Pravoslavlje u Crnoj Gori

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Pravoslavni hrišćani u Crnoj Gori, prema posljednjem popisu iz 2011. godine

Pravoslavlje u Crnoj Gori je religijsko-geopolitički pojam kojim se označava istorijsko i savremeno prisustvo hrišćanskog pravoslavlja na prostorima koji ulaze u okvire državnih granica današnje Crne Gore. U istorijskom i demografskom kontekstu, pravoslavno hrišćanstvo predstavlja dominantnu vjeroispovijest u Crnoj Gori. Prema popisu iz 2011. godine, od ukupnog broja stanovnika čak 72.07% su pravoslavni hrišćani.[1] Najveći dio pripada kanonskom pravoslavlju, odnosno Srpskoj pravoslavnoj crkvi,[2] čije četiri eparhije pokrivaju državno područje savremene Crne Gore.[3][4] Manji dio pavoslavnih vjernika u Crnoj Gori pripada nekanonskom pravoslavlju.[5][6]

Demografija[uredi | uredi izvor]

Prvi srpski arhiepiskop sveti Sava, osnivač starih episkopija, Zetske i Budimljanske (1219)
Glavni članak: Demografija Crne Gore

Počevši od prvih popisa stanovništva na području Crne Gore, pa sve do savremenog doba, većinska pripadnost stanovništva pravoslavnom hrišćanstvu predstavljala je demografsku konstantu.[7] Kako na starijim tako i na novijim popisima, neuporediovo najveći dio stanovništva iskazivao je svoju religijsku pripadnost putem identifikacije sa pravoslavljem. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, pravoslavnih hrišćana je bilo 446.858 (72,07%), što predstavlja neznatan pad u odnosu na rezultate prethodnog popisa iz 2003. godine, kada je pravoslavnih bilo 460.383 (74,24%).[8]

  • Pravoslavci u Crnoj Gori, po popisu iz 1991. godine
    Pravoslavci u Crnoj Gori, po popisu iz 1991. godine
  • Pravoslavci u Crnoj Gori, po popisu iz 2003. godine
    Pravoslavci u Crnoj Gori, po popisu iz 2003. godine

Istorija[uredi | uredi izvor]

Bazilika "A" u antičkoj Duklji

Hrišćansko pravoslavlje, koje se temelji na dosljednom ispovijedanju izvornog Nikejsko-carigradskog simbola vjere, predstavlja najbrojniju i nastariju hrišćansku vjeroispovijest na prostorima koji ulaze u sastav današnje Crne Gore. Iako se pojava ranog hrišćanstva u oblastima na istočnoj obali Jadranskog mora vezuje za prve vijekove hrišćanske istorije, najranija pouzdana svjedočanstva o uspostavljanju postojanog crkvenog poretka na području današnje Crne Gore potiču tek iz poznijeg antičkog perioda.[9][10][11]

U sastavu drevne Skadarske miropolije[uredi | uredi izvor]

Bazilika "B" u antičkoj Duklji

Tokom poznog rimskog i ranog vizanstijskog razdoblja, najveći dio današnje Crne Gore nalazio se u granicama tadašnje provincije Prevalitane (lat. Praevalitana). Nakon uvođenja mitropolitskog siistema u 4. vijeku, episkop antičkog Skadra (lat. Scodra) je kao jerarh glavnog grada provincije Prevalitane dobio mitropolitsku vlast nad svim episkopima u toj provinciji, čime je stvorena skadarska crkvena oblast, odnosno Skadarska mitropolija, koja je u istoriografiji takođe poznata i kao Prevalitanska mitropolija. Toj mitropoliji pripadala je i episkopija u antičkoj Duklji (lat. Doclea).[12][10][11]

Nakon podjele Rimskog carstva (395), provincija Prevalitana je zajedno sa svojom Skadarskom mitropolijom i njenom Dukljanskom episkopijom potpala pod vlast istočnorimskih, odnosno vizantijskih careva, koji su stolovali u Konstantinopolju.[13] U to vrijeme, sve mitropolije u poznorimskom Iliriku priznavale su prvenstvo solunskog arhiepiskopa, koji je od rimskog pape dobio naslov i službu oblasnog vikara (lat. vicarius, grč. ἔξαρχος).[14][15]

Među tadašnjim skadarskim mitropolitima najpoznatiji je Senecion (lat. Senecio),[16] koji je učestvovao u radu Trećeg vaseljenskog sabora (431), na kome je donijeta odluka o nepromjenjivosti (431) izvornog Nikejsko-carigradskog simbola vjere,[17] što predstavlja svjedočanstvo o privrženosti Skadarske mitropolije hrišćanskom pravoverju, odnosno pravoslavlju.

