Poljaci
| Polacy | |
|---|---|
 | |
| Ukupna populacija | |
| oko 60 miliona | |
| Regioni sa značajnom populacijom | |
 Poljska | 36.582.000[1] |
 SAD | 10.600.000[2] |
 Brazil | 3.000.000[3] |
 Nemačka | 1,5 – 2 miliona[4][5] |
 Izrael | 1.250.000[6] |
 Kanada | 1.010.705[7] |
 Francuska | 1.000.000[8] |
| Jezici | |
| poljski, kašupski, šleski | |
| Religija | |
| većinom katolici, postoji i značaj broj pravoslavaca, protestanata (luteranci), judaista | |
| Srodne etničke grupe | |
| Zapadni Sloveni (Kašubi, Šlezijci, Lužički Srbi, Česi, Slovaci) | |
Poljaci (polj. Polacy) su zapadnoslovenski narod, koji pretežno živi u Poljskoj, gde čini oko 93,8% stanovništva. Poljaci su većinom katoličke veroispovesti, a govore poljskim jezikom, koji spada u slovensku grupu indoevropske porodice jezika.
Ime[uredi | uredi izvor]
Ime Poljak (polj. Polak) izvodi se od stsl. riječi pole („polje“). Prema tome, ime Poljaci bi bukvalno značilo „stanovnici polja“.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Prvobitno područje naseljavanja plemena Poljaka je oko reke Notec i Varta, u okolini današnjih gradova Poznanj i Gnjezno. Već u srednjem veku to se pleme udružilo sa srodnim plemenom Vislana koji su živeli u okolini današnjih gradova Krakova i Varšave. Na tim su područjima živela i druga plemena, kao Gurali, Mazovi, Krakovci i još neki. S osnivanjem jagelonsko-litvanske države, mnogi Poljaci se naseljavaju u područjima današnje jugoistočne Litvanije, današnjoj zapadnoj polovini Belorusije i današnjoj zapadnoj trećini Ukrajine, osim toga u severnom delu Moravske i severnoj Slovačkoj. Tokom industrijalizacije u 19. veku Poljaci su se selili prema industrijskim centrima Nemačke i Austrougarske.
Nakon Drugog svetskog rata Poljaci su bili iseljeni iz istočnih dijelova ranijeg poljskog područja i bili naseljeni u zapadne delove Poljske koje su do tada naseljavali Nemci.
Poreklo (Zapadnih) Slovena[uredi | uredi izvor]
Poljaci vode poreklo od dvadesetak slovenskih plemena srodnih ostalim grupama Istočnih Slovena koji su se od 6. veka i dalje do 800. naseljavali na velika područja Evropske Rusije. Jezgro domovine ovih Slovena, prostire se između Odre i Visle. Neki Sloveni su se kretali na jug i osnivali nove države. Na zapadnim granicama deo njih je naišao na germanska plemena i deo njih se nakon krvavih borbi, germanizirao. Druga plemena kao što su Poljani, Vislani, Pomorjani i drugi osnovali su poljsku državu sredim šezdesetih godina 10. veka. Rani izveštaji iz tog kraja Evrope, koji danas nazivamo Poljskom, datiraju iz 965. - 966. godine. Tih godina Ibrahim-Ibn-Jakub, maurski jevrejin iz Tortosa u Španiji, u društvu sa kalifom iz Kordobe je putovao centralnom Evropom. Tada je posetio Prag, verovatno i Krakov, koji su se nalazili unutar carstva Čeha. Delovi njegovog izveštaja poznati su kasnijim arapskim geografima. Ovi izveštaji spominju zemlje Slovena koja se sastoji od brojnih plemena i ima vrednih etnografskih podataka o ranom životu ovih ljudi.
Srednji vek[uredi | uredi izvor]
Temelji države[uredi | uredi izvor]
Ime Poljske potiče od plemena Poljani (Polanie), koji su tada naseljavali basen reke Varte, područje koje će kasnije postati poznato kao Velikopoljska. Centar je bio u Gnjeznu, gde prvi arheološki nalazi o ljudskim naseljima na ovom području potiču iz kasnog paleolita. Rana slovenska naselja na brdu Leh i Devojačkom brdu potiču iz 8. veka. Plemenske vođe Poljana bila je vladarska porodica Pjastovi. Ime su dobili po legendarnom rodonačelniku Pjastu, seljaku iz Gnjezna koji je pripadao plemenu Poljana.
Tokom 10. veka, Poljani i njihovi Pjastovići su pokorili lehitska plemena. Osvojili su zemlje plemena između Odre i Buga, i od Baltičkog mora, na jug do Karpata. Pred kraj veka, ovladali su i Vislanima i plemenima iz Vroclama, Opole i Legnjice. Plemena iz Legnjice, istorija pamti kao Abodrite ili Obodrite Mješko (oko 960. - 992. godine), koji je postao prvi princ dinastije Pjastovića, koji se smatra osnivačem poljske države. Godine 966. on je pokršten, izvršio je reorganizaciju osvojenih teritorija i ujedinio ih u jedan državni sistem. Poljska će time postati hrišćanska zemlja.
Poljska, kao i mnoge druge države Srednjeg veka, imale su strogo centralizovanu moć koja vlada nad provincijama koje se sastoje od distrikta sa jakim utvrđenjima. Ovi distrikti su imali svoje vojvode, vlastitu vojsku, sudove i savetnike. Slobodnjaci su morali vojvodi da plaćaju poreze.
Mješko se 965. godine oženio sa češkom princezom Dubravkom, što dovodi i do njegovog pokršavanja. Dve godine kasnije u Poznanju je osnovana biskupija sa glavnim biskupom Jordanom, koji je bio Italijan. Brak sa Dubravkom je urodio plodom, dobili su sina Boleslava Hrabrog koji je Poljskom vladao od 992. do 1025. godine. I otac i sin su bili hrabri ratnici i graditelji države. Boleslav je 997. godine organizovao misiju koju je češki biskup Adalbert vodio u zemlji koju su tada naseljavala plemena Prusa. Adalbert je tada poginuo i Boleslav je morao da otkupi njegovo telo. U Gnjeznu mu je Boleslav podigao katedralu.
