Eparhija banatska

Eparhija banatska Srpska pravoslavna crkva
Središnja crkva eparhije, Saborna crkva u Vršcu
Osnovni podaci
Sedište	Vršac
Država	Srbija
Osnovana	15. vek
Broj namesništava	14
Broj crkvenih opština	147
Broj parohija	215
Broj manastira	9
Zvanični veb-sajt
Arhijerej
Arhijerej	Nikanor (Bogunović)
Čin arhijereja	episkop
Titula arhijereja	episkop banatski

Eparhija banatska je eparhija Srpske pravoslavne crkve.

Nadležni arhijerej je episkop Nikanor (Bogunović), a sedište eparhije se nalazi u Vršcu, gde su Saborna crkva i vladičanski dvor.

Eparhija banatska, čiji je današnji naziv relativno mlad, vekovima je nosila ime po gradu Vršcu kao svom katedralnom mestu, tako da je u starijoj istoriji poznata kao Vršačka eparhija.

Istorija

Banat u susedstvu starih eparhija

Još od vremena pozne antike, u neposrednom susedstvu današnjeg Banata postojale su drevne episkopije u Viminacijumu (današnji Kostolac) i Singidunumu (Beograd). Pošto su se obe episkopije nalazile na samom Dunavu, izvesno je da se njihov duhovni uticaj morao osećati i na drugoj strani reke u današnjem Banatu. Počevši od 535. godine, pomenute episkopije su bile potčinjene novoustanovljenoj arhiepiskopiji čije se središte nalazilo u gradu Justinijana Prima.

Tokom 11. i 12. veka, za vreme vizantijske vlasti, episkopije Beogradska i Braničevska bile su u sastavu pravoslavne Ohridske arhiepiskopije. Krajem 13. veka, bivši srpski kralj Stefan Dragutin (1276—1316) je od ugarskog kralja dobio na upravu Beograd sa Mačvom i Sremom, a potom je u zajednici sa svojim bratom, srpskim kraljem Stefanom Urošem II Milutinom (1282—1321) proširio vlast ka istoku, zadobivši oblasti Kučeva i Braničeva. Tada je izvršeno i uključivanje episkopija Braničevske i Beogradske u sastav Srpske arhiepiskopije sa središtem u Peći. Proširivanjem nadležnosti Srpske pravoslavne crkve do samih granica današnjeg Banata stvoreni su preduslovi za razvoj duhovnog života na pomenutom prostoru.

• 
  Prostorni opseg Ohridske arhiepiskopije oko 1020. godine
• 
  Država kralja Stefana Dragutina oko 1300. godine

Nadležnost Beogradske mitropolije

Srpski knez i despot Stefan Lazarević

Ikona srpskih svetitelja iz roda Brankovića

Početkom 15. veka, srpski despot Stefana Lazarevića (1389—1427) je od ugarskog kralja Sigismunda dobio Beograd sa Mačvom i mnoge posede širom Ugarske, uključujući i gradove Bečkerek i Vršac u Banatu. Upravo u to vreme, srpski mitropoliti iz Beograda dobili su priliku za postepeno širenje uticaja na pravoslavno stanovništvo u okolnim ugarskim oblastima, uključujući i Banat.

Tokom 15. veka, broj pravoslavnih Srba u Banatu se stalno uvećavao usled doseljavanja stanovništva iz južnih srpskih, ratom ugroženih oblasti. Zajedno sa narodom, na ove prostore se doseljavalo i pravoslavno sveštenstvo. Povratkom Beograda pod ugarsku vlast (1427), tamošnji srpski mitropoliti su postali neposredni podanici ugarskog kralja i smatrani su duhovnim starešinama svih pravoslavnih Srba u tadašnjoj južnoj Ugarskoj, uključujući i Banat. Njihova nadležnost se vremenom proširila daleko prema severu, sve do oblasti Marmaroša koju su nastanjivali pravoslavni Rusini, što je posvedočeno poveljom ugarskog kralja Matije Korvina iz 1479. godine, koja je dodeljena tadašnjem beogradskom mitropolitu Joanikiju.

