvrđenja[uredi | uredi izvor]
U Prizrenu i njegovoj okolini postoje ostaci mnogih utvrđenja. Većina imaju slovenske nazive iako su mnoga bila građena pre dolaska Slovena u ove krajeve.
- Kaljaja – vizantijska tvrđava, nalazi se iznad grada, i sagrađena je u 11. veku ali prepravljana i doziđivana i 12. veku i 13. veku. Ojačana i dozidana za vreme cara Dušana 14. veku. Prepravljana je u pet faza u turskom periodu najviše u 17. veku. U podnožju utvrđenja izgrađeno je naselje Potkaljaja.
- Višegrad – nalazi se nedaleko od Prizrena i sagrađen je za vreme cara Dušana da bi štitio put u ovom delu klisure i manastir Sveti Arhangeli koji je podignut u okviru njegovih zidina.
- Ostaci Drvengrada – pored Kaljaje i Višegrada, ovo utvđenje je bilo razrušeno još u tursko doba, u narodu je bilo poznato kao drevangrad, ali je tokom vremena ime postalo Drvengrad. Teorija da je ovo utvrđenje bilo drveno je netečna jer i danas postoje kameni ostaci. Inače ovo utvrđenje je vidljivo sa starog puta od Sredačke župe ka Prizrenu.
Crkve i manastiri[uredi | uredi izvor]
- Bogorodica Ljeviška – crkva podignuta za vreme kralja Milutina na ostacima crkve iz 12. veka. Za vreme turske vladavine bila je pretvorena je u džamiju, ali posle povratka Prizrena pod srpsku vlast crkva je restaurisana.
- Manastirski kompleks Sveti Arhangeli – nalazi se 3 km od Prizrena i zadužbina je cara Dušana. Crkva u kompleksu je posvećena Svetim Arhangelima Mihailu i Gavrilu. Manastir je za vreme Turaka uništen i ostaci su bili korišteni za izgradnju Sinan pašine džamije.
- Crkva svetog Spasa – nalazi se na brdu iznad Prizrena i posvećena je Vaznesenju Hristovom.
- Crkva svetog Nikole – nalazi se u samom centru Prizrena i podignuta je 1331. godine.
- Crkva svete Nedelje – nalazi se u podgrađu tvrđave Kaljaja i zadužbina je Marka Mrnjavčevića iz 1371. godine.
- Crkva svetog Dimitrija - nekadašnji pravoslavni hram kasnije otet Srbima i pretvoren u katoličku crkvu Sv. Marije.
- Crkva svete Bogorodice – je katolička crkva sagrađena je na mestu crkve Svetog Dimitrija.
- Saborna Crkva svetog Đorđa – nalazi se u samom centru Prizrena i sagrađena je 1887. godine.
- Crkva Svetih Vrača i Svetog Tome su crkve sagrađene u 19. veku u naselju Potkaljaja.
- Crkva Svetog Pantelejmona – sačuvan je samo spomen na nju.
Džamije[uredi | uredi izvor]
Prizren je za vreme petovekovne vladavine bio važno islamsko sedište i u njemu su podignute brojne džamije, tekije, turbeta i medrese. U Prizrenu je bilo razvijeno prepisivanje arapskih, persijskih i turskih dela sa književnim i naučnim sadržajem. U jednom periodu u Prizrenu je bilo preko 23 džamija, 15 turbeta, 21 škola, 4 medrese i dva mesdžida. Najznačajnije džamije su:
- Bajrakli (Mehmed-pašina) džamija – sagrađena je 1549. godine. Podigao ju je Gazi Mehmed-paša.
- Sinan pašina džamija – sagrađena 1615. godine, a za njenu gradnju korišćen je materijal sa porušenog manastira Sv. Arhanđela. Karakteriše je visok i vitak minaret. Nalazi se u samom centru Prizrena.
- Kukli-begova džamija
Hamam[uredi | uredi izvor]
U Prizrenu se i danas nalazi jedan od tri najveća hamama u Srbiji. Hamam je građen u vreme kada i Bajrakli džamija. U njemu su postojale posebne odaje za muškarce i žene.
Kameni most[uredi | uredi izvor]
Kameni most u Prizrenu je i danas jedno od obeležja grada. Građen je u vreme gradnje Sinan pašine džamije. Stradao je u poplavama 17. novembra 1979. godine, ali je obnovljen i vraćen mu je prvobitni izgled. Njegova lepota posebno se isticala u vreme kada je bilo jazova i vodenica.
Bogoslovija[uredi | uredi izvor]
Bogoslovija u Prizrenu osnovana je 1. oktobra 1871. godine od strane velikog srpskog dobrotvora Sime Andrejevića Igumanova inače rođenog Prizrenca. Nalazila se u samom centru Prizrena ali je tokom martovskog pogroma 2004. zapaljena. Inače po dolasku NATO snaga 1999. u Prizren, bogoslovija je prestala sa radom i premeštena je u Niš zbog sigurnosnih razloga, a u njoj su živeli raseljeni. Bogoslovija je 2011. godine obnovila rad.[23]
Arhitektura[uredi | uredi izvor]
Prizren je najznačajnije i najvrednije staro gradsko naselje na Kosovu i Metohiji. Izgled ovog grada-spomenika čine ga jedinstvenim. Mahale – Potkaljaja, Pantelija, Maraš, Potok i Terzi – slikoviti su kompleksi stambenih zgrada, krivudavi sokaci omeđeni su visokim belo okrečenim ogradnim zidovima, iza kojih su raskošna dvorišta bogata bujnim zelenilom.
