Istorija Vranja

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Veliki grb Vranja.

Nema pouzdanih podataka kada i gde je formirano naselje i na čijim temeljima je iznikao grad Vranje. Pretpostavlja se da se to dogodilo u vreme Trakolira (Rimljana), Vizantije, Grka ili Slovena koji su ove prostore naseljavali VI i VII veku. Međutim, jedno je sasvim jasno: ovo je izuzetno važno geostrateško područje na kome su se od pamtiveka ukrštavali karavanski putevi. Tako da je najlakši put ka jednome i ka drugome, osvajače vodio put preko vranjskog pomoravlja.

Prvi pisani trag o Vranju ostavila nam je Ana Komnina, vizantijska princeza, još u XI veku, pišući o vladavini svoga oca cara Aleksija Komnina. Ona u knjizi „Aleksijada“ kaže da je raški župan Vukan 1093. godine u svom osvajačkom pohodu stigao do Vranja i osvojio ga. Ne zadugo, on se pred moćnijom Vizantijom morao povući. Ona to opisuje ovako:

Na to se Vukan osmeli i, kako nije preostalo nikoga da mu se suprotstavi, poče da pljačka susedne gradove i zemlje. I okolinu Skoplja potpuno opustoši, a delom i popali. Ali ne samo to, nego, zauzevši Polov i stigavši do Vranja, uništi i opustoši sve i odvuče otuda mnogo plena pa se vrati u svoju zemlju.

— Ana Komnina

Drugi put 1193. godine, Vranje je od Vizantije privremeno preoteo veliki raški župan Stefan Nemanja i pripojio ga srednjovekovnoj srpskoj državi. Ipak, u sastavu srpske države Vranje je definitivno ušlo 1207. godine kada ga je osvojio Stefan Prvovenčani.

Interesantno je napomenuti da je prilikom raspada srpske srednjovekovne države, Vranje postalo samostalna oblast pod upravom kesara Uglješe, „Gospodara Vranja, Preševa i Kumanova“. Ova samostalna oblast nestala je posle Kosovske bitke, kada je Vranje ušlo u sastav države despota Stefana Lazarevića.

Raspadom srpske srednjovekovne države, Turci su Vranje osvojili 14. juna 1455. godine, i držali ga u svojim rukama sve do 31. januara 1878. godine, na svetog Antanasa, kada je varoš oslobodila srpska vojska pod komandom generala Jovana Belimarkovića. Vranje je pod turskom vlašću bilo 422. godina. Vranje je pod turskom vlašću imao važan položaj, što je privuklo mnoge bogate Turke da se nasale u grad i izgrade džamije, konake i hamam. Vranjski trgovci su u ovom prediodu su znali arapski i turski jezik i putovali preko granice da trguju. Grad je u Kneževini Srbiji dočekalo slobodu sa nešto više od 8.000 stanovnika.

U početku 20. veka, Vranje je imalo oko 12.000 stanovnika. Kao pogranični grad Kneževine/Kraljevine Srbije, služio je kao polazno mesto za četnike (komite) u Staru Srbiju. U to vreme u gradu se nalazio i konzulat Osmanskog carstva.

U Balkanskim i dva svetska rata, Vranje i ovaj kraj su ponovo bili na meti osvajača. U Prvom balkanskom ratu 1912. godine operacijama protiv Turaka, odavde su lično komandovali kralj Petar I Karađorđević, predsednik vlade Nikola Pašić sa više ministara i generalštab sa načelnikom štaba Vrhovne komande vojvodom Radomirom Putnikom.

No, ovi prostori su, posebno u novoj istoriji, bili česta meta bugarskih osvajača koji su ovde počinili nečuvene zločine. U Prvom svetskom ratu Bugari su okupirali Vranje 16/17. oktobra 1915. godine. Sloboda je plaćena sa 514 života na frontu i 335 nedužno streljanih.

U Drugom svetskom ratu Nemci su u ovaj grad ušli 9. aprila 1941. godine, da bi ga 22. aprila predali u ruke bugarskim fašistima. Oni su u Vranju, za četiri godine, streljali su oko 700, a internirali 4.000 rodoljuba.[traži se izvor] U borbama je učestvovalo oko 12.000 boraca, od kojih 956 nije dočekalo slobodu 7. septembra 1944. godine.

Praistorija i antika[uredi | uredi izvor]

Nema pouzdanih podataka kada i gde je formirano naselje i na čijim temeljima je iznikao grad Vranje. Postoje neki praistorijski nalazi u naselju Raška i kraj starog puta ka Železničkoj stanici Vranje, međutim ne može se sasvim tvrditi da je na tim lokalitetima nastalo današnje Vranje, ali se može tvrditi da je čovek obitavao na tom prostoru.[1] Početkom 21. veka, u prigradskom naselju Ciganski rid su pronađeni novčići antičkog plemena Deroni koji su kovani krajem 6. i početkom 5. veka p. n. e, međutim nikakvi dokazi o postojanju naselja Derona ne postoje, pa postoji teorija da je novac došao na ove prostore putem pljačke ili trgovine sa njima.[2] Rimljani su pokorili Vranje u 1. ili 2. veku p. n. e. Vranje je bila deo Gornje Mezije ili Dardanije tokom vladavine Rimljana.[3][4]

Istraživanja su pokazala da su rimske tvrđave u okolini Vranja bile napuštene za vreme napada Huna 539-544. Lokaliteti koji su napušteni uključuju Kale kod Vranjske banje, Gradište kod Korbevca i Gradište kod Prvoneka.[3]

Pretpostavlja se da je postojalo u vreme Rimljana, jer postoje nalazište kod Pavlovca i rimski bunar u rudinku „Blagodat.“ [1] Posle Rimljana, Vranje je bilo u sastavu Vizantije, a naseljavali su je Grci ili Sloveni u 6. i 7. veku.