Sveti Rimski car Oto III je želeo da ujedini celu Sklaviniju (zemlje Slovena) u jednu hrišćansku zajednicu. Sastali su se 1000. godine na grobu, sada Svetog Adalberta, u Gnjeznu. Oto ga je imenovao patricijem Carstva i uručio mu je kopnje svetog Mavrikija. Oto ga je krunisao, stavljajući mu na glavu carsku krunu, utemeljivši usput Poljsku crkvu u Gnjeznu. Crkva i benetiktinski samostani su postali najznačajnija komponenta političke strukture države.
Dezintegracija i ponovno ujedinjenje[uredi | uredi izvor]
Boleslav Hrabri je bio hrabar čovek jer je u dugom ratu od 1002. do 1018. godine potukao Germane. Nakon toga, 1018. godine je poslao ekspediciju protiv Kijeva. Vrhunac svega je samo kraljevsko krunisanje Boleslava Hrabrog 1025. godine. Međutim, budućnost nije bila mnogo svetla. I Boleslav je imao sina koji je dobio ime po dedi, Mješko II. Zemlju su trzali nemiri. Mješko II je 1031. godine izgubio rat sa Germanima. Česi im više nisu bili prijatelji bez obzira što su znali da u njegovim venama teče Dubravkina krv. Opljačkali su Gnjezno, a i sam Mješko II je izgubio krunu 1031. godine. Zemlja je krenula da gubi i teritorije. Poljska nije imala sreće sve dok nije krenuo da vlada njegov sin Kazimir koji je dobio nadimak Kazimir Obnovitelj. Povratio je izgubljenu Šlesku, Mazoviju i Pomeraniju. Sreća je bila okrenuta i njegovom nasledniku, Boleslavu II Smelom koji je vladao od 1054. do 1079. godine. On je imao ratnih uspeha i uspeo je da povrati izgubljenu krunu 1076. godine. Međutim, neprijatelji su se priklonili Česima i došlo je do konflikta sa krakovskim biskupom i izgubili su naklonost crkve.
Godine 1079. Boleslav je izgubio krunu, ali ni naredni naslednici neće, uprkos ratnim uspesima (osvajanje Pomeranije od 1113. do 1119. godine) Boleslava Krivoustog doneti više sreće Poljskoj. Država je slabila zbog svoje rascepkanosti. Pa i sam Boleslav Krivousti, nećak Boleslava Smelog, je podelio zemlju svojim sinovima. Nesreća je pratila Poljsku sve do 14. veka.
Pjastovi su osnovali Poljsku državu i vodili su je manje-više uspešno. Uspeli su da joj vrate staru slavu tek pred svoju smrt. To se desilo u vreme sposobnog vladara Kazimira Velikog. Zemlje su vraćene matici i osnovan je Krakovski univerzitet (1364). Ovo ipak nije trajalo dugo jer nisu imali naklonost Čeha, koji su pretili Križari, a Kazimir Veliki nije imao naslednika. Time se ugasila loza ponosne porodice i zavladali su Anžuvinci, kralj Lajoš Veliki i njegova maloletna ćerka Jadviga. Udala se za litvanskog kneza Jagela čime je nastala unija država Poljske i Litvanije (1385. godine). Ovaj savez je trajao 400. godina.
Novi vek[uredi | uredi izvor]
Jagelovići[uredi | uredi izvor]
Kazimir je bio poslednji kralj čiste Poljske države, njihovim izumiranjem Poljska je morala da traži spas u savezu sa susedima i ušla je u savez za Mađarskom u periodima od 1370. do 1384, od 1434. do 1444. i od 1576. do 1586. godine. Ušla je u savez za Litvanijom od 1386. do 1795. i sa Švedskom od 1587. do 1600. godine pa i Saskom od 1697. do 1764. godine Jedino ih je savez sa Litvanijom držao dominantnima u istočnom delu Evrope. Jagelovići su se pokazali sposobnima, ovladali su Poljskom, Češkom, Ugarskom i Litvanijom. Savez sa Litvanijom je nastao venčanjem Jadvige i paganskog litvanskog velikog vojvode, koji se prekrstio sa imenom Vladislav Jagelo. Zaratio je sa krstašima i potukao ih je kod Tanenburga (Bitka kod Grinvalda) 1410. godine. Litvanski ratnik je imao u svojoj vojsci i muslimanskih Tatara, svojih litvanskih pagana i bohemijskih (čeških) husita. 1444. godine kombinovane poljsko-mađarske snage su povele rat protiv Turaka u Varni na Crnom moru. Vladislav III (sin prvog Jagelovića) je tada poginuo i Turci su odneli pobedu. Pobedili su i zavladali Ugarskom narednih 200 godina.
Izgubivši Ugarsku, brat Vladislava III, Kazimir IV počinje da prolongira rat protiv krstaškog reda kako bi povratili Pomeraniju i Gdanjsk. To je urodilo plodom jer su Krstaši 1466. godine potučeni i poniženi i Prusija je podeljena, zapadni deo dolazi direktno pod Poljsku vlast, a istočni deo postaje vazal poljskoj kruni. Godine 1471. Kazimir je izabran za češkog kralja, a njegov sin Vladislav je postao kralj Češke i Mađarske. Od 1490. do 1526. godine Jagelovići su bili na vrhu centralne evropske dominacije. Oni su vladali od Baltičkog do Crnog mora, i od Silesije do nekih 300 mi (480 km) od Moskve. Tu su živeli razni narodi i razne vere. Poljaci su nastanili centralni prostor, Litvanci, Latvijci i Estonci su bili na severu, Germani (Luterani) i Prusi na zapadu, ortodoksni Ukrajinci i Belorusi na istoku, a bilo je i muslimanskih zajednica koje su činili Tatari i Karaimi, pa i jevreji.