Do tog vremena, pravoslavni Srbi su već uveliko postali veoma brojni u oblastima južne Ugarske. Ugarski kralj Matija je 1481. godine posebnom odlukom oslobodio pravoslavne Srbe u čitavoj Ugarskoj, uključujući i Banat, od plaćanja desetka latinskim biskupima. Ova odluka je bila doneta u jeku masovnih migracija. Njegov naslednik, ugarski kralj Vladislav II je novom odlukom iz 1495. godine potvrdio oslobađanje pravoslavnih Srba, Rumuna i Rusina u Ugarskoj od plaćanja desetka latinskom sveštenstvu.

Krajem 15. i početkom 16. veka, srpskoj pravoslavnoj vlasteli (Brankovići, Belmuževići, Jakšići) pripadala je istaknuta uloga u političkim i vojnim zbivanjima na području Banata. Beogradsko-sremski mitropolit i svetitelj Maksim Branković, koji je umro 1516. godine, smatran je duhovnim poglavarom pravoslavnih Srba u južnoj Ugarskoj, uključujući i Banat.

Vršačka eparhija je osnovana nešto ranije, još krajem 15. veka (1481. godine) u manastiru Mesiću pored Vršca, u doba despotstva Jovana Brankovića. Prema istom predanju, prvi vršački episkop se zvao Partenije, a u Banat je stigao sa Svete gore atonske, iz Hilandara.

• 
  Glavni posedi srpskih despota u južnoj Ugarskoj
• 
  Opseg vlasti srpskog cara Jovana Nenada (1527)
• 
  Etničko područje Južnih Slovena u Podunavlju od 16. do 18. veka

Eparhija Vršačka

Srpski patrijarh Makarije I

Srpski patrijarh Arsenije III

Srpski patrijarh Arsenije IV

Karlovački mitropolit Jovan Đorđević, bivši episkop vršački

Srpski patrijarh Josif Rajačić, bivši episkop vršački

Godine 1481. postojala je u Vršcu rezidencija srpskih pravoslavnih episkopa. Spominje se u dokumentima tada vladika Partenije Crni. A krajem 15. i početkom 16. veka i Partenije Svetogorac. Nakon turskog osvajanja Beograda (1521) i pobede na Mohaču (1526) započelo je širenje turske vlasti prema ugarskim zemljama. Nakon dugih borbi, tursko osvajanje Banata je okončano osvajanjem Temišvara (1552). Izvan domašaja turske vlasti tada su ostale samo istočne oblasti oko Lugoša i Sebeša (Karansebeš), koje su sačinjavale poseban Lugošku i karansebešku banovinu u sastavu Transilvanije. Nedugo potom, 1557. godine, zaslugom srpskog patrijarha Makarija I izvršena je obnova Srpske patrijaršije sa središtem u Peći, što je dovelo do preuređenja jerarhijskih odnosa na bivšim ugarskim područjima, uključujući i Banat. Iako je eparhijska mreža na prostoru Banata pretrpela nekoliko promena, Vršačka eparhija je postojano trajala tokom 16. i 17. veka, obuhvatajući južne delove Banata. Na tom prostoru razvilo se nekoliko srpskih manastira i veliki broj parohija. Pored Vršačke, na prostoru Banata su tokom razdoblja turske vlasti delovale i druge srpske eparhije, koje su povremeno spajane ili razdvajane, a među njima se pominju: Temišvarska, Lipovska, Čanadska, Bečkerečka, Pančevačka. U to vreme, Srbi su bili već toliko brojni u Banatu da se čitava oblast ponekad nazivala „Raška” (Rascia, 1577).

