Nacistička Njemačka

Njemački Rajh; (1933—1943); Deutsches ReichVeliki Njemački Rajh; (1943—1945); Großdeutsches Reich
	Zastava Grb
	Himna; Pjesma Nijemaca; Zastavu visoko ;
	; Njemačka na vrhuncu moći tokom Drugog svjetskog rata (1942) Njemački Rajh; Civilne okupirane teritorije; Vojno-upravne okupirane teritorije;
Geografija
Kontinent	Evropa
Regija	srednja Evropa
Prijestonica	Berlin (44°48′N 20°28′E)
Društvo
Službeni jezik	njemački
Religija	protestantizam, katolicizam
Politika
Oblik države	nacistička diktatura
— Šef države	Paul fon Hindenburg (1933—1934); Adolf Hitler (1934—1945); Karl Denic (1945)
— Šef vlade	Adolf Hitler (1933—1945); Jozef Gebels (1945); Ludvig Šverin fon Krozig (1945)
Zakonodavna vlast	Rajhstag
Vladajuća partija	Nacionalsocijalistička njemačka radnička partija
Istorija
Istorijsko doba	Međuratni period i Drugi svjetski rat
— Osnivanje	1933.
— Ukidanje	1945. (12 god.)
Događaji
— Dolazak Nacističke partije na vlast	30. januar 1933.
— Zakon o posebnim ovlašćenjima	23. mart 1933.
— Anšlus	12. mart 1938.
— Kristalna noć	9. novembar 1938.
— Okupacija Čehoslovačke	15. mart 1939.
— Invazija na Poljsku	1. septembar 1939.
— Kapitulacija	8. maj 1945.
Geografske i druge karakteristike
Površina
— ukupno	696.265 km²
Stanovništvo	90.030.775 (1941); gustina: 129,3/km²
Valuta	rajhmarka (ℛℳ)
Zemlje prethodnice i nasljednice; Njemačke
Prethodnice:	Nasljednice:

Nacistička Njemačka (ekav. Nacistička Nemačka),^[e] zvanično Njemački Rajh (njem. Deutsches Reich) od 1933. do 1943. i Veliki Njemački Rajh (njem. Großdeutsches Reich) od 1943. do 1945, poznata i kao Treći rajh (njem. Drittes Reich), bila je država koja je postojala između 1933. i 1945. godine kada su Adolf Hitler i vladajuća Nacionalsocijalistička partija upravljali Njemačkom, zavevši diktaturu. Pod Hitlerovom vlašću, Njemačka je bila totalitarna država u kojoj je vlada kontrolisala gotove sve vidove života. Treći rajh je izraz koji su skovali nacisti i kojim su hteli predstaviti Nacističku Njemačku kao nasljednicu Svetog rimskog carstva (Prvi rajh; 800—1806) i Njemačkog carstva (Drugi rajh; 1871—1918). Nacistička Njemačka, koju su Hitler i nacisti nazivali Hiljadugodišnjim rajhom (njem. Tausendjähriges Reich), pala je u maju 1945. nakon dvanaest godina postojanja, kada su Saveznici porazili Njemačku, čime je ujedno okončan Drugi svjetski rat u Evropi.

Nacistička partija je postala najveća stranka u parlamentu nakon njemačkih federalnih izbora u julu 1932, ali nije imala većinu. Hitler je odbio da učestvuje u koalicionoj vladi osim ako nije bio njen vođa. Ustavom Vajmarske republike, u tim okolnostima, kancelara Njemačke (šef vlade) mogao je imenovati predsjednik (šef države) Paul fon Hindenburg, koji je naknadno imenovao Hitlera na taj položaj 30. januara 1933. po nalogu desničarskih političara i industrijalaca.