U vreme njihove vladavine, država se razvijala, nastao je parlament u kojem je zasedao kralj (Jan I Olbraht) sa senatom (odnosno kraljevskim većem) i zastupnici u domu zastupnika. Poljski parlament je tako postao jedan od najstarijih u Evropi. Tada dolazi zlatno poljsko doba, razvija se kultura i umetnost, književnost i istorija. Istorija pamti značajne ljude kao što su Fajt Štos (vajar), Kalimah (istoričar), Jan Dlugoš (sveštenik) itd. Poljska je bila tolerantna i u verskim pitanjima. Savezom u Lubinu 1569. godine je nastala republika dva naroda - Poljske i Litvanije. Do ujedinjenja ih je doveo kralj Sigismund II Avgust, ali je doživeo istu sudbinu kao i Pjastovići, tj. nije imao naslednike i umro je 1573. godine. Poljake su čekale nove teškoće i ratovi.
Prvi izbori i dolazak Šveđana[uredi | uredi izvor]
Smrću poslednjeg Jagelovića, Poljska je ostala bez naslednika na prestolu, trebalo je izabrati kralja i održali su se prvi slobodni izbori. Prvi je izabran Henrik Anžuvinac, ali nije bilo mnogo koristi od njega. Nakon četiri meseca je pobegao iz Krakova. Na drugim izborima pobedio je transilvanijski vojvoda Stefan Batori, koji je bio jak i sposoban čovek, i u ratu i u miru. Na prestolje je došao oženivši Anu, sestru kralja Sigismunda. Rešio je spor s Rusijom oko Inflanta, uredio je unutrašnju strukturu. Brilijantno je pobedio snage moskovskog cara Ivana u bici kod Pskova (sadašnja Estonija i Latvija) priključio se komonveltu i Poljska je postala velika sila Srednje Evrope. Godine 1579. Henrik je utemeljio univerzitet u Vilniusu uprkos ratovima koje je vodio sa Ivanom od 1579. do 1582. godine.
Nakon što je Henrik umro, na prestol dolazi švedski kraljević Sigismund Vasa, koji je bio unuk Gustava Vase. Dinastija Vasa je bila na prestolu 70 godina. Do 1668. godine izmenili su se Sigismund III, Vladislav IV i Jan Kazimir. U to vreme vodile su se borbe između Poljaka i Šveđana za kontrolu nad Baltikom. Oni su održavali Poljsku snažnom, ali su bili popustljivi prema velikašima. Sigismund III je odlučio 1596. godine da premestiti glavni grad iz Krakova u Varšavu koja se nalazi na ruti svih glavnih putova komonvelta, 13 godina pre nego će Poljska ući u seriju ratova sa Šveđanima, Turcima i Rusima. Ovo razdoblje je poznato kao 'Potop' i tu su se proslavili zapovednici bitaka Jan Zamojski, Stanislav Žolkevski, Jan Karol Hodkevič i Stanislav Konjecpolski. Pobede u njihovim bitkama poznate su kao bitka kod Kirholma, 1605. nad Šveđanima; Bitka kod Klušina, 1610. nad Rusima; i Bitka kod Hotina, 1621. nad Turcima.
Kozaci su odneli niz pobeda. Godine 1612. su pretrpeli poraz u Rusiji, a 1620. su ih potukli i Turci, što je Poljsku veoma oslabilo. U 'švedskom potopu' (1655—1660) su pobedili Šveđane, Ruse, Pruse i kozake, ali potpuno oslabljeni i gotovo uništeni.
Godine 1669. su došli novi izbori gde je izabran Mihail Koribut Višnjevecki, koji je bio loš izbor, jer je bio neaktivan, oruđe u rukama magnata. Nasleđuje ga Jan Sobjeski, hetman koji je 1673. odneo kod Hotina pobedu nad Turcima. Prozvali su ga 'Lehistanski lav'. Jan (1674—1696) je bio veliki vojskovođa, ali iloš vladar. Turci nisu imali sreće sa Poljskom koju je predvodio Jan, i 1683. godine su napali Mađarsku i Austriju. 130.000 Turaka je došlo pred vrata Beča. 'Lehistanski lav.' je pritekao u pomoć i odneo pobedu u toj bici. Ova bitka ostala je zapisana u istoriji.
Iako je imao neke brilijantne pobede u ratovima, nije sredio svoje političke poslove, a u diplomatiji je izgubio polovinu Ukrajine, i tako je i umro.
Do pada Poljske države bilo je još nekoliko kraljeva. To su bili kraljevi dinastije Vetin August II i Avgust III, koji nisu imali većeg uticaja na spas države koja je bila skoro pred propasti. Poslednji kralj i zaštitnik bio je Stanislav II Avgust Ponjatovski. U njegovo vreme Poljska je doživela kulturni procvat, ali je tada jačao i uticaj Rusa. Poljska je 1793. godine nadjačana, a već 1795. godine su je podelila Rusija, Austrija i Pruska, a Stanislav Avgust je bio prisiljen da abdicira. Tek početkom 19. veka je počela borba za nacionalnu nezavisnost, gde je nada bio Napoleon.
19. vek[uredi | uredi izvor]
Borba za nezavisnost[uredi | uredi izvor]
Poljaci su pali pod rusko carstvo pred kraj 18. veka. Oni su želeli samostalnu Poljsku, a nadu su videli u u jednom Korzikancu, u Napoleonu Bonaparti. Jan Henrik Dombrovski je 1791. godine organizovao dve legije za borbu sa Austrijancima u Lombardiji i kasnije na Pirinejskom poluostrvu. On je rođen 1755. godine u Poljskoj i postaće besmrtan u rečima Poljske nacionalne himne. Jedinice poljske legije borile su se u mnogim bitkama u Napoleonovim ratovima, ali je od toga vrlo malo bilo koristi. Adam Čartorijski, ministar spoljnih poslova Rusije koji se nakon podele Poljske borio za obnovu poljske države.