Tokom Dugog rata (1593—1606) na području Vršačke eparhije došlo je do masovnog pokreta pravoslavnih Srba protiv turske vlasti. Istaknutu ulogu u narodnom ustanku odigrao je tadašnji vršački vladika Teodor, koji je 1594. godine učestvovao u pregovorima između srpskih ustanika i državnih vlasti u susednoj Transilvaniji. Zbog učešća u Srpskom ustanku protiv Turaka u Banatu, vladika Teodor je postradao od Turaka. Srpska pravoslavna crkva je ovog sveštenomučenika kanonizovala 1994. godine, a dan njemu posvećen (29. maj) proglašen je za slavu grada Vršca. Sredinom 17. veka, kada je neposredna turska vlast uspostavljena i u oblastima Lugoške i karansebeške banovine, nadležnost Vršačke eparhije proširena i nad područjem oko Sebeša (Karansebeš). Vladika Teodosije, koji je 1662. godine otputovao u Rusiju, nosio je naslov mitropolita vršačkog i sebeškog.

• 
  Srpska patrijaršija u 16. i 17. veku
• 
  Temišvarski pašaluk u drugoj polovini 16. veka
• 
  Srpski ustanak u Banatu (1594)

Tokom Bečkog rata (1683—1699) čitavo područje Banata je u više navrata bilo zahvaćeno žestokim borbama između habzburških i turskih snaga. Nakon Velike seobe (1690) srpski patrijarh Arsenije III je 1694. godine za novog vršačkog vladiku postavio Spiridona Štibicu, koji je ranije bio vladika toplički. Njegovo imenovanje je potvrđeno poveljom cara Leopolda I od 4. marta 1695. godine, čime je ozvaničen opstanak Vršačke eparhije pod habzburškom vlašću. Pošto habzburška vojska do kraja rata nije uspela da očisti Banat od Turaka, čitava oblast je po slovu Karlovačkog mira (1699) morala da bude vraćena pod tursku vlast. Usled poteškoća oko predaje pojedinih mesta, istočni deo Vršačke eparhije oko Karansebeša je vraćen pod tursku vlast tek 1702. godine.

U vreme izbijanja novog Austrijsko-turskog rata (1716—1718) na tronu Vršačke eparhije nalazio se vladika Mojsije Stanojević koji je već tokom prve ratne godine, nakon proterivanja turske vojske iz Banata, pristao uz novu habzburšku vlast. Nakon sklapanja Požarevačkog mira (1718) i povlačenja novih državnih granica, Vršačka eparhija je zajedno sa susednom Temišvarskom eparhijom ušla u sastav novostvorene Beogradske mitropolije. U to vreme vršačke vladike su često boravile na istoku eparhijskog područja u gradu Karansebešu. U trećoj deceniji 18. veka eparhijska uprava je vraćena u Vršac i tada je započeta izgradnja Saborne crkve Svetog Nikole.

• 
  Temišvarski pašaluk sredinom 17. veka
• 
  Temišvarski pašaluk od 1699. do 1716. godine
• 
  Tamiški Banat sredinom 18. veka

Nakon novog Austrijsko-turskog rata (1737—1739), Beograd je ponovo potpao pod tursku vlast, usled čega je tadašnji srpski patrijarh Arsenije IV prešao u Sremske Karlovce. Jedan od njegovih najbližih saradnika bio je Jovan Đorđević, koji je 1750. godine kao vršački episkop započeo izgradnju znamenitog Vladičanskog dvora u Vršcu. Među potonjim vršačkim episkopima koji su stekli naročite zasluge za razvoj pravoslavnog srpstva u Karlovačkoj mitropoliji posebno mesto zauzima Josif Rajačić, koji je postao karlovački mitropolit (1842), a potom i srpski patrijarh (1848). Vršačka eparhija je ostala u sastavu Karlovačke mitropolije sve do 1920. godine, kada je izvršeno spajanje svih srpskih crkvenih oblasti u jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu.

U međuvremenu, banatski Rumuni su 1865. godine istupili iz sastava Karlovačke mitropolije i tada su od istočnih delova Vršačke i Temišvarske eparhije osnovali zasebnu pravoslavnu rumunsku, Karansebešku eparhiju koja je ušla u sastav novostvorene Sibinjske mitropolije.