Na početku Hitleovog mandata na dužnosti kancelara, zgrada Rajhstaga je zapaljena, na šta je njegov kabinet odgovorio donošenjem Dekreta o požaru u Rajhstagu. Akt o vanrednim ovlašćenjima je usvojen 23. mata 1933. kojim je Hitlerov kabinet dobio moć da donosi i sprovodi zakone bez učešća Rajhstaga ili predsjednika. Nacistička partija je tada počela da eliminiše svu političku opoziciju i konsoliduje svoju moć. Hindenburg je preminuo 2. avgusta 1934, a Hitler je postao diktator Njemačke spajanjem dužnosti i ovlašćenja kancelara i predsjednika. Referendum održan 19. avgusta 1934. potvrdio je Hitlera kao jedinog firera (vođu) Njemačke. Sva vlast bila je centralizovana u Hitlerovoj ličnosti i njegova riječ je postala najviši zakon. Vlada nije bila koordinisano tijelo koje sarađuje, već skup frakcija koje se bore za vlast i Hitlerovu naklonost. Usred Velike krize, nacisti su obnovili ekonomsku stabilnost i okončali masovnu nezaposlenost koristeći veliku vojnu potrošnju i mješovitu ekonomiju. Finansiran deficitom potrošnje, režim je preduzeo opsežne projekte javnih radova, uključujući Autobanen (autoputevi), kao i obimni tajni program ponovnog naoružavanja, obrazujući Vermaht (oružane snage). Povratak ekonomske stabilnosti povećao je popularnost režima.

Rasizam, eugenika, naročito antisemitizam, bile su središnje ideološke odlike režima. Nacisti su germanske narode smatrali višom rasom i najčistijom granom arijske rase. Diskriminacija i progoni Jevreja i Roma počele su nakon stupanja na vlast. Prvi koncentracioni logor je osnovan u martu 1933. godine. Jevreji, liberali, socijalisti, komunisti i drugi politički protivnici i nepoželjni su zatvarani, protjerani ili ubijani. Hrišćanske crkve i građani koji su se protivili Hitlerovoj vlasti bili su ugnjetavani, a mnoge vođe su zatvarane. Obrazovanje je bilo usmjereno na rasnu biologiju, populacionu politiku i sposobnost za vojnu službu. Karijerne i obrazovne mogućnosti za žene bile su smanjene. Rekreacija i turizam organizovani su kroz program Snaga kroz radost, a Ljetne olimpijske igre 1936. predstavile su Njemačku na međunarodnoj sceni. Ministar propagande Jozef Gebels efikasno je koristio film, masovne skupove i Hitlerovo hipnotičko govorništvo da bi uticao na javno mnjenje. Vlast je kontrolisala umjetničko izražavanje, promovišući određene umjetničke forme i zabranjujući ili obeshrabrujući druge.

Od druge polovine tridesetih godina, Nacistička Njemačka je postavljala sve agresivnije teritorijalne zahtjeve, prijeteći ratom ukoliko se oni ne ispune. Sar je plebiscitom izglasao da se ponovo pridruži Njemačkoj 1935, a Hitler je 1936. poslao trupe u Rajnsku oblast, koja je bila demilitarizovana poslije Prvog svjetskog rata. Njemačka je zauzela Austriju 1938, a iste godine je zahtijevala i dobila čehoslovačku oblast Sudeti. U martu 1939. proglašena je Slovačka Republika koja je postala klijentska država Njemačke, a na ostatku okupiranih čeških zemalja uspostavljen je njemački Protektorat Češka i Moravska. Nedugo poslije, Njemačka je izvršila pritisak na Litvaniju da ustupi Teritoriju Memel. Njemačka je potpisala sporazum o nenapadanju sa Sovjetskim Savezom i izvršio invaziju na Poljsku 1. septembra 1939, čime je izbio Drugi svjetski rat u Evropi. Do kraja 1942. Njemačka i njeni evropski saveznici kontrolisali su veći dio Evrope i sjeverne Afrike. Rajhskomisarijati su preuzeli kontrolu nad osvojenim područjima, a u onome što je preostalo od Poljske uspostavljena je njemačka uprava. Njemačka je eksploatisala sirovine i radnu snagu sa okupiranih područja i od svojih saveznika.

Genocid, masovna ubistva i prinudni rad velikih razmjera postali su obilježja režima. S početkom od 1939, stotine hiljada njemačkih građana sa mentalnim i fizičkim invaliditetom je ubijeno ili u bolnicama ili azilima. Ajnzacgrupe, paravojni odredi smrti, pratili su njemačke oružane snage na okupiranim teritorijama i sprovodili genocid nad milionima Jevreja, Slovena i drugih žrtava. Poslije 1941. milioni ostalih su pritvarani, izrabljivani do smrti ili ubijani u nacističkim koncentracionim logorima i logorima smrti.