Do značajnih promjena u crkvenom uređenju na području ranovizantijskog Ilirika došlo je za vrijeme vladavine cara Justinijana I (527–565), Tada je stvorena nova Arhiepiskopija Justinijana Prima (535), sa sjedištem u istoimenom gradu (lokalitet Caričin grad, kod današnjeg Lebana u Srbiji). Toj autokefalnoj arhiepiskopiji dodjeljena je crkvena nadležnost nad nekoliko pokrajina, među kojima je bila i Prevalitana, tako da je skadarski miropolit sa svojim dukljanskim episkopom od tada bio pod jurisdikcijom arhepiskopa Prve Justinijane.[18][19]

Početkom 7. vijeka, provincija Prevalitana je bila opustošena od strane Avara i Slovena. Tada su postradale i drevne episkopije u gradovima širom te pokrajine, uključujući i Dukljansku episkopiju. Potom je nastupio period poduže zapustjelosti, a u međuvremenu je došlo do pokrštavanja Srba, koji su na tom području nakon doseljavanja stvorili svoju kneževinu Duklju.[20][21]

U sastavu Dračke miropolije i Ohridske arhiepiskopije[uredi | uredi izvor]

U razdoblju od 1020. do 1219. godine, sjeverni dio današnje Crne Gore (Polimlje) bio je u sastavu pravoslavne Raške episkopije, koja je pripadala Ohridskoj arhiepiskopiji
Sveti Jovan Vladimir (um. 1016), srpski knez u Duklji, za čijeg je vremena Dukljanska episkopija bila u sastavu pravoslavne Dračke mitropolije

Tek nakon ponovnog jačanja vizantijske vlasti i postepenog širenja Dračke teme prema okolnim oblastima tokom 9. i 10. vijeka,[22][23] stvoreni su preduslovi za obnovu redovnog crkvenog ustrojstva, a do tog vremena je na području susjedne vizantijske Dalmacije opstajala samo Kotorska episkopija, čiji je episkop Jovan učestvovao u radu Sedmog vaseljenskog sabora (787).[24]

Uporedo sa teritorijalnom ekspanzijom Dračke teme prema sjevernim oblastima, postepeno se širila i nadležnost pravoslavne Dračke mitropolije, koja je krajem 10. i početkom 11. vijeka imala čak 15 eparhija, uključujući i pojedine episkopije u okolnom arbanaškom i srpskom zaleđu (Krojanska, Lješka, Pilotska, Drivastanska, Skadarska, Barska, Dukljanska). Dvije od tih episkopija imale su svoja sjedišta na području današnje Crne Gore, a to su bile: Barska episkopija (za primorske oblasti) i Dukljanska piskopija (za oblasti u unutrašnjosti srpske kneževine Duklje).[25][26][27][28]

Takvo crkveno uređenje postojalo je u vrijeme srpskog kneza Jovana Vladimira (um. 1016) koji je vladao u Duklji. Nakon konačnog slamanja Samuilovog carstva (1014-1018), znatno je proširen i prostorni opseg Dračke teme, a samim tim i Dračke mitropolije, usljed čega je vizantijski car Vasilije II u svojoj drugoj ohridskoj povelji iz 1020. godine morao da opomene tadašnjeg dračkog mitropolita da ne prestupa u oblasti koje su dodjeljene susjednoj Ohridskoj arhiepiskopiji. Time je u doba neposredne vizanstijske vlasti u srpskim zemljama (1018-1035) uspostavljeno razgraničenje između dva pravoslavna centra, Ohrida i Drača: stara Raška episkopija (kojoj su u to vrijeme pripadala i sjeverna područja današnje Crne Gore) potpala je pod nadležnost Ohridske arhiepiskopije, dok su u nadležnosti Dračke mitropolije bile dvije primorske episkopije: Dukljanska i Barska.[25][27][29]