Napoleon je ipak dobro iskoristio Poljake, borili su se za njega i protiv Rusije, Austrije i Pruske, prelazili su mora i borili se u Egiptu i Santo Domingu na Karibima (zapadne Indije). Poljaci su bili hrabri, ali i izmanipulisani. Godine 1806. Napoleonove armije su ušle u Poznanj, pod vođstvom Dombrovskog, gde su prethodno potukli Pruse u Jeni. Godinu dana kasnije, Napoleon i car Aleksandar su se sreli u Tilzitu. Zalagao se za Poljsku državu koja će se sastojati od zemalja što su Prusi dobili u drugoj podeli, a to je Varšavsko vojvodstvo. Napoleonu je ovo vojvodstvo služili tek za njegove političke igre. Poljaci ipak nisu odustali od svoje države. Od 1815. do 1830. privredno i politički su propadali, a sejm im je ukinut. Njihovi novi gospodari su postali Rusi.
Godine 1846. došlo je i do gušenja ustanka u Krakovu, a ugušen je i velikopoljski ustanak. U vreme 'Proleća' Poljaci su se borili svuda gde je bilo borbe, u Austriji, Nemačkoj, Ugarskoj, Italiji. Povremeno su se javljale razne privremene republike i kneževine, a Poljake su tada čekali crni dani progona i emigracije. O sudbini Poljaka su dugo drugi odlučivali.
Emigracija i rusifikacija Poljaka[uredi | uredi izvor]
Poljake su skupo koštali ustanci koje su podizali. Bili su prisiljeni da beže, a među njima su bila i slavna imena kao što je Frederik Šopen i Joakim Lelevel. Poljaci su bežali u prekomorske zemlje i iseljeno je preko 10.000 ljudi. Oni su učestvovali aktivno u životu zemalja gde su našli sklonište, neki su bili graditelji, neki umetnici. Oni što su ostali u Poljskoj, pod Ruskom vlašću, bili su izvrgnuti represiji samo zato što su Poljaci. Izvrgnuti su rusifikaciji, poljski jezik je izbačen iz škola, a nije bilo ni njihovih sejmova. Sejm je tek 1867. godine dobio slobodu u Galiciji. Poljaci su počeli da se malo oporavljaju tek u drugoj polovini devetnaestog veka.
Političke prilike[uredi | uredi izvor]
Poljaci su učestvovali u životu okupatorskih država Rusije i Austro-Ugarske. Tako je Poljak Kazimir Badeni postao premijer Austrougarske. Poljaci su organizovali i vlastite stranke, među njima je bila i Narodna–Demokratska i Narodna stranka. Poljaci su se borili za vlastiti opstanak, i ta borba ih je i i održala u životu. Javljali su se i književnici, naučnici i umetnici, njihova imena pronosiće poljski nacionalni duh. Danas su poznata i imena ljudi koji su bez oružja dali svoj doprinos opstanku Poljskog naroda, kulture i istorije. To su npr: Ignaći Lukasjevič (hemičar i izumitelj prve metode destilacije kerozina iz nafte), Ludvik Lazar Zamenhof (lekar i tvorac esperanta)...
Na kraju, ali kao najvažniju, treba spomenuti još jedno slavno ime u poljskoj istoriji i svetskoj nauci, to je Marija Kiri, dobitnica dve Nobelove nagrade za dostignuća na polju fizike i hemije, gde je njoj u čast nazvan je i hemijski element kirijum (Cm). Prvu nagradu je dobila 1903. godine sa svojim mužem Pjerom i Anrijem Bekerelom za naučna dostignuća u ispitivanju radioaktivnosti, a drugu 1911. godine za izdvajanje elementarnog radona. Umrla je 4. jula 1934. godine od posledica radioaktivnog zračenja.
20. vek[uredi | uredi izvor]
Sa velikom Marijom Kiri ulazi se u dvadeseti vek koji Poljskoj, kao ni većini Evrope, neće doneti ništa lepo gotovo do njegovog završetka. Tokom tog veka održavale su se borbe i teškoće. Spremala su se dva Svetska rata. Godine 1867. rodio se Jozef Pilsudski, političar koji bi učinio na sve načine kako da dođe do cilja za Poljsku. Bio je zapovednik Poljskih legija. Od marta 1920. godine postao je poljski maršal. Jozef se prvo priklonio Nemačkoj i Austrougarskoj kako bi se rešio Rusa, a zatim se nadao da će Francuska i Engleska poraziti njih. Poljska bi time postala samostalna. Tako se nekako i zbilo. Nemci su ga uhapsili 1917. godine, ali se vratio kući 1918. i postao državni načelnik. Rusija je morala da se povuče 1917. godine iz rata, gde su bili poraženi i Nemci, a Poljska, potpisom u Versaju izbija na Baltik, nastojeći da obnovi stare granice na istoku. I time je nastala borba za granice. To je bilo vreme protusovjetske intervencije. Mlada sovjetska država uspela je da izađe na kraj sa svim teškoćama, ali je tek sledio protivudar. Rusi su se spremali na Varšavu i tada je došlo do legendarnog "čuda na Visli" 1920. godine. To je u stvari bila bitka, kako ju je nazvao Pilsudski, u kojoj Poljaci branili od 12.-15. avgusta Rusima pristup Varšavi, a 12. oktobra 1921. godine u Rigi je potpisano primirje, a Pilsudski je za njega dobio čin maršala.