Dok je njemačka invazija na Sovjetski Savez 1941. u početku bila uspješna, sovjetsko oživljavanje i ulazak Sjedinjenih Država u rat značili su da je Vermaht izgubio inicijativu na Istočnom frontu 1943. i da je krajem 1944. odbačen na položaje od prije 1939. godine. Obimna vazdušna bombardovanja Njemačke eskalirala su 1944. i sile Osovine su vraćene u istočnu i južne Evropu. Nakon savezničke invazije na Francusku, Njemačku su sa istoka osvojili Sovjeti, a sa zapada ostale Saveznici i kapitulirala je 8. maja 1945. godine. Hitlerovo odbijanje da prizna poraz dovelo je do masovnog uništavanja njemačke infrastrukture i dodatnih žrtava rata u posljednjim mjesecima rata. Saveznička vojna pobjeda pokrenula je politiku denacifikacije, a protiv nekih preživelih nacističkih vođa pokrenuto je suđenje za ratne zločine u Nirnbergu.

Naziv

Zvaničan naziv države je bio Njemački Rajh (njem. Deutsches Reich) od 1933. do 1943. godine i Veliki Njemački Rajh (njem. Großdeutsches Reich) od 1943. do 1945. godine.

Uobičajeni nazivi države su „Nacistička Njemačka” i „Treći rajh”, a Hitler i nacisti su takođe koristili i naziv „Hiljadugodišnji rajh”.^[2] Naziv Treći rajh (njem. Drittes Reich) usvojen je iz nacističke propagande, a prvi put je upotrijebljen 1922. kao naslov knjige konzervativnog pisca Artura Melera van den Bruka. Knjiga računa Sveto rimsko carstvo (962—1806) kao prvi Rajh, a Njemačko carstvo (1871—1918) kao drugi.^[3]

Pozadina

Njemačka je bila poznat kao Vajmarska republika u razdoblju od 1919. do 1933. godine. Bila je to parlamentarna demokratija sa polupredsjedničkim sistemom. Vajmarska republika se suočila sa brojnim problemima, uključujući hiperinflaciju, politički ekstremizam (uključujući nasilje ljevičarskih i desničarskih paravojnih formacija), sporne odnose sa pobjedničkim Saveznicima iz Prvog svjetskog rata i niz neuspješnih pokušaja koalicionih vlada podijeljenih političkih stranaka.^[4] Ozbiljni preokreti za njemačku privredu počeli su nakon završetka rata, dijelom zbog plaćanja ratne odštete pod odredbama Versajskog sporazuma iz 1919. godine. Vlada je štampala novac kako bi isplatila odštetu i državni ratni dug, zbog čega je izbila hiperinflacija koja je dovela do naduvanih cijena robe široke potrošnje, privrednog haosa i nemira zbog hrane.^[5] Kako vlada u januaru 1923. kasnila sa isplatom odštete, francuska vojska je okupirala njemačke industrijske oblasti u Ruru i zbog toga su izbili veliki građanski nemiri.^[6]

Nacionalsocijalistička njemačka radnička partija je osnovana 1920. godine. Ona je preimenovani nasljednik Njemačke radničke partije osnovane godinu dana ranije, jedne od nekoliko krajnje desničarskih političkih stranaka koje su djelovale u to vrijeme u Njemačkoj.^[7] Program Nacističke partije je uključivao uklanjanje Vajmarske republike, odbacivanje odredaba Versajskog mira, radikalni antisemitizam i antiboljševizam.^[8] Obećavao je snažnu središnju vladu, prošireni lebensraum (životni prostor) za germanske narode, obrazovanje nacionalne zajednice zasnovane na rasi i rasno čišćenje aktivnim progonom Jevreja, kojima će biti oduzeto državljanstvo i građanska prava.^[9] Nacisti su predlagali nacionalni i kulturni preporod na osnovu pokreta Folkiš.^[10] Partija, naročito njeno paravojno krilo Šturmabtajlung (SA; jurišni odred, smeđekošuljaši), koristila je fizičko nasilje kako bi unaprijedila i ojačala svoj politički položaj, narušavajući sastanke suparničkih organizacija i napadajući njihove članove, kao i Jevreje, na ulici.^[11] Takve krajnje desničarske oružane skupine bile su uobičajene u Bavarskoj i tolerisala ih je krajnje desničarska državna vlada Gustava fon Kara.^[12]