Srednji vek[uredi | uredi izvor]

Prvi pisani trag o Vranju (grč. Βρανέας) ostavila nam je Ana Komnina, vizantijska princeza, još u XI veku, pišući o vladavini svoga oca cara Aleksija Komnina. Ona u knjizi „Aleksijada“ kaže da je raški župan Vukan 1093. godine u svom osvajačkom pohodu stigao do Vranja i osvojio ga. Ne zadugo, on se pred moćnijom Vizantijom morao povući. Ona to opisuje ovako:

Na to se Vukan osmeli i, kako nije preostalo nikoga da mu se suprotstavi, poče da pljačka susedne gradove i zemlje. I okolinu Skoplja potpuno opustoši, a delom i popali. Ali ne samo to, nego, zauzevši Polov i stigavši do Vranja, uništi i opustoši sve i odvuče otuda mnogo plena pa se vrati u svoju zemlju.[5]

U XI veku na planini Kozjak, južno od Vranja podvizavao se sveti Prohor Pčinjski. Nakon smrti sv. Prohora, a njemu u slavu, vizantijski car Roman Diogen podigao je u 11. veku manastir Prohor Pčinjski.

Vranje je potpalo pod Vizantijsku vlast nakon bitke na Moravi 1190. godine. Drugi put 1193. godine, Vranje je od Vizantije privremeno preoteo veliki raški župan Stefan Nemanja i pripojio ga srednjovekovnoj srpskoj državi. Ipak, u sastavu srpske države Vranje je definitivno ušlo 1207. godine kada ga je osvojio Stefan Prvovenčani koji je koristeći pad Carigrada 1204. godine proširio svoju državu na jug.

Iz perioda XIII veka datira Markovo Kale, tvrđava koja se nalazi 4,5 km severno od Vranja.

XIV vek[uredi | uredi izvor]

Zna se da je u srednjem veku Vranje bilo seosko naselje i da je krajem srednjeg veka kao seosko naselje imalo fizionomiju podgrađa tvrđave Markovo kale.[6][7]

U prvoj polovini XIV veka u Vranju se pojavljuje feudalna porodica Bagaš, a neki veruju da im je poreklo iz Vranja.[8] Poznati predstavnici ove porodice su knez Baldovin, župan Maljušat i monah Nikola, čije svetovno ime nije poznato. Knez Baldovin je bio vlastelin kralja Stefana Uroša III Dečanskog.[9] Pretpostavlja se da je on, zbog verne službe, od kralja Stefana dobio povelju za crkvu Svetog Nikole u Vranju i njeno vlastelinstvo.

Knez Baldovin je kao ktitor crkve Svetog Nikole imao pravo da se on i njegova porodica sahranjuju u ovoj crkvi. Prilikom obnove crkve 1894. godine, pronađene su tri nadgrobne ploče od belog mermera: kneza Baldovina, koja se danas čuva u lapidarijumu na Kalemegdanu, gospođe Ane, možda supruge, i unuka, monaha Nikole.

Vranje se spominje u povelji kralja Dušana crkvi Svetog Nikole u Vranju, izdatu na molbu lokalnog vlastelina župana Maljušata. Maljušat je najverovatnije otac monaha Nikole.

U drugoj polovini XIV veka u Vranju je vladao porodica Dejanovići. Njen rodonačelnik je despot Dejan, zet cara Dušana.

Prilikom raspada srpske srednjovekovne države nakon Kosovske bitke, Vranje je prvobitno bilo pod upravom Konstantina Dragaša Dejanovića.[10]

Nakon Konstantinove smrti 1395. godine u bici na Rovinama, Vranje je postalo oblast pod upravom kesara Uglješe - „Gospodara Vranja, Preševa i Kumanova“.

Nakon Gračaničke bitke 1402. godine, Vranje je ušlo u sastav države despota Stefana Lazarevića, ali i dalje pod upravom kesara Uglješe Vlatkovića, pošto je on neposredno pre bitke prešao sa turske na srpsku stranu.