Ostvario se poljski san i Poljska je postala nezavisna. Kako nisu znali šta donosi budućnost, Poljaci su krenuli na sređivanje svojih društveno-političkih problema. Reformisali su školstvo, obnovu i stvorili državnu organizaciju. Jozef Pilsudski, maršal nije bio aktivan i to mu se nije sviđalo. Za prvog predsednika izabran je Gabrijel Narutovic, koji je bio rodom iz Litvanije, ali nije živeo dugo, ubili su ga svega nedelju dana od izbora. Jozef je u maju 1926. godine izvršio državni udar. Pilsudski je bio pravi rodoljub, ili je lukav, nije prihvatio dužnost predsednika koju mu je ponudio sejm i predložio je Ignacija Mošćickog. Dolazi do autokratije u kojoj Pilsudski vlada iz senke preko predsednika. Bio je na dužnosti od 1926.- 1939. godine. Prava sejma se smanjuju, a 1930. Pilsudski je ukinuo parlament. Pet godina kasnije Pilsudski, koji je bio borac za Poljsku, pa autokrata, je umro 1. maja 1935. godine.
Poljska samostalnost je potrajala kratko, jer Nemačka, kao stari neprijatelj Poljske, nije mirovala. Jedan čovek, Austrijanac, poželeo je da osvoji svet i osnuje novu rasu, njegovo ime je Adolf Hitler. Poljake je čekala crna sudbina, a tamošnje jevreje logori smrti.
Ignaci Mošćicki je bio predsednik do 1939. godine, to je bila godina kada je počeo Drugi svetski rat. Poljska je bila okružena i sa istoka i sa zapada neprijateljem, odnosno Rusima i Nemcima. Prvog dana septembra iste godine Nemačka je napala Poljsku, a sedamnaest dana kasnije Rusi su napali sa istoka. Poljska je time podeljena. Od 1939. do 1945. godine poginulo je više od 2.000.000 Poljaka i pogubljeno oko 3.000.000 jevreja. Od Hitlera se nije mnogo razlikovao i komunista Staljin, koji je po njegovom naređenju (1940) u Katinju i Harkovu streljano 21.872 osobe, oficira i pripadnika poljske inteligencije.
Komunisti[uredi | uredi izvor]
Poljska je iz rata izašla sva smoždena i uništena. Nacizam je zamenilo drugo zlo, komunizam. Crvena armija predstavljala se kao osloboditelj Poljske i ona je došla pod rusku dominaciju. Poljaci su se borili po bojištima širom Evrope i predstojala im je politička borba. Rusi su njome vladali preko poljskih komunista i uz pomoć političke policije. Ovaj teror nastavio se sve do 1956. godine, tri godine nakon Staljinove smrti. Dolaskom na vlast partije Vladislava Gomulka donekle se smanjio uticaj Sovjetskog Saveza, a iz kazamata su pušteni i politički zatvorenici. Poljskom je vladala Radnička partija. Poljaci su teško živeli, najgore je bilo radnicima koji su živeli od plata i sa kojima su morali da prežive poskupljenja cena. Ovo 1970. godine dovodi do štrajkova, kada je pala i krv.
Sedamdesetih godina situacija se pokušava smiriti kreditima. Lakše se disalo, standard radnika se malo podigao, ali moralo je i da se vrate krediti. Nije dugo potrajalo i već 1976. godine je izbila nova kriza. Širom Poljske su počeli da se održavaju štrajkovi. Izbili su u rudnicima Šleske i naročito u Ščećinu. Komunistički totalitarizam počinje da gubi tlo pod nogama. Javila se i crkva. U noviju Poljsku istoriju dolazi novi čovek, general Vojćeh Jaruzelski, poslednji komunistički vođa Poljske.
Nova Poljska[uredi | uredi izvor]
Bližio se kraj komunizmu, no situacija je još uvek bila teška. Dolaskom 1980. godine, Poljaci su svašta pregurali i borili se za bolji život. Stanovništvu je bilo teško. U Gdanjsku se stvorio štrajkaški odbor. Radnička partija je bila oprezna. Na čelu štrajkaša je bio Leh Valensa, a zloglasni Edvard Gjerek koji je bio do tada na vlasti morao je da da ostavku. Izabran je Vojćeh Jaruzelski, koji je pak svojim merama pokopao komunizam u Poljskoj svojim činom gušenja štrajkova vojskom. Pod pritiskom Rusa proglasilo se ratno stanje. Još jedan čovek je svojom pojavom nagovestio skori krah komunizma, Karol Jozef Vojtila. Narod mu se obraćao jer je razumeo patnje naroda. Ovog čoveka je kasnije ceo svet upoznao pod imenom Papa Jovan Pavle II.
U Poljskoj je bilo ratno stanje. Vođa 'Solidarnosti' Leh Valensa je 1983. godine dobio Nobelovu nagradu za mir. Bližila se i zima 1989. godine kada su raspisani slobodni izbori u Sejm. Radnička partija nije izdržala dugo, volja naroda je bila da se za predsednika izabere Vojćeh Jaruzelski, ali je za premijera izabran kandidat "Solidarnosti" Tadeuš Mazovjecki (24. avgusta 1989). Iste godine 29. decembra Sejm menja Ustav i ime republike, i ona postaje Republika Poljska i kao takva se okreće prema svetu. U decembru 1990. godine Leh Valensa pobeđuje na predsedničkim izborima.