Kada je u Sjedinjenim Državama došlo do berzanskog kraha 24. oktobra 1929, uticaj na Njemačku je bio koban.^[13] Otpušteni su milioni radnika, a nekoliko velikih banaka je propalo. Hitler i nacisti su se pripremili da iskoriste vanredno stanje za rast podrške partiji. Obećali su jačanje privrede i otvaranje radnih mjesta.^[14] Mnogi glasači su vjerovali da je Nacistička partija sposobna da uspostavi red, uguši građanske nemire i poboljša međunarodni ugled Njemačke. Nakon federalnih izbora u novembru 1932, Nacistička partija je bila najjača stranka u Rajhstagu, sa 37,4% glasova ili 230 poslaničkih mjesta.^[15]

Istorija

Nacističko osvajanje vlasti

Iako su nacisti imali najveći udio glasova na parlamentarnim izborima u julu i u novembru 1932, ipak nisu imali većinu. Hitler je odbio da učestvuje u koalicionoj vladi, osim ako on ne bude na njenom čelu.^[16] Pod pritiskom političara, industrijalaca i poslovne zajednice, predsjednik Paul fon Hindenburg je imenovao Hitlera za kancelara Njemačke 30. januara 1933. godine. Ovaj događaj je poznat kao mahtergrajfung (sticanje moći).^[17]

U noći 27. februara 1933. u zgradi Rajhstaga je podmetnut požar. Holandski komunista Marinus van der Lube je proglašen krivim za podmetanje požara. Hitler je tvrdio da je požar označavao početak komunističkog ustanka. Dekret o požaru u Rajhstagu, nametnut 28. februara 1933, ograničio je većinu građanskih sloboda, uključujući pravo okupljanja i slobodu štampe. Dekret je takođe dozvolio policiji da vremenski neograničeno pritvara ljude bez optužnice ili sudskog naloga. Zakonodavstvo je pratila propaganda kampanja koja je dovela do podrške javnosti ovoj mjeri. SA je sprovodio nasilno suzbijanje komunista širom zemlje i 4000 članova Komunističke partije Njemačke je uhapšeno.^[18]

Akt o vanrednim ovlašćenjima 1933., koji je predstavljao amandman na Vajmarski ustav, usvojen je u Rajhstagu u martu 1933. sa 444 glasova za i 94 protiv.^[19] Ovaj amandman je omogućio Hitleru i njegovom kabinetu da donose zakone — čak i one koji krše ustav — bez saglasnosti predsjednika ili Rajhstaga.^[20] Pošto je za usvajanje zakona bila potrebna dvotrećinska većina, nacisti su koristili taktiku zastrašivanja, kao i odredbe Dekreta o požaru u Rajhstagu, da spriječe nekoliko poslanika Socijaldemokratske partije da prisustvuju sjednici, a Komunistička partija je već bila zabranjena.^[21] Akt o vanrednim ovlašćenjima će kasnije poslužiti kao pravni temelj za diktaturu koju će nacisti uspostaviti.^[22]

Vlada je 10. maja oduzela cjelokupnu imovinu Socijaldemokratske partije, a stranka je zabranjena 22. juna.^[23] SA je 21. juna izvršila raciju u kancelarijama Njemačke nacionalne narodne partije — prethodnog koalicionog partnera — i stranka je zabranjena 29. juna. Preostale velike političke stranke su imale istu sudbinu. Njemačka je 14. jula 1933. postala jednopartijska država donošenjem Zakona protiv osnivanja stranaka, kojim se Nacistička partija određuje kao jedina legalna stranka u Njemačkoj. Osnivanje novih politički stranaka je učinjeno nelegalnim, a sve ostale političke stranke koje još nisu bile raspuštene su zabranjene.^[24] Izbori u novembru 1933, 1936. i 1938. bili su pod nacističkom kontrolom, jer su na njima učestvovali samo nacisti i mali broj nezavisnih političara.^[25]