U unutrašnjim kaldrmisanim dvorištima, kroz koja su proticali mali kanali sa vodom bile su negovane bašte. Daleko od velike ulazne kapije, uz koju su ekonomski objekti sa istaknutom velikom kuhinjom mutvakom, u dubini dvorišta smeštene su udobne kuće za stanovanje, prefinjene organizacije, sa prostranim tremom.
Kuće u Prizrenu pripadaju tipu tradicionalne balkanske bondručne (drvena skeletna konstrukcija sa različitom ispunom i malterisanje blatom) jednospratne građevine sa doksatima i rezbarenim tavanicama, i velikim, daleko u prostor isturenim strehama. Krovovi su pokriveni mrkom plitkom ćeramidom.
Prizrenska posebnost su fasade okrečene koloristički smelo – jarkim bojama. Posebna pažnja posvećivana je zidanju kamenom, naročito slogu i naglašavanju spojnica. Arhitektonske, konstruktivne i likovne vrednosti ovih zdanja svrstavaju ih u spomenike graditeljske tradicije najvišeg dometa. Posle 1912. godine u više talasa urbanizacije i izgradnje jezgro dobija današnje oblike.
Nošnja[uredi | uredi izvor]
Uticaji više naroda i kultura na prostoru Prizrena uticali su i na nošnju koja se nosila. Prizrenska nošnja pogotovu ženska je vrlo koloritna i totalno atipična u odnosu na nošnju iz drugih krajeva Srbije. Jedna od karakteristika prizrenske ženske nošnje jesu dimije, što predstavlja jasan uticaj Turske. Razlike u nošnji između sva tri dominantna naroda u Prizrenu, Turaka, Srba i Albanaca nisu bile velike.
Prizrensko platno i prizrenski vez jesu nešto po čemu je Prizren prepoznatljiv.
Poznate ličnosti[uredi | uredi izvor]
- Petar Koriški, srpski svetitelj
- Lazar Hilandarac, srpski srednjovekovni pravoslavni monah
- Andreja Andrejević, trgovac
- Čolak Anta Simeonović, vojvoda Prvog srpskog ustanka
- Kraguj Andrejević, kapetan, starešina u ustanku
- Aksentije Andrejević, iguman
- Petar Andrejević, upravnik dvora
- Sima Andrejević Igumanov, srpski trgovac, humanista i crkveno-prosvetni dobrotvor
- Dimiš Mišetović, trgovac, narodni dobrotvor
- Anastasija Nasta Dimitrijević, učiteljica
- Dionisije Gudić, sveštenik, učitelj, arhimandrit
- Stevan Blagojević, trgovac, javni i nacionalni radnik
- Đorđe Kamperelić, srpski pravoslavni sveštenik i rektor Prizrenske bogoslovije
- Petar Kostić, srpski književnik, pravoslavni sveštenik, nacionalni radnik i rektor Prizrenske bogoslovije
- Manojlo Đorđević Prizrenac, književnik, publicista, nacionalni radnik
- Cvetko Blagojević, trgovac, nacionalni radnik
- Sima Babarogić, učitelj, nacionalni radnik
- Andra Grozdanović, učitelj, školski nadzornik
- Vasilije Desić, profesor, sudija
- Antonije Todorović, srpski prosvetni i nacionalni radnik
- Spasoje Ilić, učitelj, književnik, prevodilac
- Aleksa Mandušić, američki ratni heroj
- Dževdet Doda, narodni heroj Jugoslavije
- Slobodan Surčević, narodni heroj Jugoslavije
- Katarina Patrnogić, narodni heroj Jugoslavije
- Jovanka Radivojević, narodni heroj Jugoslavije
- Jordan Nikolić, srpski pevač narodnih pesama
- Ivica Dačić, srpski političar, predsednik SPS
- Nenad Stojković, jugoslovenski i srpski fudbaler
- Dejan Musli, srpski košarkaš
Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]
Prizren je pobratimljen sa sledećim gradovima:
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Opština Prizren
- Metohija
- Prizrenska eparhija
- Eparhija raško-prizrenska
- Prizrensko-prištinska biskupija
- Prizrenski sandžak
- Srpske pravoslavne svetinje i spomenici u Prizrenu
- Stari kameni most (Dušanov most)
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Popis iz 2011. na Kosovu i Metohiji su sproveli organi samoproglašene Republike Kosovo. Ovaj popis je bio bojkotovan od strane velikog broja Srba, tako da je realan broj Srba na Kosmetu znatno veći od onog iskazanog u zvaničnim rezultatima ovog popisa.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Osi 1996, str. 16.