Osmansko carstvo[uredi | uredi izvor]

Beli most

Raspadom srpske srednjovekovne države, Turci su Vranje osvojili 14. juna 1455. godine za vreme vladavine Mehmeda Osvajača. Neposredno pre toga, Vranje se spominje kao poprište bitke između Nikole Skobaljića i turske vojske, odigrane 24. septembra 1454. godine.[11]

Benedikt Kuripešić navodi u svom putopisu iz 1530. godine da se Vranje sastojalo iz grada (tvrđava) i varoši. Grad je bio u stvari Markovo Kale, a varoš je podgrađe, odnosno stari deo današnjeg Vranja. U to vreme (1530—1531), Vranje je bilo sedište varoškog kadiluka i nahije. Imalo je 35 muslimanskih i 33 hrišćanske kuće. Tvrđava Vranje - odnosno Markovo Kale, imala je dizdara, ćehaju, imama i druge funkcionere. Vranjska nahija se u to vreme sastojala od 320 sela, mezri i 43 manastira; muslimanskih domova bilo je 88, a hrišćanskih 5118 kuća.[12][13]

Vranje je pod turskom vlašću imao važan položaj, što je privuklo mnoge bogate Turke da se nasele u grad i izgrade džamije, konake i hamam. Vranjski trgovci su u ovom prediodu su znali arapski i turski jezik i putovali preko granice da trguju.[14]

Vranje je bilo sedište Vranjskog kadiluka, teritorije na kojoj su se prostirale kompetencije jednog kadije, predstavnika osmanskog pravosuđa. Vranjski kadiluk je zbog malog broja muslimana, pokrivao teritoriju više nahija i bio je jedan od najvećih kadiluka u okviru Ćustendilskog sandžaka. Nahije nisu predstavljale upravne jedinice nižeg stepena, već su one bile predeone celine i često su se poklapale sa teritorijama župa iz srpskog srednjovekovnog perioda. U okvire Vranjskog kadiluka ulazile su nahije: Vranje, Morava, Moravica, Preševo, Pčinja i Inogošte.

U okolini Vranja je buknuo i takozvani Dumenov ustanak 1572. godine. Zabeleženo je da je Dumen sagradio crkvu, oteo Turcima pašnjake i darovao ih bogomolji. Pod oružjem je mogao da sakupi i do 6000 ljudi. Krajem 17. veka u vranjskim klisurama je bilo i hajduka, kada je ustanički pokret osnažio i pročuo se i do Carigrada. Tako da je 1689. Turski car slao 7 fermana, nastojeći da pokrene turke i suzbije ustanike u ovom kraju.[15] U fermanu izdatog 16. i 25. septembra 1689. godine naređeno je skopskom alajbegu, kao poseban značajan momenat po Tursko carstvo, da se čuva i štiti utvrđenje Markovo Kale (ili Markov grad) i Vranjski derven, koji se nalazi u blizini skopskog sandžaka.[16]

Između 26. septembra i 5. oktobra 1689. usledio je drugi carski ferman kojim je određen vezir Ahmed da čuva Vranjski derven. U ovom fermanu se opet ističe važnost vranjskog dervena i njegove zaštite za Tursko carstvo i islamsku veru. U fermanu se navodi potreba mobilizacije išerlera, gradskog i seoskog stanovništva iz okoline, te da se sa drugim ljudima sposobnim za borbu čuvaju mesta vranjske okoline. Zatim između 6. i 14. oktobra 1689. izdat je ferman kojim se naređuje čuvanje Vranjskog i Znepoljskog dervena. Naredba je ovog puta izdata Mehemed-paši, rumelijskom beglerbegu. u daljem tekstu fermana se spominje Ahmed, bivši ćustendilski alajbeg, koji poznaje vranjski teren i kome se naređuje da okupi stanovništvo u Grdeličkoj klisuri i u Kala dervenu. Preporučuje se stroga blokada puteva i uklanjanje raje. Na kraju je Mehemd-paši naređeno da pođe u Vranjski derven, gde će izvršiti potrebna vojnička zaduženja.[16][17][18]

Pokret hajdučije u Vranju je pre svega imao osloboddilački karakter i uzeo je zamaha u vreme Velikog bečkog rata.[19] Zabeleženo je da su stanovnici turske narodnosti emigrirale iz Leskovca i Vranja u kasabu Kumanovo, bojeći se za svoju bezbednost. U carskom fermanu se nalaže povraćaj vranjskih emigranata i naloženo je turskim vlastima Vranja da se postaraju „da se postaraju kako bi se obavila inversna migracija Vranjanaca.“[19]

Vranje je za vreme Velikog bečkog rata 1689—1690 okupirala austrijska vojska, koji su u gradu i Vranjskoj banji imali zimovnik.[15] Naime kako bi se ostvarila komunikacija Vranje—Skoplje, zatražena je pomoć od markgrofa Ludviga Badenskog da to ostvari, pa je na kraju hercegu holštanskom naređeno da smesti svoje tri regimente u Vranju, Kumanovu i Novom Brdu, a svoj štab je postavio u Orizaru, pored toga je imao i logor pored Vranja, a određeni deo vojske je bio smešten i u zimovnik u smaom Vranju.[20][19] Smatra se da su posle poraza Austrijanaca, Srbi sa područja Vranja učlestvovali u Velikoj seobi Srba, plašeći se odmazde Turske.[15][19]