Nacifikacija Njemačke

Hitlerov kabinet je koristio odredbe Dekreta o požaru u Rajhstagu i kasnijeg Akta o vanrednim ovlašćenjima kako bi pokrenuo postupak Glajhsšaltunga (koordinacije), kojim su svi vidovi života stavljeni pod kontrolu partije.^[26] Pojedine države koje nisu kontrolisale izabrane nacističke vlade ili koalicije predvođene nacistima bile su prisiljene da pristanu na imenovanje Rajhskomesara kako bi se država uskladila sa politikom središnje vlade. Ovi komesari, kasnije zamijenjeni Rajhsštathalterima, imali su ovlašćenja da raspuste državna zakonodavstva i da imenuju i smjenjuju mjesne samouprave, zvaničnike i sudije. Na ovaj način je Njemačka defakto postala unitarna država, dok je sve državne vlade kontrolisala središnja vlada na čelu sa Nacističkom partijom.^[27] Sva državna zakonodavstva ukinuta su 30. januara 1934. Zakonom o obnovi Rajha, pri čemu je sav državni suverenitet prenijet na središnju vladu.^[28] Rajhsrat (savezni gonji dom) ukinut je ubrzo 14. februara 1934. Zakonom o ukidanju Rajhsrata.^[29]

Svim građanskim organizacijama, uključujući udruženja poljoprivrednika, dobrovoljačke organizacije i sportske klubove, rukovodstvo je zamijenjeno nacističkim simpatizerima ili članovima partije; ove građanske organizacije su se spojile sa Nacističkom partijom ili su se suočile sa ukidanjem.^[30] Nacistička vlada je Prvi maj 1933. proglasila „Nacionalnim danom rada” i pozvala je mnoge predstavnike sindikata na proslavu u Berlinu. Dan kasnije, jurišne snage SA su uništile kancelarije sindikata širom zemlje; svi sindikati su bili prisiljeni na raspuštanje, a njihove vođe su uhapšene.^[31] Zakon o obnovi stručne građanske službe, usvojen u aprilu, uklonio je sa posla sve učitelje, profesore, sudije, magistrate i vladine zvaničnike koji su bili Jevreji ili one čija je posvijećenost partiji bila sumnjiva.^[32] To je značilo da su jedine nepolitičke institucije koju nije bila pod kontrolom Nacističke partije bile crkve.^[33]

Nacistički režim je ukinuo simbole Vajmarske republike, uključujući crno—crveno—zlatnu trobojku i usvojio prilagođene simbole. Bivša carska crno—bijelo—crvena trobojka je vraćena kao jedna od dvije zvanične zastave Njemačke; druga zastava je bila zastava Nacističke partije sa svastikom, koja je 1935. postala jedina državna zastava. Nacistička himna Zastavu visoko je postala druga državna himna.^[34]

Njemačka je i dalje bila u teškoj ekonomskoj situaciji, jer je šest miliona ljudi bilo nezaposleno, a trgovinski balans deficita je bio zastrašujući. Koristeći deficitarnu potrošnju, preduzeti su projekti javnih radova s početkom od 1934, stvarajući 1,7 miliona novih radnih mjesta samo do kraja te godine.^[35] Prosječne zarade i po satu i po sedmici su počele da rastu.^[36]

Konsolidovanje moći

Rukovodstvo SA je nastavilo da vrši pritisak kako bi steklo veću političku i vojnu moć. Kao odgovor na to, Hitler je iskoristio Šucštafel (SS) i Gestapo kako bi pročistio redove SA.^[37] Hitlerova meta je bio načelnik štaba SA Ernst Rem i ostale vođe SA koje su — zajedno sa brojnim Hitlerovim političkim protivnicima (kao što su Gregor Štraser i bivši kancelar Kurt fon Šlejher) — pohapšene i strijeljani.^[38] Do 200 ljudi je ubijeno od 30. juna do 2. jula 1934. u događaji koji je postao poznat kao Noć dugih noževa.^[39]