• 
  Vojna krajina u 18. i 19. veku
• 
  Srpska Vojvodina (1848-1849)
• 
  Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (1849-1860)

Za vreme Prvog svetskog rata (1914—1918) veliki broj srpskih sveštenika i narodnih prvaka sa područja Vršačke eparhije bio je progonjen od strane austrougarskih vlasti, a mnogi od njih su bili internirani u raznim logorima širom Austrougarske. Tokom jeseni 1918. godine, u vreme oslobođenja, sveštenstvo Vršačke eparhije odigralo je značajnu ulogu u narodnom pokretu za ujedinjenje Banata sa Srbijom.

Eparhija Banatska

Nakon stvaranja Jugoslavije (1918), povlačenja nove državne granice sa Rumunijom (1919) i proglašenja jedinstvene Srpske patrijaršije (1920) pokrenuto je pitanje o preuređenju jerarhijskih odnosa u jugoslovenskom delu Banata. Donošenjem prvog Ustava Srpske pravoslavne crkve (1931) i njegovim sprovođenjem (1932) izvršeno je ujedinjenje delova Vršačke eparhije i Temišvarske eparhije u Jugoslaviji čime je stvorena današnja Eparhija banatska.

Arhijerejska namesništva

Vladičanski dvor u Vršcu

Prema podacima iz 2002. godine, Banatska eparhija je imala 158 parohija i 132 sveštenika u 6 namesništava. Prema podacima iz 2016. godine, eparhija ima 14 arhijerejskih namesništava, 147 crkvenih opština, 215 parohija, 171 aktivna sveštenika i 6 đakona.

Crkve i manastiri

Eparhije i manastiri Srpske pravoslavne crkve u Vojvodini

Srpski pravoslavni manastir Mesić

Srpski pravoslavni hram u Kikindi

1. Bavanište,
2. Vlajkovac,
3. Vojlovica,
4. Mesić,
5. Svete Trojice,
6. Središte,
7. Stari Gaj,
8. Hajdučica.
9. Manastir Svete Melanije

Episkopi

Na području današnje Banatske eparhije ranije je postojalo nekoliko eparhija, koje su tokom vremena turske vlasti povremeno spajane ili razdvajane. Tako su iz 16. veka poznati: pančevački vladika Andrija (1582) i vršački vladika Teodor koji je 1594. godine bio učesnik ustanka Srba u Banatu protiv Turaka. Iz 17. veka poznati su vršački episkopi Simeon (1619), Antonije (1622) i Teodosije (1662), kao i bečkerečki episkopi Visarion (1609) i Mihajlo (1687).

Početkom 1931. godine temišvarski episkop Georgije Letić preuzeo je dužnost administratora upražnjene Vršačke eparhije. Krajem iste godine usvojen je crkveni ustav koji je predviđao stvaranje jedinstvene Banatske eparhije, sastavljene od dotadašnjih delova Vršačke eparhije i Temišvarske eparhije u jugoslovenskom delu Banata. Ove odredbe su sprovedene u delo tokom 1932. godine, kada je Georgije Letić ustoličen u Vršcu kao prvi episkop banatski.

Dosadašnji episkopi ove eparhije su: (nepotpun spisak)

Episkopi vršački

• Partenije Crni, (1481-)
• Partenije Svetogorac, (kraj 15. i početak 16. veka)
• Teodor (-1594)
• Simeon (pre 1611)
• Antonije (1611-1622)
• Spiridon (1625)
• Teodosije (pre 1662)