Tokom 11. i 12. vijeka, tadašnja nadležnost Dračke mitropolije i Ohridske arhiepiskopije nad srpskim zemljama ukrštala se sa pretenzijama novostvorene rimokatoličke Dubrovačke nadbiskupije. Usljed postepenog sužavanja vizantijske vlasti, Dračka mitropolija je u drugoj polovini 11. vijeka i tokom 12. vijeka izgubila neke od najsevernijih episkopija, namjesto kojih su ustanovljene rimokatoličke biskupije, a potom je 1199. godine ozvaničeno i osnivanje Barske nadbiskupije, što je dovelo do dodatnog jačanja rimokatolicizma na račun pravoslavlja u primorskim oblastima, ali ne i u zaleđu, pošto je Polimlje sa okolnim krajevima i dalje ostalo pod jurisdikcijom pravoslavne Raške episkopije.[25][30]

Presjek katedralne crkve Svetih apostola Petra i Pavla na Limu, pri kojoj je bilo drugo sjedište Humske eparhije

U najznačajnije tekovine pravoslavne Raške episkopije na sjeveru današnje Crne Gore, iz vremena prije 1219. godine, spadaju: manastir Svetih apostola Petra i Pavla na Limu (kod Bijelog Polja), koji je krajem 12. vijeka sazdao humski knez Miroslav, brat srpskog velikog župana Stefana Nemanje, kao i manastir Đurđevi stupovi u Budimlji (kod Berana), koji je na samom početku 13. vijeka sazdao Nemanjin sinovac, župan Prvoslav.[31]

U sastavu Žičke arhiepiskopije i Pećke patrijaršije[uredi | uredi izvor]

Srpski pravoslavni manastir Morača, iz 13. vijeka

Oko 1185. godine, Srpski veliki župan Stefan Nemanja protjerao je vizantijsku vlast iz srpskog primorja, oslobodivši Duklju, odnosno Zetu, čime se i južna polovina današnje Crne Gore našla u sastavu države Nemanjića.[32]

U vrijeme stvaranja autokefalne Žičke arhiepiskopije, prvi srpski arhiepiskop sveti Sava je 1219. godine zasnovao nekoliko episkopija, među kojima su bile: Zetska episkopija sa sjedištem na Prevlaci kod Tivta i Budimljanska episkopija sa sjedištem u Đurđevim stupovima u župi Budimlji kod Berana. Pored njih, nad sjeverozapadnim dijelovima današnje Crne Gore jurisdikciju su imale još dvije svetosavske episkopije: Humska i Dabarska.[33][31][34][35][36]

Osnivanje svetosavske Zetske episkopije bilo je od posebnog značaja za obnovu pravoslavlja u primorskim oblastima, pošto je nova episkopija ujedno postala i baštinica starijeg pravoslavnog nasleđa na tim prostorima, a to je takođe uticalo i na dobijanje istaknutog mjesta među svetosavskim episkopijama.[37][38][39]

Cetinjski oktoih prvoglasnik iz Štamparije Crnojevića (1493-1494)

Prilikom proglašenja Srpske patrijaršije sa sjedištem u Peći (1346), episkopi starih svetosavskih eparhija dobili su pravo da nose počasni naslov mitropolita, te su tako i njihove episkopije od tada nazivane mitropolijama. Krajem 14. i početkom 15. vijeka, usljed čestih političkih promjena, sjedište Zetske mitropolije počinje se seliti sa Prevlake u unutrašnjost, po raznim mjestima, kao što su manastir Prečista Krajinska na obali Skadarskog jezera i Manastir Vranjina.[40]