Hindenburg je preminuo 2. avgusta 1934. godine. Prethodnog dana, kabinet je donio Zakon o šefu države Njemačkog Rajha, koji je značio da će po Hindenburgovoj smrti dužnost predsjednika biti ukinuta, a njegove nadležnosti spojene sa nadležnostima Rajhskancelara.^[40] Hitler je na taj način postao šef države i šef vlade. Zvanično je imenovan za firera i rajhskancelara (vođu i kancelara Rajha), iako je titula rajhskancelara vremenom odbačena.^[41] Njemačka je sada bila totalitarna država sa Hitlerom na čelu.^[42] Kao šef države, Hitler je postao vrhovni zapovjednik oružanih snaga. Novi zakon je promijenio tradicionalnu zakletvu vojnika, tako da su se oni zaklinjali na vjernost Hitleru lično, a ne dužnosti vrhovnog zapovjednik ili države.^[43] Spajanje dužnosti predsjednika sa kancelarom je odobreno sa 90% biračkog tijela na plebiscitu 19. avgusta 1934. godine.^[44]

Najvećem dijelu Nijemaca je laknulo što su sukobi i ulične borbe iz vajmarske ere završeni. Stanovništvo je bilo preplavljeno propagandom koju je vodio ministar nacionalnog prosvjećenja i propagande Jozef Gebels, koji je obećao mir i obilje za sve u ujedinjenoj zemlji bez marksista i bez ograničenja Versajskog sporazuma.^[45] Nacistička partija je stekla i legitimisala vlast svojim početnim revolucionarnim djelatnostima, zatim manipulacijom pravnim mehanizmima, upotrebom policijskih ovlašćenja i preuzimanjem kontrole nad državnim i federalni institucijama.^[46] Prvi veći nacistički koncentracioni logor, prvobitno za političke zatvorenike, otvoren je u Dahauu 1933.^[47] Na stotine logora različitih veličina i namjena je osnovano do kraja rata.^[48]

Početkom aprila 1933, uvedene su brojne mjere koje definišu status Jevreja i njihova prava.^[49] Ove mjere su kulminirale usvajanje Nirnberških zakona 1935, kojim su im oduzeta osnovna prava.^[50] Prema usvojenim zakonima, nacisti su Jevrejima mogli oduzeti cjelokupno bogatstvo, bilo im je zabranjeno da se vjenčaju sa nejevrejima i bilo im je zabranjeno da rade većinu poslova na tržištu rada (kao što su poslovi vezani za pravo, medicinu ili obrazovanje). Na kraju su nacisti proglasili Jevreje nepoželjnim među njemačkim građanima i društvom.^[51]

Ojačavanje vojske

U prvom godinama režima, Njemačka je bila bez saveznika, a vojska je bila drastično oslabljena odredbama Versajskog sporazuma. Francuska, Poljska, Italija i Sovjetski Savez su imale svoje razloge za protivljenje Hitlerovom dolasku na vlast. Poljska je Francuskoj predlagala da dvije zemlje stupe u preventivni rat protiv Njemačke u martu 1933. godine. Fašistička Italija se protivila njemačkim pretenzijama na Austriju i Balkan, koje je duče Benito Musolini smatrao dijelom italijanske sfere uticaja.^[52]

Početkom februara 1933, Hitler je objavio da se mora preduzeti ponovno naoružanje, iako tajno u početku, jer bi to predstavljalo kršenje Versajskog sporazuma. Hitler je 17. maja 1933. održao govor pred Rajhstagom u kome je istakao želju za mirom u svijetu, dok je u isto vrijeme prihvatio ponudu američkog predsjednika Frenklina D. Ruzvelta za vojno razoružavanje, ali pod uslovom da i sve druge evropske države učine isto.^[53] Kako druge evropske države nisu prihvatile tu ponudu, Hitler je u oktobru povukao Njemačku sa Svjetske konferencije o razoružanja i iz Društva naroda, tvrdeći kako su odredbe razoružanja nepravedne ukoliko bi se odnosile samo na Njemačku.^[54] Na referendumu održanom u novembru, 95% glasača je podržalo njemačko povlačenje.^[55]

Hitler je 1934. svojim vojnim vođama rekao kako bi rat na istoku trebalo da počne 1942. godine.^[56] Sarska oblast, koja je bila stavljena pod nadzor Društva naroda na 15 godina po kraju Prvog svjetskog rata, glasala je u januaru 1935. da ponovo postane dio Njemačke.^[57] U marta 1935. Hitler je najavio stvaranje vazduhoplovnih snaga i da će Rajhsver biti povećan na 550.000 pripadnika.^[58] Ujedinjeno Kraljevstvo se složilo da Njemačkoj bude dozvoljena izgradnja pomorske flote potpisivanjem Anglo-njemačkog pomorskog sporazuma 18. juna 1935.^[59]