- ^ Jastrebov, Ivan (2018). Stara Srbija i Albanija, pp. 106. Beograd: Službeni glasnik.
- ^ Daničić, Đuro (1863). Rječnik iz književnih starina srpskih Dio drugi A-P. Beograd: Državna štamparija. str. 425.
- ^ „Monthly and annual means, maximum and minimum values of meteorological elements for the period 1961–1990”. Republic Hydrometeorological Service of Serbia. Pristupljeno 25. 2. 2017.
- ^ a b Osi 1996, str. 11.
- ^ Osi 1996, str. 12.
- ^ a b Osi 1996, str. 15.
- ^ Osi 1996, str. 17.
- ^ Osi 1996, str. 18-19.
- ^ Osi 1996, str. 6.
- ^ Osi 1996, str. 77-78.
- ^ a b Osi 1996, str. 80.
- ^ Osi 1996, str. 78.
- ^ Osi 1996, str. 88.
- ^ Osi 1996, str. 97.
- ^ Osi 1996, str. 161.
- ^ Osi 1996, str. 172.
- ^ Osi 1996, str. 61.
- ^ Nacionalni sastav stanovništva FNR Jugoslavije 1961. godine pod2.stat.gov.rs
- ^ Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije 1981. godine pod2.stat.gov.rs
- ^ Etnički sastav stanovništva Kosova i Metohije 2011. godine pop-stat.mashke.org (jezik: albanski)
- ^ Savezni zavod za statistiku i evidenciju FNRJ i SFRJ: Popis stanovništva 1948, 1953, 1961, 1971, 1981. i 1991. godine.
- ^ Prizrenska Bogoslovija obnovila rad novosti.rs
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Dučić, Nićifor (1896). Raško-prizrenska mitropolija i nacionalno-kulturna misija Kraljevine Srbije u Staroj Srbiji i Maćedoniji. Beograd.
- Čemerkić, Mihajlo (2003). Prizren i okolina 1019—1941. Beograd. ISBN 978-86-7620-002-3.
- Detelić, Mirjana (2004). Gradovi u hrišćanskoj i muslimanskoj epici. Beograd. ISBN 978-86-7179-039-0.
- Samardžić, Radovan (1983). Istorija srpskog naroda (knj. 6, sv. 1): Od Berlinskog kongresa do Ujedinjenja 1878—1918. Srpska književna zadruga.
- Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea.
- Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium.
- Jagodić, Miloš (2009). Srpsko-albanski odnosi u Kosovskom vilajetu (1878—1912). Beograd: Zavod za udžbenike.
- Jagodić, Miloš (2010). Uređenje oslobođenih oblasti Srbije 1912—1914: Pravni okvir. Beograd: Istorijski institut.
- Jagodić, Miloš (2013). Novi krajevi Srbije (1912—1915). Beograd: Filozofski fakultet.
- Marković Novakov, Aleksandra (2011). Pravoslavna srpska bogoslovija u Prizrenu (1871—1890). Niš: Eparhija raško-prizrenska: Eparhija niška.
- Janjić, Dragana (2013). „Prizrenska episkopija: Istorijsko-kanonski aspekti (Prizren's diocese: Historical-canonical aspects)” (PDF). Baština. Priština - Leposavić (34): 157—170.
- Ivanović, Milan (2013). Metohija: spomenici i razaranja. Novi Sad; Beograd: Prometej; Službeni glasnik.
- Osi, Maliq (1996). Prizren drevni grad, utvrđenja i njegova nejneposrednija sela Jablanica i Pousko. Prizren: Fond za izučavanje istorije zavičaja.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Kostić, Kosta (1922). Naši novi gradovi na jugu. Beograd.
- Pravoslavna eparhija raško-prizrenska Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. maj 2012)
- Prizren, carski grad- zbirke fotografija prizrenskih srednjovekovnih crkava Fonda Blago
- Prizren - grad muzej - Kosovo i Metohija - Srbija Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. jun 2021)
- Prizren, srpski Carigrad
- Milan Ivanović: Metohija - spomenici i razaranja (Glas dijaspore, 20. avgust 2012)
- Svedoci vekova: Prizren (RTS, 9. februar 2014) na sajtu Jutjub
- Život i standardi: Slike Prizrena (RTS, 14. jul 2016) na sajtu Jutjub
- Život i standardi: Moj Prizren (RTS, 22. septembar 2016) na sajtu Jutjub
- Prizren, grad sa tridesetak Srba (Politika, 16. april 2017)
- Prizrenske priče, 1. epizoda (Televizija Hram, 5. septembar 2017) na sajtu Jutjub
- Prizrenske priče, 2. epizoda (Televizija Hram, 12. septembar 2017) na sajtu Jutjub
- Džozef: Svedok sam da su Srbi u Prizrenu bežali od Albanaca (RTS, 8. novembar 2018)
Više od milion
|  | |
|---|---|---|
Između 100.000 i
| ||
Između 50.000 i
| ||
Između 20.000 i
| ||
| ||
| Državne | |
|---|---|
| Geografske | |
| Ostale | |