Od 1702. do 1710. godine bila su znatna migraciona kretanja srpskog stanovništva iz dervencijskih sela Vranjskog kraja. Stanovništvo je emigriralo ka Leskovcu, Prokuplju, Nišu i Novom Brdu, a radi se o selima Grđan, Klašnja, Neklasina, Babina Poljana, Straža, Repište, Vučedol, Glog, Bitvađa, Dupljane, Nesvrt, Lozna, Topli Dol, Dupljevo i Žitarnica. Vranjski ajani su uspeli izvesan broj stanovništva da vrate (33 domaćinstva), dok je prebeglo nekoliko stotina domaćinstva.[21]

U vreme Prvog srpskog ustanka, vođa ustanika, u vranjskoj i leskovačkoj okolini, je bio hajduk Ilija Strelja. On je za vreme ustanka zatvarao puteve koji su vodili do Niša, a sam ustanak je svirepo ugušen 1813. godine, posle čega su hrišćani veoma loše prošli od represalija turskih feudalnih vlasti, a najviše se po okrutnosti isticao tadašnji vranjski Mehmed-paša.[22]

Pominje se i takozvani vlasotinački ustanak i 1828. godine, koji je zahvatio severni deo vranjske nahije.[15] Ami Bue pominje 1838. godine, da Vranje kao varoško naselje ima 6000 do 8000 stanovnika hrišćanske i muslimanske vereispovesti.[23] Od 1847. do 1865. godine u Vranju se, kao vikarni episkop skopskog mitropolita Joakima, nalazio mitropolit Pajsije. Ostao je zapamćen kao dobrotvor srpske prosvete, između ostalog i zbog toga što se preko svog titulara, mitropolita Joakima, zalagao da se u Skoplju otvori srpska bogoslovija još od 1854. godine. On je tronosao vranjsku Sabornu crkvu 1858. godine. U Vranju je vladika Pajsije pored crkve podigao zgradu koju je narod nazivao mitropolija.

U Vranju se u periodu 1843—1844. odigrala takozvana „Ašarat buna.“ Buna je dobila ime po mahali u gradu gde je ponikla. To je bila buna vranjskih Turaka, protiv reforma i povlastica koje je Srbima u Vranju dao Usein-paša. Ova buna je teško pala po vranjske Srbe, koje su ustanici opljačkali. Tada je došlo i do rušenja tek izgrađene crkve Svete Trojice.[24] Naime Husein-paša (Usein-paša), čiji je deda inače bio Srbin i poturčen, počeo je davati izvesene olakšice Srbima u Vranju i po nalogu iz Carigrada dozvolio je Srbima da izgrade Sabornu crkvu i dao im je 100.000 groša i gvožđa koliko je bilo potrebno kao sovj prilog.[25] Revoltirani Turci su bunu usmerili protiv paše, a tužbe su stizale i do velikog vezita. Paša je sve te tužbe zataškavo novcem. Iznervirani turski Vranjanci su znatno oštetili crkvu i proterali neke Srbe i naseilili se u njihove kuće da bi ih 1844. godine bili proterani od strane Turske vojske.[25]

Austrijski diplomata i poznati naučnik Johan Georg fon Han beleži 1868. da Vranje ima oko 8000 stanovnika.[26]

Vranje je pod turskom vlašću bilo 422 godine.

Oslobođenje od Turaka i Kraljevina Srbija[uredi | uredi izvor]

Srbija 1878. godine

Oslobođenje[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Oslobođenje Vranja od Turaka

Oslobođenje Vranja 1878. godine predstavlja jednu od završnih etapa oslobođenja srpskih zemalja od osmanske vlasti. Posle početka Drugog srpsko-turskog rata, vojska kneževine Srbije je pokrenula ofanzivu na teritoriji današnje južne Srbije. Posle Grdeličke bitke je uspela da provali u Masuričku kotlinu, čime joj se put za Vranje praktično otvorio. Istovremeno su buknuli brojni ustanci širom južne Srbije, pa i u samoj okolini Vranja, a srpska komanda je, da bi se povezala sa ustanicima u Poljanici, poslala potporučnika Stepu Stepanovića sa zadatkom da osnuje ustanički bataljon, koji je odigrao veoma važnu ulogu u oslobođenju.

Oslobođenje

Srpskim snagama je komandovao general Jovan Belimarković i bile su raspoređene duž desne strane Južne Morave, dok je osmanskim snagama komandovao divizijski general Asaf-paša. Njegove snage bile su raspoređene duž leve strane Južne Morave. Borba za oslobođenje je zvanično počela 26. januara, kada su se srpske snage počele da se prebacuju na levu stranu Morave i kulminirala je velikom bitkom 31. januara, u kojoj je učestvovalo oko 22.000 vojnika, a završila se srpskom pobedom i zaplenjivanjem brojne osmanske opreme.

U borbi za oslobođenje se, pored Stepe Stepanovića, istakao i potporučnik Stojičević koji je poginuo u borbama na Devotinu, kao i major Radomir Putnik, koji je bio zadužen za poteru za osmanskim vojnicima koji su posle bitke bežali prema Preševu i Bujanovcu.

Posle Sanstefanskog sporazuma, Vranjanci su, uplašeni da ne potpadnu pod upravu kneževine Bugarske, poslali pismo srpskom knezu Milanu Obrenoviću s molbom da ne povlači srpsku vojsku iz Vranja. Međutim, posle Berlinskog kongresa Vranje je i zvanično postalo deo Srbije.