Statistika[uredi | uredi izvor]
Poljaci su šesta po veličini nacionalna grupa u Evropskoj uniji.[9] Procene se razlikuju u zavisnosti od izvora, mada dostupni podaci ukazuju na ukupno oko 60 miliona ljudi širom sveta (sa oko 21 miliona stanovnika koji žive izvan Poljske, od kojih mnogi nisu poljske nacionalnosti, već poljski državljani).[10] Samo u Poljskoj ima oko 38 miliona Poljaka. Postoje i poljske manjine u zemljama u okruženju, uključujući Nemačku, i autohtone manjine u Češkoj, Mađarskoj, Slovačkoj, severnoj i istočnoj Litvaniji, zapadnoj Ukrajini i zapadnoj Belorusiji. Postoji nekoliko manjih autohtonih manjina u obližnjim zemljama kao što je Moldavija. U Rusiji postoji i poljska manjina koja uključuje autohtone Poljake, kao i one koji su prisilno deportovani tokom i nakon Drugog svetskog rata; ukupan broj Poljaka u bivšem Sovjetskom Savezu procenjen je na 3 miliona.[11]
Termin "Polonija" obično se koristi u Poljskoj kada se odnosi na ljude poljskog porekla koji žive izvan poljskih granica. Zvanično je procenjeno da ih ima oko 10 do 20 miliona. Postoji poznata poljska dijaspora u Sjedinjenim Državama, Brazilu i [Poljaci u Kanadi[|Kanadi]]. Francuska ima istorijski odnos sa Poljskom i ima relativno veliku populaciju Poljskih potomaka. Poljaci žive u Francuskoj od 18. veka. U ranom 20. veku, više od milion Poljaka se naselilo u Francuskoj, uglavnom tokom svetskih ratova, među kojima su i poljski emigranti koji su bežali od nacističke okupacije ili kasnije sovjetske vlasti.
U Sjedinjenim Državama, značajan broj poljskih imigranata se nastanio u Čikagu, Ohaju, Detroitu, Nju Džerziju, Njujorku, Orlandu, Pitsburgu, Bufalu i Novoj Engleskoj. Najveća koncentracija poljskih Amerikanaca u graduNju Briten nalazi se u državi Konektikat. Većina poljskih kanađana nastanila se u Kanadi od Drugog svetskog rata. Broj poljskih imigranata porastao je između 1945. i 1970. godine, i opet posle završetka komunizma u Poljskoj 1989. godine. U Brazilu, većina poljskih imigranata se nastanila u državi Parana. Manji, ali značajni broj Poljaka se nastanio su u državama Rio Grande do Sul, Espirito Santo i Sao Paulo. Grad Kuritiba ima drugu po veličini poljsku dijasporu na svetu (posle Čikaga), a poljska muzika, kuhinja i kultura su prilično česti u regionu.
Nedavna velika migracija Poljaka se desila nakon pristupanja Poljske Evropskoj uniji i otvaranja tržišta rada EU; sa približnim brojem od 2 miliona, uglavnom mladih, Poljaci se zapošljavaju u inostranstvu.[12] Procenjuje se da je više od pola miliona Poljaka došlo da radi u Velikoj Britaniji iz Poljske. Od 2011. godine, Poljaci su mogli slobodno da rade širom EU, a ne samo u Velikoj Britaniji, Irskoj i Švedskoj, gde su imali puno radno pravo od pristupanja Poljske EU 2004. godine. Poljska zajednica u Norveškoj značajno je porasla i porasla je na ukupno 120.000, čineći Poljake najvećom imigrantskom grupom u Norveškoj.
Kultura[uredi | uredi izvor]
Kultura Poljske ima istoriju dugu preko 1000 godina.[13] Poljska, koja se nalazi u srednjoj Evropi, razvila je karakter na koji je uticala njena geografija na ušću drugih srednjoevropskih kultura (Austrijska, Češka, Nemačka, Mađarska i Slovačka) kao i zapadnoevropskih kultura (Francuska, Španska i Holandska), južnoevropskih kultura (Italijanska i Grčka), baltičkih/severoistočnih kultura (Litvanska, Estonska i Latvijska), istočnoevropskih kultura (Beloruska i Ukrajinska) i zapadnoazijske/kavkaske kulture (Turska, Jermenska i Gruzijska). Uticaj su preneli i imigranti (mađarski, slovački, češki, jevrejski, nemački i holandski), politički savezi (sa Litvanijom, Mađarskom, Saksonijom, Francuskom i Švedskom), osvajanja poljsko-litvanske države (Ukrajina, Belorusija, Moldavija, Rumunija i Letonija) i osvajači poljskih zemalja (Rusko carstvo, Kraljevina Prusija i Habzburška monarhija, kasnije poznate kao Austrijsko carstvo ili Austrougarska).
Tokom vremena na poljsku kulturu u velikoj meri su uticale veze sa nemačkim, mađarskim i latinskim svetom i drugim etničkim grupama i manjinama koje su živele u Poljskoj.[14] Narod Poljske je tradicionalno gostoljubiv prema umetnicima iz inostranstva (posebno Italije) i otvoren za kulturne i umetničke trendove koji su popularni u drugim evropskim zemljama. Zahvaljujući centralnoj lokaciji, Poljaci su vrlo rano došli u kontakt sa obe civilizacije - istočnim i zapadnim, a to je za rezultat stvorilo njihov razvoj kako ekonomski, tako i kulturno i politički. Nemački general Helmut fon Moltke Stariji, u svom delu „Poljska. Istorijska skica” (1885) navodi da je "Poljska u petnaestom veku bila jedna od najcivilizovanijih država Evrope".
U 19. i 20. veku, poljski fokus na unapređenju kulture često je imao prioritet nad političkom i ekonomskom aktivnošću, doživljavajući teške krize, posebno tokom Drugog svetskog rata i narednih godina. Ovi faktori doprineli su svestranosti prirode poljske umetnosti, sa svim složenim nijansama.[14]
Poljska je vekovima bila utočište mnogim Jevrejima iz cele Evrope; u 20. veku, veliki broj emigrirao je u Izrael. Nekoliko istaknutih izraelskih državnika rođeno je u Poljskoj, među kojima je i izraelski državnik i prvi premijer Izraela i ministar odbrane David Ben-Gurion, bivši predsednik Izraela Šimon Peres i premijeri Izraela Jicak Šamir i Menahem Begin.
Jezik[uredi | uredi izvor]
Poljski jezik je zapadnoslovenski jezik i službeni jezik Poljske. U njegovoj pisanoj formi koristi se poljska abeceda, koja je latinska abeceda sa dodatkom nekoliko dijakritičkih oznaka.