Još ranije, sjedište Humske episkopije premješteno je u manastir Svetih apostola Petra i Pavla na Limu, kod Bijelog Polja, dok se sjedište Budimljanske eparhije i dalje nalazilo u Đurđevim stupovima, kod Berana. Sjedište Budimljanske eparhije potpalo je pod tursku vlast oko 1455. godine, dok je sjedište Humske eparhije, koja se u to vrijeme nazivala i Limskom ili Polimskom, pod tursku vlast potpalo nešto kasnije, oko 1465. godine.[31]

Nakon zasnivanja Cetinjskog manastira, koji je podigao zetski gospodar Ivan Crnojević, tadašnji zetski mitropolit Visarion se oko 1484. godine preselio na Cetinje. Po novom sjedištu, eparhija se tokom vremena počela nazivati i Cetinjskom mitropolijom.[40]

U sastavu obnovljene Pećke patrijaršije[uredi | uredi izvor]

Cetinjski manastir, osnovan oko 1484. godine, a obnovljen nakon razaranja 1692. godine

Nakon konačnog pada Zete pod tursku vlast (1496) i stvaranja Crnogorskog sandžaka (1513), Cetinjska mitropolija je vremenom počela da dobija sve veći značaj u narodnom životu. Kada je 1557. godine obnovljena Pećka patrijaršija, u njenom sastavu se ponovo našle i lokalne eparhije (Cetinjska, Budimljanska, Zahumska) koje su pokrivale područje današnje Crne Gore. Njihove jerarhe su hirotonisali pećki patrijarsi, sve do propasti patrijaršije (1766). U međuvremenu, sredinom 17. vijeka, Budimljanska eparhija je bila ukinutita i vraćena u sastav Raške eparhije, dok je Zahumska, odnosno Hercegovačka eparhija povremeno dijljena, a njen najznamenitiji jerarh iz tog perioda bio je sveti Vasilije Ostroški.[41][42]

Sveti Vasilije Ostroški, zahumski mitropolit iz sredine 17. vijeka

Krajem 17. vijeka, znatno je porastao uticaj cetinjskih vladika na vođenje narodnih poslova u oblastima Stere Crne Gore, čime je postavljena osnova za stvaranje svojevrsne vladičanske države na tim prostorima. Najpoznatiji vladika iz tog perioda bio je znameniti cetinjski mitropolit Danilo Petrović-Njegoš (1697-1735),[43][44] koga su nasljedili srodnici, mitropoliti Sava i Vasilije.[45] Prvi mitropoliti iz roda Petrovića-Njegoša su kao crkvene i narodne starješine znatno doprinijeli postepenom učvršćivanju hijerokratskog autoriteta cetinjskih vladika, koji su u zajednici sa guvernadurima iz roda Radonjića i drugim narodnim starješinama, okupljenim u tradicionalnom glavarskom zboru, činili okosnicu zemaljske uprave.[46][47]

Pod raznim jurisdikcijama[uredi | uredi izvor]

Pečat vladike Save Petrovića-Njegoša (1777)

Nakon ukidanja Pećke patrijaršije (1766), veći dio današnje Crne Gore, koji je pripadao tadašnjim eparhijama Raškoj i Hercegovačkoj, potpao je pod direktnu jurisdikciju Carigradske patrijaršije. Nasuprot tome, cetinjski mitropoliti Sava i Vasilije su zajedno sa izbjeglim srpskim patrijarhom Vasilijem Jovanovićem-Brkićem pokušali da se odupru nepovoljnom razvoju događaja, ali u tome nijesu uspjeli. Radi očuvanja kanonskih veza sa preostalim djelovima srpske jerarhije, novoizabrani vladika Petar I Petrović-Njegoš je 1784. godine primio hirotoniju pod okriljem srpske pravoslavne Karlovačke mitropolije.[48]

Za vrijeme njegove uprave započeo je proces političkog objedinjavanja (stare) Crne Gore i Brda, putem donošenja znamenite Stege crnogorsko-brdske (1796) i Opšteg zakonika crnogorskog i brdskog (1798).[49]

Crnogorsko-brdski vladika i znameniti pjesnik Petar II Petrović Njegoš (1833-1851)