Osnivanje uprave i razvoj[uredi | uredi izvor]

Odmah po oslobođenju Vranja počela je organizacija i osnivanje građanske uprave u Vranju. Već 4. februara 1878. poslato je iz Niša pismo ministru unutrašnjih dela Kneževine Srbije u kome se traži da u Vranju dođe policijski činovnik koji bi osnivao policijsku upravu. Sledeće godine, 6. februara donet je ukaz u kome se osniva Vranjska uprava, a već 10. februara imenovina su i prvi organi uprave. Na teritoriji vranjske uprave bilo je 229 seoskih naselja organizovanih u 57 opština. Teritorija vranjske uprave je bila sastavljena od četiri sreza: vinogoško-poljanički (sa sedište Gradnji); vlasinski sa sedištem u Surdulici; moravski sa sedištem u Vranju i pčinjski sa sedištem u Šajincu. Međutim posle uspostavljanja granica na jugu Srbije, Vranjski okrug je reorganizovan u tri sreza:masurički, poljanički i pčinjski. [27]

Gimnazija u Vranju je osnovana aktom ministarstva kneževine Srbije 8. avgusta 1881. godine. Gimnazija se prvobitno zvala „Nemanjina gimnazija“.

Iste godine se počelo sa izgradnjom pruge Vranje-Beograd čime je započela istorija srpskih železnica. Zbog bankrota finansijskog društva Generalna unija posao je privremeno bio odložen. Železnički krak ka Vranju pušten je u javni saobraćaj 1886. godine.

Dana 22. decembra 1881. osnovana je vranjska okružna bolnica. Bolnica je bila stacionirana u renoviranom Sulejman – begovom saraju. Za upravnika bolnice postavljen je Slovenac, dr Franja Kopše bivši dobrovoljac iz srpsko-turskih ratova. Pionir medicine u Vranju, pored dr Kopše, bio je Grk dr Atanas Kujas, naturalizovani Srbin, koji je stigao u Vranje u vreme turske vlasti 1877. Zahvaljujući svome ugledu, kao opštinski lekar, biće izabran za gradonačelnika Vranja, i postaće najpopularniji predsednik vranjske opštine od kako ona postoji.[28]

Sadašnju zgradu pozorišta, sagrađenu 1892. godine, Vranju je darovao trgovac, dobrotvor i tadašnji predsednik opštine, Janča Jovanović Baldžija. Baldžija je jedan od najbogatijih Vranjanaca u to vreme i bio je tvorac urbanog jezgra grada. Pored zgrade pozorišta, sagradio je i zgrade (starog) Hotela Vranje, Vranjske kasarne...

Prvu pozorišnu predstavu Vranjanci su odigrali 30. januara 1896. godine. Bio je to Njegošev „Gorski vijenac“ u režiji Radoja Domanovića, ondašnjeg profesora Gimnazije u Vranju.

Početak 20. veka i apokaliptičan zemljotres[uredi | uredi izvor]

Zgrada Načelstva
Četnici u Vranju, pred polazak za Južnu Srbiju

U početku 20. veka, Vranje je imalo oko 12.000 stanovnika.

Vranjska gimnazija je tada imala jaku kadrovsku strukturu, jer su mnogi učeni ljudi iz Srbije po kazni slani u Vranje. Neki od njih su bili: Jaša Prodanović, Radoje Domanović, Milivoje Simić, Ljuba Davidović, Ilija Vukićević, Svetislav Simić i dr. Najpoznatiji đaci koji su pohađali gimnaziju su Bora Stanković, Đorđe Tasić, Jovan Hadži-Vasiljević, Kosta Todorović, Miodrag Ibrovac i dr.

Melos Vranja je postao poznat nakon drame Koštana Bore Stankovića (objavljene 1902) i drugih njegovih dela u kojima je Bora koristio vranjski dijalekat i govor ljudi iz južne Srbije. O tome svedoči Jovan Dučić:

Vranje, mala, nekada pogranična srbijanska varoš, bila je do Stankovićevog vremena, jedva poznata i po svom imenu, a savršeno nepoznata po svom ljudstvu. Otkrivši Vranje, Stanković je odista otkrio jedan naš potpuno nov moralni kontinent.

Godine 1903. podignut je spomenik oslobodiocima Vranja, tzv. Čika Mitke, rad vajara Simeona Roksandića. U to vreme nikle su i mnoge druge znamenite građevine kao na primer Zgrada Načelstva okruga Vranjskog, izgrađena 1905—1907. godine.