Poljaci govore poljskim jezikom, koji je deo indoevropskih jezika. Poljski je maternji jezik oko 50 miliona ljudi na svetu, od toga 97% Poljskih građana je izjavilo da im je to maternji jezik, kao i Poljaci koji žive van granica Poljske. Na drugim mestima, etnički Poljaci predstavljaju velike manjine u Nemačkoj, severnoj Slovačkoj i Češkoj Republici, Mađarskoj, severoistočnoj Litvaniji i zapadnoj Belorusiji i Ukrajini. Poljski jezik je najrašireniji manjinski jezik u litvanskom okrugu Vilnjus (govori ga 26% stanovništva, prema rezultatima popisa stanovništva iz 2001. godine), a govori se i u severoistočnoj i zapadnoj Litvaniji. U Ukrajini je najzastupljeniji u zapadnoj oblasti Lavov i Volinskoj oblasti, dok ga u zapadnoj Belorusiji govori značajna poljska manjina, posebno u regionima Brest i Grodno i u oblastima koje se nalaze uz litvansku granicu.
Na geografsku podelu poljskog jezika uveliko su uticale promene granica i migracije stanovništva koji su usledile nakon Drugog svetskog rata. Poljaci su ponovo naselili "oporavljene teritorije" na zapadu i severu. Neki Poljaci su ostali na teritorijama na istoku na kojima je ranije vladala Poljska i koje su pripojene Sovjetskom Savezu, što je rezultiralo današnjim manjinama koje govore poljski u Litvaniji, Belorusiji i Ukrajini, iako su mnogi Poljaci proterani ili emigrirani iz tih područja u oblasti unutar novih granica Poljske. U međuvremenu, proterivanje Nemaca, kao i proterivanje Ukrajinaca i njihovo preseljenje u Poljsku, doprinelo je lingvističkoj homogenosti zemlje.
Poljski govornici govore poljski jezik na teritoriji čitave Poljske, iako postoje određeni dijalekti u jeziku. Najčešći dijalekti u Poljskoj su šleski, koji se govori u Gornjoj Šleskoj, i Kašupski, široko rasprostranjen dijelekat na severu zemlje.
Etnografija[uredi | uredi izvor]
Život i običaji Poljaka[uredi | uredi izvor]
Poljaci su savremeni evropski narod koji je svetu dao veliki broj čuvenih naučnika. Danas, ipak, velik broj ruralnih Poljaka živi od poljoprivrede i stočarstva (25%) za razliku od Velike Britanije gde se ovim delatnostima bavi tek 1,8% stanovništva. Plodna poljska polja obrađuju se ponegde još uvek plugom i konjima, a održala su se i zaprežna kola koja vuku konji. Tipična seoska poljska kuća je drvena, sa strmim krovovima na dve strane.
Poljaci su vekovima živeli pod feudalizmom i u mnogim krajevima savremene Poljske očuvale su se mnoge narodne umetnosti kao što je drvorezbarstvo i dekorativna umetnost: vez, papirnati ukrasi i dekoracije od slame. Poljaci imaju oko 50 varijanti regionalnih nošnji koja se oblači prilikom izvođenja narodnih plesova. Poljska ima 5 nacionalnih plesova, a jedan od njih je poznat kao Krakovjak.
Verski praznici[uredi | uredi izvor]
Poljaci su katolici, i većina običaja vezana je za Božić i Uskrs, kao i za običaje venčanja.
Postoji i običaj zvan 'Lajkonik', što je sećanje na pobedu nad Tatarima 1241. godine, i ovu paradu Poljaci održavaju svakog proleća u Krakovu.
Kuhinja[uredi | uredi izvor]
Poljaci imaju bogatu tradicionalnu kuhinju, koja je i pod uticajem kuhinja stranih naroda sa kojima su dolazili ili su još u kontaktu. Meso raznih vrsta kao i jela od testa i razne supe su tipična jela za slovensku kuhinju. U području Tatre poznat je sir oscipek; makovki: božićni kolač; rolada sa crvenim kupusom (rolovano meso sa crvenim kupusom, u području Šleske); baba varšavska (kolač sa kvascem, u području Mazovije); kotlet šabovi (sličan bečkoj šnicli); gulaš; veoma poznata božićna 'kutia' koja se pravi od maka, brašna i oraha.
Kultura[uredi | uredi izvor]
Vicinanki[uredi | uredi izvor]
Izrada ukrasa od papira poreklom je iz Kine, 1600. godine se proširila i Evropom, a posebno je postala popularna među jevrejskim zajednicama. Tokom 19. veka proizvodnjom sjajnog šarenog papira ovaj običaj preuzeli su i Poljaci, koji je kod njih poznat pod imenom 'Vicinanki'.
Grnčarstvo[uredi | uredi izvor]
Poljsko grnčarstvo je veoma kvalitetno. Prevladava plava i žuta boja, a izrađuju se posude za pečenje, kuvanje i serviranje, među ostalima i čajnici.
Muzika i ples[uredi | uredi izvor]
Poljaci imaju više narodnih plesova: zbojnicki, polka, krakovjak, mazurka, poloneza, oberek, kujavjak, postoji i ples poljskih jevreja nazivan jevrejski. Kujavjak je ples etničke grupe Kujavaca (Kujavija). Ovaj ples se iz većih gradova proširio duž Poljske i doživeo više transormacija. Kujavci su bili rođaci Pomeranaca, Vistulana, Šlezijca i još nekih srodnih plemena koje je Mješko I (960—992) ujedinio u prvu poljsku državu. Kašubi, Slovinci i Kujavci obnavljaju danas svoj etnički identitet. Prema Oskaru Kolbergu kod muškaraca iz grupe Kujavaca, nošnja se sastoji od dugog kaputa (sukmana) sa velikom kragnom, plavih dugih pantalona, čizama, četvrtasta kapa opšivena krznom i širokog pasa od crvenog platna. Žene Kujavaca takođe nose duge kapute, suknje sa cvetnim dezenima, plašteve vezane oko ramena i pregače preko sukanja čija je boja u kontrastu. Odeća Kujavaca je radnička i prilagođena je kraju u kojem žive i hladnom vremenu.