Njegov naslednik, znameniti vladika i pjesnik Petar II Petrović Njegoš primio je 1833. godine hirotoniju pod okriljem Ruske pravoslavne crkve, a taj primjer su potom sljedili i njegovi neposredni naslednici. Nakon stvaranja Knjaževine Crne Gore (1852) došlo je do razdvajanja državne i crkvene vlasti, a nedugo nakon sticanja državne nezavisnosti (1878) na oslobođenim područjima je za vrijeme uprave mitropolita Ilariona Roganovića stvorena nova Zahumsko-raška eparhija, čiji je prvi episkop postao Visarion Ljubiša, koji je kasnije i sam postao cetinjski mitropolit (1882-1884).[42]

Bokokotorski episkop Gerasim Petranović (1874-1906)

U međuvremenu, na susjednom području Boke kotorske, koja je u to vrijeme bila pod austrougarskom vlašću, stvorena je 1870. godine nova Bokokotorska eparhija, čiji je prvi vladika bio znameniti episkop Gerasim Petranović.[42]

Tokom 1904. i 1905. godine donijet je niz važnih akata koji, su regulisali crkveno uređenje u Crnoj Gori. Na prijedlog mitropolita Mitrofana Bana, knjaz Nikola je 1. januara 1904. godine, nakon savjetovanja u Državnom savjetu Knjaževine Crne Gore, obnarodovao Zakon o uređenju Duhovnog savjeta,[50] a potom je sredinom iste godine objavljen i Ustav pravoslavnih konsistorija u Knjaževini Crnoj Gori.[51]

U međuvremenu, prvobitni Duhovni savjet preimenovan je u Sveti sinod, koji je pod tim imenom dobio i svoj Ustav Svetoga sinoda u Knjaževini Crnoj Gori, na čijoj se izradi prethodno angažovao kanonista Nikodim Milaš. Iako su u Crnoj Gori u to vrijeme postojale samo dvije eparhije, u sinodski ustav je uveden i pojam autokefalnosti, što je u kasnijim vremenima dovelo do brojnih crkveno-istorijskih i političkih rasprava.[52][53]

Nakon državnog proširenja u Prvom balkanskom ratu (1912), od dijelova Raško-prizrenske eparhije koji su pripali Kraljevini Crnoj Gori stvorena je nova Pećka eparhija.[42]

Za vrijeme austrougarske okupacije Crne Gore tokom Prvog svjetskog rata (1914-1918), teško su postradale sve eparhije u okupranoj Karljevini Crnoj Gori.[54]

U sastavu ujedinjene SPC[uredi | uredi izvor]

Mitropolit Mitrofan Ban (1885-1920), koji je tokom 1919. i 1920. godine rukovodio procesom srpskog crkvenog ujedinjenja

Neposredno po okončanju Prvog svjetskog rata i proglašenju državnog ujedinjenja, Sveti sinod je 29. decembra 1918. godine odlučio da se eparhije u dotadašnjoj Kraljevini Crnoj Gori priključe ujedinjenoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi, zajedno sa ostalim srpskim mitropolijama i episkopijama.[55]

Znamenitu ulogu u procesu ujedinjenja imao je cetinjski mitropolit Mitrofan Ban (1885-1920), koji je predsjdavao opštom konferencijom svih srpskih arhijereja, održanom od 24. do 28. maja 1919. godine u Beogradu. Na tom zasjedanju formiran je i vrhovni upravni organ, koji je nazvan Središnjim arhijerejskim saborom, a za njegovog predsjednika izabran je upravo mitropolit Mitrofan (1919-1920).[42]

Proces crkvenog ujedinjenja okončan je 1920. godine obnavljanjem jedinstvene Srpske patrijaršije, čime su i sve četiri eparhije sa područja Crne Gore i Boke kotorske ušle u sastav ujedinjene SPC. Po novoj podjeli koja je sprovedena tokom 1931. godine, eparhije Zahumsko-raška i Bokokotorska ukinute su i priključene Cetinjskoj eparhiji, koja je dobila naziv Mitropolija crnogorsko-primorska. U isto vrijeme, ukinuta je i Pećka eparhija, a njeno područje je vraćeno u sastav Raško-prizrenske eparhije.[42]