Vranje je 4. aprila 1904. je zadesio zemljotres, koji je usporio brži razvoj grada. Od ukupno 2043 zgrada, uništeno je ili oštećeno 891 kuća, što je tada predstavljalo oko 38,7% svih zgrada u Vranju. Mrtvih nije bilo, ali su povređena dva lica. Pričinjena šteta je iznosila 165 950 tadašnjih dinara. Udar je počeo u 11.27 časova i trajao je punih 40 sekundi, a jačina mu je bila 9 do 10 stepeni (ne zna se koja skala). Zabeleženo je da su počeli mali krateri na zemlji da se javljaju, kao i pukotine duge i do nekoliko stotina metara iz kojih je voda šiknula poput gejzira. Očevici su primetili da je i do sličnog prirodnog fenomena došlo i u Južnoj Moravi. Jedna gradska česma je presušila, bunari su bili danima zamućeni i neupotrebljivani. Zabeleženo je i da su „bolesnici bežali iz bolnica i da su crkvena zvona sama od sebe klatila.“ Dva velika sata u Ristovcu i Vranjskoj banji su stali na 11.27 časova, što se uzima za početak zemljotresa. Zabeleženo je i da su se vagoni bez lokomotive sami od sebe kretali prugom, kao i da se dresina kojom se vozio železničar zaustavila, jer se stekao utisak „da tračnice železničkog koloseka vijugaju kao džinovski pitoni.“[29]

Kao pogranični grad Kneževine/Kraljevine Srbije, služio je kao polazno mesto za četnike (komite) u Staru Srbiju. U to vreme u gradu se nalazio i konzulat Osmanskog carstva. Ubrzo po izbijanju Ilindanskog ustanka avgusta 1903. u Vranju Živojin Rafajlović sa svojim istomišljenicima formira tajni četnički komitet. U Beogradu je bio Glavni odbor ove organizacije, a njen Izvršni odbor u Vranju. Komitske čete u Vranju formirale su se u staroj turskoj školi koja je bila na jednom skrovitom mestu pored reke u gornjem delu grada. Prva takva organizovana četa, sa 22 oprobana četnika, prešla je tursku granicu kod sela Tursko Buštranje 10. maja 1904. godine. Četničke akcije posebno su pomagala pogranična naselja, na primer, Rataje, čiji se atar prostirao takoreći do same ondašnje turske granice.[30]

Balkanski i Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Nikola Pašić i Knez Aleksa u Vranju za vreme Prvog balkanskog rata.

U Balkanskim i Prvom svetskom ratu, Vranje i ovaj kraj su ponovo bili na meti osvajača. U Prvom balkanskom ratu 1912. godine operacijama protiv Turaka, odavde su lično komandovali kralj Petar I Karađorđević, predsednik vlade Nikola Pašić sa više ministara i generalštab sa načelnikom štaba Vrhovne komande vojvodom Radomirom Putnikom. Dunavska divizija srpske vojske je iz Vranja krenula u Kumanovsku bitku koja se odigrala 23.-24. oktobra 1912. godine i u kojoj je srpska vojska porazila tursku armiju.

U Prvom svetskom ratu Bugari su okupirali Vranje 16/17. oktobra 1915. godine. Vranje je bilo u sastavu bugarske Moravske vojno-inspekcione oblasti.

Vranjanci su pod komandom Milinka Vlahovića učestvovali u Topličkom ustanku. Ipak, ustanici u vranjskom kraju, suočeni sa brojnijim neprijateljem, su prešli u gerilu i tako sačuvali veći broj ljudstva.

Nakon proboja Solunskog fronta, Bugarska je kapitulirala a vojno-inspekciona oblast prelazi u ruke Nemaca. Vrlo brzo, jedinice Dunavske divizije ušle su u Vranje 5. oktobra 1918. godine. Sloboda je tada plaćena sa 514 života na frontu i 335 nedužno streljanih. Iz perioda oslobađanja datira i legenda o žutom cveću kao simbolu Vranja.

Oktobra 1918. godine, lekarska jedinica „Amerika“, bolnica žena Škotske, pod rukovodstvom dr Izabel Haton je sa još 11 lekara i 40 medicinskih sestara prekomandovana u Vranje. U gradu su u to vreme harali pegavi tifus i španska groznica. Izabel i njene saradnice su bile pod nadimkom sive prepelice,[31] zbog svoje sive uniforme.

Kraljevina SHS[uredi | uredi izvor]

Vranje je na osnovu Vidovdanskog ustava iz 1921. bio centar jedne od 33 administrativne oblasti. Nakon proglašenja Kraljevine Jugoslavije 1929. godine i nove teritorijalne podele na banovine, Vranje je bilo u sastavu Vardarske banovine.

Godine 1919. godine u Vranju je formiran prvi fudbalski klub Jedinstvo. Nakon toga formiran je drugi tim Sloga. Ovi klubovi su kasnije promenili imena u Hajduk i Radnički. Radnički je 1929. godine promenio ime u Građanski. Prvo fudbalsko igralište bilo je ispod gradskog parka, na lokaciji gde je sada dvorište Gimnazije.[32] Stadion je izgrađen pred sam rat.[33]

Hirurški paviljon, zadužbina Jovana S. Jankovića-Lunge, izgrađen je 1938.[34] a banovinska bolnica je useljena u restaurisani Amerikanski vaspitni dom za srpsku ratnu siročad.[35] Spomenik palim Vranjancima je podignut sledeće godine.[36]

Vranje u Drugom svetskom ratu[uredi | uredi izvor]

U Drugom svetskom ratu Nemci su u ovaj grad ušli 9. aprila 1941. godine, da bi ga 22. aprila predali u ruke bugarskim fašistima. Oni su u Vranju, za četiri godine, napravili prava zverstva - streljali su oko 700, a internirali 4.000 rodoljuba. U borbama je učestvovalo oko 12.000 partizanskih boraca, od kojih 956 nije dočekalo slobodu.