Ples Zbojnicki je iz Skalne Podhale na Tatrama u južnoj Poljskoj, na granici sa Slovačkom i Moravskom. Ime je dobio od reči zbójnik (pl. Zbójnicy) u značenju 'razbojnici). U 17. i 18. veku, bande razbojnika harale su područjem Tatre koji su dolazili iz sela područja Gorale. Nošnja onih koji plešu zbojnicki sastoji se od kaputića i pantalona napravljenih od bele vune.
Oberek je najživahniji i najviše akrobatski od 5 nacionalnih poljskih plesova. Poreklom je iz Mazovije u centralnoj Poljskoj. Ime je dobio od glagola obracac się (okretati se, vrteti se). Ovaj ples pripada grupi plesova mazurka-ritma, on je brz; kujavjak je lagan i mazurka je umeren ples. Sva ova tri plesa su seljačkog porekla i pretrpela su značajnu promenu, nakon mazurke i kujavjaka.
Poljaci danas[uredi | uredi izvor]
Pokreti Poljaka[uredi | uredi izvor]
Prvobitno područje naseljavanja plemena Poljaka je bilo oko reka Noteč i Varta, u okolini današnjih gradova Poznanj i Gnjezno. Već u srednjem veku to se pleme udružilo sa srodnim plemenom Vislani koji su živeli u okolini današnjih gradova Krakov i Varšava. Na tim su područjima živela i druga plemena, kao što su Gorali, Mazovljani i drugi. S osnivanjem jagelovičko-litvanske države, mnogi Poljaci su se naseljavali u područjima današnje jugoistočne Litvanije, današnjoj zapadnoj polovini Belorusije i današnjoj zapadnoj trećini Ukrajine, osim toga u severnom delu Moravske i severnoj Slovačkoj. Tokom industrijalizacije u 19. veku, Poljaci su se selili prema industrijskim centrima Nemačke i Austrougarske.
Nakon Drugog svetskog rata, Poljaci su bili iseljeni iz istočnih delova ranijeg poljskog područja i bili naseljeni u zapadne delove Poljske koje su do tada naseljavali Nemci.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Central Statistical Office (januar 2013). „The national-ethnic affiliation in the population – The results of the census of population and housing in 2011” (PDF) (na jeziku: poljskom). str. 1. Pristupljeno 6. 3. 2013.
- ^ [1] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. oktobar 2013). str. 5.
- ^ [2] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. oktobar 2013) Stowarzyszenie Wspólnota Polska
- ^ (jezik: nemački) Erstmals mehr als 16 Millionen Menschen mit Migrationshintergrund in Deutschland Arhivirano na sajtu Wayback Machine (16. новембар 2013) Statistisches Bundesamt Deutschland (German text about migrants in Germany)
- ^ (језик: пољски) Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2009. Ministerstwo Spraw Zagranicznych. 2009. ISBN 978-83-89607-81-2. str. 177.
- ^ Article on Ynet news site, Hebrew (Google translator).
- ^ „Ethnic Origin (264), Single and Multiple Ethnic Origin Responses (3), Generation Status (4), Age Groups (10) and Sex (3) for the Population in Private Households of Canada, Provinces, Territories, Census Metropolitan Areas and Census Agglomerations, 2011 National Household Survey”. 8. 5. 2013.
- ^ „Rodziny rozdzielone przez historie[[Kategorija:Botovski naslovi]]”. Arhivirano iz originala 23. 10. 2014. g. Pristupljeno 23. 10. 2014. Sukob URL—vikiveza (pomoć)
- ^ NationMaster.com 2003–2008. People Statistics: Population (most recent) by country. Pristupljeno 2008-01-25.
- ^ „Polonia w liczbach”. Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”. 12. 5. 2013. Arhivirano iz originala 24. 10. 2013. g. Pristupljeno 23. 10. 2014.
- ^ Gil Loescher, Beyond Charity: International Cooperation and the Global Refugee Crisis, published by the University of Oxford Press US, 1993. Loescher, Gil (1996). Beyond Charity: International Cooperation and the Global Refugee Crisis: A Twentieth Century Fund Book. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510294-9.. Pristupljeno 12-12-2007.
- ^ „"Sueddeutsche Zeitung": Polska przeżywa największą falę emigracji od 100 lat”. Wiadomosci.onet.pl. 26. 9. 2014. Pristupljeno 20. 8. 2017.
- ^ Adam Zamoyski, The Polish Way: A Thousand Year History of the Poles and Their Culture. Published 1993, Hippocrene Books, Poland. ISBN 978-0-7818-0200-0.
- ^ a b Ministry of Foreign Affairs of Poland, 2002–2007, AN OVERVIEW OF POLISH CULTURE. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. april 2009) Access date 13 December 2007.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Dziewanowska, Ada. Polish Folk Dances & Songs: A Step by Step Guide. New York: Hippocrene Books, 1999.
- Sources of Polish Folk Music / Muzyka Źródeł, vol. 1, Mazowsze. Notes. Polskie Radio CD PRCD 151, 1996.
- Pawlak, Aleksander. Folklor Muzyczny Kujaw [Musical folklore of Kujawy]. Kraków: PWM, 1980.
- Kolberg, Oskar. Mazowsze Polne in Dzieła Wszystkie [Complete Works], vol. 24-5. Wrocław-Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 1963. Reprint of a 1885 publication.
- Janta, Aleksander. A History of Nineteenth Century American-Polish Music New York: The Kosciuszko Foundation, 1982.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Understanding Matejko's painting The Battle of Grunwald
- Polish Traditions and Customs
- Kultura (Linkovi)
- History of Poland
- Polonistika
- Polish Music Journal
- Contemporary Polish Music
Teme Poljske | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Istorija |
|  | |||||
| Geografija | |||||||
| Politika | |||||||
| Privreda | |||||||
| Kultura |
| ||||||
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