Nedugo po okončanju Drugog svjetskog rata, stvorena je Budimljansko-polimska eparhija (1947), koja nije bila dugog vijeka pošto je uknuta već 1956. godine,[56] ali je 2001. godine ponovo uspostavljena kao sadašnja Eparhija budimljansko-nikšićka.[42]

U spomen na postojanje nekadašnje pravoslavne Dukljanske episkopije, koja je tokom druge polovine 10. i prve polovine 11. vijeka bila u sastavu Dračke mitropolije, Srpska pravoslavna crkva je 2004. godine donijela odluku o ustanovljenju službe i zvanja vikarnog episkopa dioklijskog, koji obavlja službu u srpskoj pravoslavnoj Mitropoliji crnogorsko-primorskoj.[57]

Savremeno stanje[uredi | uredi izvor]

Mitropolit Amfilohije Radović (1990-2020)

U savremenoj Crnoj Gori, koja je 2006. godine stekla državnu samostalnost, postoje dvije vrste pravoslavlja: kanonsko i nekaknonsko. Kanonsko pravoslavlje je oličeno u eparhijama Srpske pravoslavne crkve, kao nadležne pomjesne crkve, čije matično kanonsko područje obuhvata i Crnu Goru. Nasuprot tome, nekanonsko pravoslavlje je oličeno u pojedinim vjerskim zajednicama novijeg datuma, koje takođe ispovijedaju pravoslavlje, ali nisu u kanonskom jedinstvu sa sveopštom (vaseljenskom) Pravoslavnom crkvom.

Kanonsko prvoslavlje[uredi | uredi izvor]

Mitropolit Joanikije Mićović (od 2021. godine)

Kao nadležna pomjesna crkva za područje Crne Gore, Srpska pravoslavna crkva je 2006. godine, u vrijeme proglašenja državne nezavisnosti Crne Gore, ustanovila poseban Episkopski savjet, koji je bio sastavljen od svih arhijereja SPC čije su eparhije pokrivale prostor Crne Gore. To savjetodavno crkveno tijelo je postojalo sve do 2021. godine, kada je ukinuto.[58][59]

Odnosi između Srpske pravoslavne crkve i državnih vlasti Crne Gore regulisani su sklapanjem Temeljnog ugovora, koji je potpisan 3. avgusta 2022. godine.[60] Prema savremenom stanju, četiri eparhije Srpske pravoslavne crkve pokrivaju državno područje Crne Gore, u cjelini ili djelimično, a to su:

Nekanonsko pravoslavlje[uredi | uredi izvor]

U periodu između dva svjetska rata, u pojedinim profašističkim krugovima oko Savića Markovića Štedimlije i Sekule Drljevića počele su se javljati teorije o crnogorskoj etnoreligijskoj posebnosti, iz čega su proistekle i zamisli o stvaranju posebne (autokefalne) crkve, pod vidom vjerske posebnosti koju je Sekula Drljević u svojim radovima označavao kao crnogoroslavlje.[61][62]

Nakon uspostavljanja komunističke vlasti u Crnoj Gori (1944), povremeno su razmatrani planovi za izazivanje crkvenog raskola, ali takve zamisli nisu bile sprovedene u djelo.[52]