• Spiridon Štibica (1694-1702-?), 1702. godine je premestio stolicu u Karansebeš
• Gerasim (1710-1713)
• Mojsije Stanojević (1713-1724), episkop vršačko-sebeški, potvrđen je 18. aprila 1722, a preminuo pre oktobra 1724. godine; pre postriženik i jeromonah manastira Gornjaka;
• Nikolaj Dimitrijević (1725-1728), dvaput upravljao Beogradsko-karlovačkom mitropolijom (1730. i 1736-1737), umro u Temišvaru kao temišvarski vladika 26. juna 1744. godine
• Maksim Nestorović (1728-1738), rodom iz Sentandreje
• Jeftimije Damjanović (1739), prethodno mitropolit raški i novopazarski u Srbiji
• Isaija Antonović (1741-1748), postao kasnije mitropolit karlovački

Jovan Đorđević (1749-1769)

• Vikentije Popović (1774-1785)

Josif Jovanović Šakabenta (1786-1805)

• Petar Jovanović Vidak (1806-1818)
• Sinesije Radivojević, administrator, (1818-1828)
• Maksim Manuilović (1829-1833)

Josif Rajačić (1833-1842)

• Stefan Popović (1843-1849)
• Emilijan Kengelac (1853-1885)

Nektarije Dimitrijević (1887-1895)

• Gavrilo Zmejanović (1896-1920)
• Ilarion Radonić (1921-1929)

Episkopi banatski

	Georgije Letić (1931-1935)
	Irinej Ćirić (1935-1936) administrator eparhije
	Vikentije Vujić (1936-1939)
	Damaskin Grdanički (1939-1947)
	Gavrilo Dožić (1947-1950) administrator eparhije
	Vikentije Prodanov (1950-1951) administrator eparhije

• Visarion Kostić (1951-1979)

Hrizostom Vojinović (1979- 1980) administrator eparhije

	Sava Vuković (1980-1985) administrator eparhije
	Amfilohije Radović (1985-1991)
	Atanasije Jevtić (1991-1992)

• Hrizostom Stolić (1992-2003)
• Nikanor Bogunović (2003 — sada)

Galerija

• 
  Hram Sabora Svetih Arhangela (Novo Miloševo, Dragutinovo)
• 
  Hram Svetog arhiđakona Stefana (Novo Miloševo, Beodra)
• 
  Hram Sabora Svetih Arhangela (Bočar)
• 
  Hram Svetog oca Nikolaja (Melenci)
• 
  Hram Sabora Svetih Arhangela (Banatsko Aranđelovo)
• 
  Hram Rođenja Svetog Jovana Preteče (Vranjevo, Novi Bečej)
• 
  Hram Svetog oca Nikolaja (Novi Bečej)
• 
  Hram Sabora Svetih Arhangela (Mokrin)
• 
  Hram Svetog oca Nikolaja (Bašaid)
• 
  Hram Sabora Svetih Arhangela (Kumane)
• 
  Hram Svetog oca Nikolaja (Kikinda)
• 
  Hram Svetog Save (Srpski Itebej)
• 
  Hram Svetog velikomučenika kneza Lazara (Nakovo)
• 
  Hram Sabora Svetih Arhangela (Đala)
• 
  Hram Svetog velikomučenika Georgija (Srpski Krstur)
• 
  Hram Sabora Svetih Arhangela (Novi Kneževac)
• 
  Hram Vaznesenja Gospodnjeg (Sanad)
• 
  Hram Sabora Svetih Arhangela (Čoka)
• 
  Hram Prenosa moštiju Svetog Save (Crna Bara)
• 
  Hram Svetog Oca Nikolaja (Ostojićevo)
• 
  Hram Svetog Oca Nikolaja (Padej)
• 
  Hram Sabora Svetih Arhangela (Iđoš)
• 
  Hram Svetog Vasilija Ostroškog (Banatsko Veliko Selo)
• 
  Hram Svetog Proroka Ilije (Novi Kozarci)
• 
  Hram Uspenja Presvete Bogorodice (Rusko Selo)
• 
  Hram Svetog Prokopija (Srpska Crnja)
• 
  Hram Svetog Oca Nikolaja (Radojevo)
• 
  Hram Svetog Vasilija Čudotvorca (Vojvoda Stepa)
• 
  Hram Svetog Velikomučenika Georgija (Aleksandrovo)
• 
  Hram Svetog Velikomučenika Kneza Lazara (Banatsko Karađorđevo)
• 
  Hram Svete Petke (Banatski Dvor)
• 
  Crkva Uspenja Presvete Bogorodice (Perlez)
• 
  Crkva Rođenja Presvete Bogorodice (Botoš)
• 
  Hram Pokrova Presvete Bogorodice (Banatsko Višnjićevo)
• 
  Hram Rođenja Presvete Bogorodice (Putnikovo)
• 
  Hram Uspenja Presvete Bogorodice (Crepaja)
• 
  Vladičanski dvor u Vršcu
• 
  Manastir Mesić