Jula 1941. formiran je vranjski narodnooslobodilački partizanski (NOP) odred u šumi iznad Vranja na mestu zvanom „Pržar“. Narodni heroj Sima Pogačarević poginuo je 20. decembra 1941. godine u sukobu sa bugarskom vojskom na mestu zvanom Dobra Voda u blizini Vranja.

Vranje je oslobođeno 7. septembra 1944. godine. U oslobađanju je učestvovala 22. srpska divizija NOVJ.

Nakon Drugog svetskog rata[uredi | uredi izvor]

Nakon rata vranje je imalo tek nešto više od 10 hiljada stanovnika. Po popisu iz 1948. godine Vranje je imalo 11252 stanovnika.

Okružno narodno pozorište u Vranju osnovano je 27. aprila 1946, koje se danas naziva Pozorište Bora Stanković.

Dana 7. oktobra 1951. Vranje je pogodio zemljotres jačine 7 stepeni.

Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve doneo je 30. maja 1975. godine odluku o obnavljanju Pravoslavne eparhije vranjske, sa sedištem episkopa u Vranju. U sastav ove eparhije ušla su i namesništva: Pčinjsko, sa sedištem arhijerejskog namesnika u Vranju, Masuričko-poljaničko, sa sedištem arhijerejskog namesnika u Vladičinom Hanu, Bosiljgradsko, sa sedištem arhijerejskog namesnika u Bosiljgradu i Preševsko sa sedištem arhijerejskog namesnika u Bujanovcu.

Od Uredbe Vlade Srbije 1992. godine Vranje je sedište Pčinjskog okruga, a prema Zakonu o teritorijalnoj organizaciji Republike Srbije donetom 28. decembra 2007, Grad Vranje je jedan od 24 grada u Srbiji.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Pešić 1975, str. 103.
  2. ^ „Blago iskopano u kanalizaciji”. Večernje Novosti. 1. 6. 2010. 
  3. ^ a b „Projekat Rastko: Đorđe Janković : The Slavs in the 6th century North Illyricum”. www.rastko.rs. Pristupljeno 2022-03-22. „Trial excavations of early Byzantine forts, conducted around Vranje in 2003, show that they were abandoned as early as in the course of the 6th century. These are the localities of Kale above Vranjska Banja and Gradište in Korbevac (Radičević, Stojčić et al. 2004). Judging by surface findings, the case is the same with Gradište in Prvonek east of Vranjska Banja. The general impression is that all these forts are single-layered – that they were built and demolished at the same time. The same roofing tiles on all three sites, the thinness of the cultural layer and the similarity of pottery show this. The absence of animal bones is notable. Kale was destroyed in a fire, whereas Gradište conveys the impression of having been abandoned. The found pottery fragments are similar to others from North Illyricum, dated to the second and third quarter of the 6th century; there is no such pottery in the strata of the time of the reconstruction of Emperor Mauritius (Janković (1981), pp. 141-147” 
  4. ^ Bjelajac 1990, str. 55–168). There are no data for the duration of other forts around Vranje, except for Kale at Klinovac, where a hoard was found with the latest coins from 544 (Gaj – Popović (1973), pp. 25-32). According to the inventory of the National Museum in Vranje, Markovo Kale was used in the 6th century, and later finds are not known. Kale at Veliki Trnovac to the South of Vranje (Čerškov 1986) seems to have been the centre of this area in the early Byzantine period, judging by the basilica, undoubtedly episcopal, with rich marble decoration, which is also in Vranje; there are no data suggesting its usage in the late 6th or early 7th century.
  5. ^ Komnena, Ana. „Knjiga IX”. Aleksijada (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 15. 03. 2013. g. Pristupljeno 8. 9. 2013. 
  6. ^ Vukanović 1978, str. 15.
  7. ^ Zirojević 1971, str. 287-289.
  8. ^ Moravska Srbija: ljudi i dela. Narodni muzej. 1971. str. 15. „Srpski književnik Antonije Bagaš, iz poznate feudalne porodice iz Vranja, preveo je „ot grčskago pisapija na srbski jezik" Andrijanti (besede o statuama) Jovana Zlatouskog, zbornik s poučenjem Jefrema Sirskog” 
  9. ^ Leskovac̆ki zbornik. 1965. str. 26. „U vreme kralja Milutina grad i varoš Vranje držao je kaznac Miroslav, za vreme Stevana Dečanskog tepčija Kuzma i knez Baldovin, pod Dušanom župan Maljušat, a posle toga ćesar Uglješa. Ovaj poslednjn, od 1404. do” 
  10. ^ The Encyclopaedia of Islam, Ser H. A. R. Gibb, pp. 534
  11. ^ Mehmed the Conqueror and His Time. Franz Babinger. ISBN 978-0-691-01078-6. str. 110.
  12. ^ Kuripešić, Benedikt (1881). Putovanje po Balkanskom poluostrvu 16. vieka, knj. 56. Rad JAZU - Zagreb. str. 180. 
  13. ^ Zirojević, Olga (1968). Sumarni pregled vranjskog kadiluka 1530/31. godine. Vranjski glasnik, knj. 4. str. 417—418. 
  14. ^ Književno delo Bore Stankovića i Vranje: identitetske strategije, diskursi i prakse Sanja Zlatanović, Etnografski institut SANU, Beograd, Pristupljeno 8. 4. 2013.
  15. ^ a b v g Pešić 1975, str. 108—109.
  16. ^ a b Vukanović 1978, str. 16.
  17. ^ Zirojević 1971, str. 287—289.
  18. ^ Matkovski 1971, str. 177, 178. i 182..
  19. ^ a b v g Vukanović 1978, str. 17.
  20. ^ Matkovski 1971, str. 186.
  21. ^ tričković, R. (1978). Leskovac u velikom ratu (1683—1699). Leskovački zbornik. str. 11—19. 
  22. ^ Novaković, Stojan. Novo Brdo i Vranjsko Pomoravlje. str. 269. 
  23. ^ Boué, Ami (1854). La Turquie d'Europe. Vienne. str. 344. 
  24. ^ Hadživasiljević, Jovan (1896). Ka istoriji grada Vranja - Godišnjica Nikole Čupića, knj. 15. Beograd. str. 330—338. 
  25. ^ a b Pešić 1975, str. 275—276.
  26. ^ Johann Georg von Hahn (1868). Reise von Belgrad nach Salonik. Wien. str. 82—83. 
  27. ^ Vukanović 1978, str. 49—50.
  28. ^ Antić, Vukašin M. „Bolnica u Vranju, hronika”. Rastko.rs. Pristupljeno 30. 9. 2016. 
  29. ^ Pešić 1975, str. 121—123.
  30. ^ Kumanovska bitka – „Kumanovo za Kosovo“ i oslobođenje od Turaka, Pristupljeno 8. 4. 2013.
  31. ^ RTS: Vranjanci ne zaboravljaju plemenitost, Pristupljeno 8. 4. 2013.
  32. ^ Vremeplov: Fudbal u Vranju, Vranjske, Pristupljeno 8. 4. 2013.
  33. ^ "Politika", 4. april 1941
  34. ^ "Politika", 15. jul 1938
  35. ^ "Politika", 4. avg. 1939
  36. ^ "Politika", 15. jul 1939