Nakon demokratizacije društva i uvođenja savremenih vjerskih sloboda (1990-1992), na području Crne Gore su počele da djeluju i pojedine vjerske zajednice koje pripadaju nekanonskom pravoslavlju. Prva takva zajednica osnovana je 1993. godine, pod nazivom Crnogorska pravoslavna crkva,[5] a druga slična zajednica je osnovana 2018. godine.[6] Iako po crkvenom pravu nemaju kanonski status, te vjerske organizacije imaju punu slobodu javnog djelovanja, u skladu sa ustavnim i zakonskim normama koje svim vjerskim zajednicama garantuju punu ravnopravnost.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Republika Crna Gora: Uprava za statistiku (MONSTAT)
  2. ^ Srpska pravoslavna crkva: Zvanični sajt
  3. ^ Mitropolija crnogorsko-primorska (SPC): Zvanični sajt
  4. ^ Eparhija budimljansko-nikšićka (SPC): Zvanični sajt
  5. ^ a b Crnogorska pravoslavna crkva (1993): Zvanični sajt
  6. ^ a b Crnogorska pravoslavna crkva (2018): Zvanični sajt
  7. ^ Grupković 1988.
  8. ^ Zavod za statistiku (2011): Stanovništvo Crne Gore prema polu, tipu naselja, nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnosti, vjeroispovijesti i maternjem jeziku po opštinama u Crnoj Gori
  9. ^ Kovačević 1967a, str. 242-243, 256-266.
  10. ^ a b Mijović 1978, str. 641-678.
  11. ^ a b Mijović 1987, str. 59-94.
  12. ^ Kovačević 1967a, str. 242-243, 256-257.
  13. ^ Kovačević 1967a, str. 231-242.
  14. ^ Kovačević 1967a, str. 242-243, 257-260.
  15. ^ Petrović 1991, str. 131-135.
  16. ^ Kovačević 1967a, str. 257, 259.
  17. ^ Popović 2012.
  18. ^ Kovačević 1967a, str. 260-266.
  19. ^ Turlej 2016, str. 47-86.
  20. ^ Kovačević 1967b, str. 279-444.
  21. ^ Komatina 2014, str. 33–46.
  22. ^ Ferluga 1964, str. 117-132.
  23. ^ Ferluga 1986, str. 65-130.
  24. ^ Komatina 2017, str. 253–260.
  25. ^ a b v Kalić 1979, str. 30-32.
  26. ^ Dragojlović 1990, str. 201-209.
  27. ^ a b Komatina 2016, str. 68-73.
  28. ^ Preradović 2016, str. 23-35.
  29. ^ Stanković 2016, str. 15-22.
  30. ^ Ćirković 1981b, str. 195.
  31. ^ a b v Janković 1985.
  32. ^ Kalić 1981, str. 252-254.
  33. ^ Bogdanović 1981, str. 317-320.
  34. ^ Popović 2002, str. 171-184.
  35. ^ Aleksić & Koprivica 2019, str. 57-85.
  36. ^ Mitrović 2021, str. 11-29.
  37. ^ Stamatović 2006, str. 5-12.
  38. ^ Radović 2010, str. 7-13.
  39. ^ Komatina 2016, str. 286-287.
  40. ^ a b Janković 1984, str. 199–204.
  41. ^ Tričković 1980, str. 61–164.
  42. ^ a b v g d đ e Aleksić 2006, str. 13-38.
  43. ^ Stanojević 1955.
  44. ^ Milićević 1986, str. 31-38.
  45. ^ Stanojević 1979.
  46. ^ Stanojević 1975v, str. 229-499.
  47. ^ Milićević & Rakočević 1986, str. 498-530.
  48. ^ Stanojević 1975v, str. 415-416.
  49. ^ Milićević 1981, str. 159-211.
  50. ^ Glas Crnogorca, god. 33 (1904), br. 1, str. 1.
  51. ^ Glas Crnogorca, god. 33 (1904), br. 29, str. 3.
  52. ^ a b Durković-Jakšić 1991.
  53. ^ Ivanović 2006.
  54. ^ Puzović 2015, str. 211-220.
  55. ^ Odluka o ujedinjenju Srpsko-pravoslavne crkve u Crnoj Gori sa Pravoslavnom crkvom u Srbiji i ostalim srpskim episkopskim stolicama (1918)
  56. ^ Puzović 2013, str. 143–161.
  57. ^ SPC (2004): Hirotonisan vikarni episkop dioklijski Jovan
  58. ^ SPC (2010): Saopštenje za javnost Episkopskog savjeta Pravoslavne crkve u Crnoj Gori
  59. ^ SPC (2021): Saopštenje za javnost Svetog Arhijerejskog Sabora
  60. ^ SPC (2022): Patrijarh Porfirije i premijer Abazović potpisali Temeljni ugovor
  61. ^ Drljević 1943, str. 1.
  62. ^ Drljević 1944, str. 162-166.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Pravoslavlje u Crnoj Gori na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Православље_у_Црној_Гори&oldid=27699207”