Literatura

• Šematizam Srpske pravoslavne eparhije vršačke za godinu 1898, Vršac 1899.
• Ilarion Zeremski, Srpski manastiri u Banatu, njihov postanak, prošlost i odnošaj prema Rumunima, Sremski Karlovci 1907.
• Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini. Novi Sad: Matica Srpska. 
• Radoslav Grujić, Duhovni život, u : Vojvodina (zbornik radova), knj. 1, Novi Sad (1939). str. 330-414.
• Popović, Dušan J. (1955). Srbi u Banatu do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga. 
• Popović, Dušan J. (1957). Srbi u Vojvodini. knj. 1: Od najstarijih vremena do Karlovačkog mira 1699. Novi Sad: Matica srpska. 
• Popović, Dušan J. (1959). Srbi u Vojvodini. knj. 2: Od Karlovačkog mira 1699 do Temišvarskog sabora 1790. Novi Sad: Matica srpska. 
• Popović, Dušan J. (1963). Srbi u Vojvodini. knj. 3: Oo Temišvarskog sabora 1790 do Blagoveštenskog sabora 1861. Novi Sad: Matica srpska. 
• Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 1. Minhen: Iskra. 
• Slijepčević, Đoko M. (1966). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 2. Minhen: Iskra. 
• Slijepčević, Đoko M. (1986). Istorija Srpske pravoslavne crkve. knj. 3. Keln: Iskra. 
• Kalić, Jovanka (1967). Beograd u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Vlasto, Alexis P. (1970). The Entry of the Slavs into Christendom: An Introduction to the Medieval History of the Slavs. Cambridge: Cambridge University Press. 
• Vuković, Sava (1996). Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka. Evro, Unireks, Kalenić. 
• Fodor, Pál; Dávid, Géza, ur. (2000). Ottomans, Hungarians, and Habsburgs in Central Europe: The Military Confines in the Era of Ottoman Conquest. BRILL. 
• Palffy, Geza (2001). „The Impact of the Ottoman rule on Hungary” (PDF). Hungarian Studies Review. 28 (1-2): 109—132. 
• Curta, Florin (2001). The Making of the Slavs: History and Archaeology of th e Lower Danube Region, c.500–700. Cambridge University Press. 
• Țeicu, Dumitru (2002). Mountainous Banat in the Middle Ages. University Press Cluj. ISBN 973-610-141-X. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Engel, Pál (2005). The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895–1526. I.B.Tauris Publishers. 
• Točanac, Isidora (2008). Srpski narodno-crkveni sabori (1718—1735). Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Maticki, Miodrag; Jović, Vidojko, ur. (2010). Banat kroz vekove: Slojevi kultura Banata. Beograd: Vukova zadužbina. 
• Bulić, Dejan (2013). „The Fortifications of the Late Antiquity and the Early Byzantine Period on the Later Territory of the South-Slavic Principalities, and their re-occupation”. The World of the Slavs: Studies of the East, West and South Slavs: Civitas, Oppidas, Villas and Archeological Evidence (7th to 11th Centuries AD). Istorijski institut SANU. str. 137—234. 

Spoljašnje veze

• Zvanični veb-sajt
• Eparhija banatska (manastiri)
• Duhovni centar „Prepodobni Rafailo Banatski“
• Knjiga „Srbi u rumunskom Banatu“