Kada je italijanska invazija Etiopije dovelo do blagih protesta britanske i francuske vlade, Hitler je 7. marta 1936. iskoristio Francusko-sovjetski sporazum o uzajamnoj pomoći kao izgovor da naredi vojsci da uvede 3000 vojnika u rajnsku demilitarizovanu zonu, što je bilo u suprotnosti sa Versajskim sporazumom.^[60] Kako je ta teritorija bila dio Njemačke, britanska i francuska vlada nisu smatrale da istrajavanje na poštovanju sporazum nije vrijedno rizika od rata.^[61] Na jednopartijskim izborima održanim 29. marta, Nacistička partija je dobila 98,9% podrške.^[61] Hitler je 1936. potpisao Antikominternski pakt sa Japanom i sporazum o nenapadanju sa Musolinijem, što će se uskoro nazivati „Osovina Rim—Berlin”.^[62]

Hitler je poslao vojne zalihe i pomoć nacionalističkim snagama generala Franciska Franka u Španskom građanskom ratu, koji je izbio u julu 1936. godine. Njemačka Legija Kondor u svom sastavu je imala niz aviona i njihovih posada, kao i kontingent tenkova. Avioni Legije su uništili Gerniku 1937. godine.^[63] Nacionalističke snage su pobijedile 1939. i postali su neformalni saveznici Nacističke Njemačke.^[64]

Austrija i Čehoslovačka

Hitler proglašava Anšlus na Heldenplacu u Beču, 15. marta 1938. godine.

Nijemci u Žatecu u Čehoslovačkoj, pozdravljaju njemačke vojnike nacističkim pozdravom, 1938. godine.

U februaru 1938. Hitler je naglasio austrijskom kancelaru Kurtu Šušnigu potrebu da Njemačka da obezbjedi svoje granice. Šušnig je zakazao plebiscit o austrijskoj nezavisnosti za 13. mart, ali je Hitler 11. marta poslao ultimatum Šušnigu sa zahtjevom da preda svu vlast austrijskoj Nacističkoj partiji ili će se suočiti sa invazijom. Njemačke snage su ušle u Austriju sljedećeg dana, a stanovništvo ih je dočekalo sa oduševljenjem.^[65]

Čehoslovačka je bila dom brojne njemačke manjine, koja je živela uglavnom u Sudetskoj oblasti. Pod pritiskom separatističkih grupa u okviru Partije sudetskih Nijemaca, čehoslovačka vlada je ponudila privredne ustupke u regionu.^[66] Hitler je odlučio da ne uključi samo Sudetsku oblast u Rajh, već i cijelu Čehoslovačku.^[67] Nacisti su preduzeli propagandnu kampanju u pokušaju da steknu podršku za invaziju.^[68] Najviše vojne vođe nisu podržale ratni plan, jer Njemačka nije bila spremna za rat.^[69]

Kriza je dovela do ratnih priprema Ujedinjenog Kraljevstva, Čehoslovačke i Francuske (čehoslovačkih saveznika). U pokušaju da se izbjegne rat, britanski premijer Nevil Čemberlen je ugovorio niz sastanaka, čiji je ishod bio Minhenski sporazum, potpisan 29. septembra 1938. godine. Čehoslovačka vlada je bila primorana da prihvati njemačku aneksiju Sudetske oblasti. Čemberlen je dočekan sa oduševljenjem kada je sleteo u Londonu donevši, po njegovim riječima, „mir za naše vrijeme.”^[70] Pored njemačke aneksije, Poljska je 2. oktobra zauzela uski pojas zemlje u blizini Ćešina, dok je kao posljedica Minehenskog sporazuma, Mađarska je zahtijevala i dobio 12.000 km² duž svoje sjeverne granice u Prvoj bečkoj arbitraži 2. novembra.^[71] Poslije sporazuma sa predsjednikom Emilom Hahom, Hitlerje 15. marta 1939. zauzeo ostatak češkog dijela zemlje i stvorio Protektorat Češka i Moravska, dan nakon proglašenja Slovačke Republike u slovačkom dijelu.^[72] Mađarska je okupirala i anektirala nedavnog proglašenu i nepriznatu Karpatsku Ukrajinu 15. marta i još jedan dio zemlje koji je bio sporan sa Slovačkom.^[73]