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Leskovac̆ki zbornik. 1965. str. 26. „U vreme kralja Milutina grad i varoš Vranje držao je kaznac Miroslav, za vreme Stevana Dečanskog tepčija Kuzma i knez Baldovin, pod Dušanom župan Maljušat, a posle toga ćesar Uglješa. Ovaj poslednjn, od 1404. do” 
  • Moravska Srbija: ljudi i dela. Narodni muzej. 1971. str. 15. „Srpski književnik Antonije Bagaš, iz poznate feudalne porodice iz Vranja, preveo je „ot grčskago pisapija na srbski jezik" Andrijanti (besede o statuama) Jovana Zlatouskog, zbornik s poučenjem Jefrema Sirskog” 
  • Pešić, Miodrag (1975). Vranje. Vranje: Samoupravna interesna zajednica kulture opštine Vranje. 
  • Vukanović, Tatomir (1978). Vranje; Etnička istorija i kulturna baština vranjskog gravitacionog područja u doba oslobođenja od Turaka 1878. Vranje: Radnički fakultet u Vranju. 
  • Zirojević, Olga (1971). Markovo kale kod Vranja. Vranje: Vranjski glasnik, knj. VII. 
  • Matkovski, Aleksandar (1971). Turski dokumenti od vremeto na austrougarskata vojna i neposredno pred Karpoševoto vostanie (od 14. aprildo 14. oktovri 1689. god.). Skopje: Glasnik instituta za Nacionalnu istoriju, knj. XV. 
  • Komnena, Ana. „Knjiga IX”. Aleksijada (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 15. 03. 2013. g. Pristupljeno 8. 9. 2013. 
  • Zirojević, Olga (1968). Sumarni pregled vranjskog kadiluka 1530/31. godine. Vranjski glasnik, knj. 4. str. 417—418. 
  • Novaković, Stojan. Novo Brdo i Vranjsko Pomoravlje. str. 269. 
  • Hadživasiljević, Jovan (1896). Ka istoriji grada Vranja - Godišnjica Nikole Čupića, knj. 15. Beograd. str. 330—338. 
  • Kuripešić, Benedikt (1881). Putovanje po Balkanskom poluostrvu 16. vieka, knj. 56. Rad JAZU - Zagreb. str. 180. 
  • tričković, R. (1978). Leskovac u velikom ratu (1683—1699). Leskovački zbornik. str. 11—19. 
  • Đorić, Marija (2015). „Teror bugarskog okupatora u vranjskom kraju za vreme Prvog svetskog rata]”. Nacionalni interes. 23: 181—200. 
  • Boué, Ami (1854). La Turquie d'Europe. Vienne. str. 344. 
  • Johann Georg von Hahn (1868). Reise von Belgrad nach Salonik. Wien. str. 82—83. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Istorija Vranja na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_Врања&oldid=27560716”