Austrijske i češke devizne rezerve su nacisti ubrzo konfiskovali, kao i zalihe sirovina kao što su metali i gotovi proizvodi robe, kao što su naoružanje i avioni, koji su isporučeni u Njemačku. Industrijski konglomerat Rajhsverk Herman Gering preuzeo kontrolu nad proizvodnim pogonima čelika i uglja u obje zemlje.^[74]

Poljska

U januaru 1934. Njemačka je sa Poljskom potpisala sporazum o nenapadanju, a koji je ometao francusku mrežu antinemačkih saveza u istočnoj Evropi.^[75] U martu 1939. Hitler je zatražio povratak Slobodnog grada Dancinga i Poljskog koridora, pojas kopna kojim je Istočna Pruska bila odvojena od ostatka Njemačke. Britanci su najavili da će pružiti pomoć Poljskoj, ako bude napadnuta. Hitler je, vjerujući da Britanci ne bi zapravo preduzeli akciju, naredio da bi plan invazije trebalo da bude spreman do septembra 1939. godine.^[76] On je 23. maja je opisao generalima svoj opšti plan koji je sadržavao ne samo oduzimanje Poljskog koridora, već znatno širenje njemačke teritorije na istok na račun Poljske. Očekivao je da će ovog puta njegov plan biti ispunjen silom.^[77]

Nijemci su ponovo potvrdili svoj savez sa Italijom i potpisali sporazume o nenapadanju sa Danskom, Estonijom i Letonijom. Trgovinske veze su ozvaničene sa Rumunijom, Norveškom i Švedskom.^[78] Hitlerov ministar spoljnih poslova Joahim fon Ribentrop, organizovao je pregovore sa Sovjetskim Savezom o sporazum o nenapadanju čiji je ishod sporazum Ribentrop—Molotov potpisan u avgustu 1939. godine.^[79] Sporazum je sadržao tajni protokol o podjeli Poljske i baltičkih država u njemačke i sovjetske sfere uticaja.^[80]

Drugi svjetski rat

Animirana mapa koja prikazuje niz događaja u Evropi tokom Drugog svjetskog rata.

Njemačke i njeni saveznici na vrhuncu uspjeha sila Osovine, 1942. godine.

Spoljna politika

Njemačka ratna spoljna politika uključivala je stvaranje savezničkih vlada pod neposrednom ili posrednom kontrolom iz Berlina. Glavni cilj je dobijanje vojnih snaga od važnijih saveznika, poput Italije i Mađarske, kao i miliona radnika i obilnih zaliha hrane od podređenih saveznika kao što su Višijevska Francuska.^[81] Mađarska je bila četvrta država koja se pridružila Osovini, potpisivanjem Trojnog pakta 27. septembra 1940. godine. Bugarska je pakt porpisala 17. novembra. Njemački napori da obezbjede naftu uključivali su pregovore o snabdijevanju od svog novog saveznika, Rumunije, koja je potpisala pakt 23. novembra, zajedno sa Slovačkom.^[82] Do kraja 1942, na Istočnom frontu bilo je 24 divizije iz Rumunije, 10 iz Italije i 10 iz Mađarske.^[83] Njemačka je preuzela punu kontrolu nad Francuskom 1942, Italijom 1943. i Mađarskom 1944. godine. Iako je Japan bio moćan saveznik, odnos je bio dalek i sa malo koordinacije ili saradnje. Npr, Njemačka je odbila da dijeli svoju formulu za dobijanje sintetičke nafte iz uglja skoro sve do kraja rata.^[84]

Početak rata

Njemačka je napala Poljsku i zauzela Slobodni grad Dancig 1. septembra 1939, čime je počeo Drugi svjetski rat u Evropi.^[85] Poštujući svoje ugovorne obaveze, Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska su dva dana kasnije objavile rat Njemačkoj.^[86] Poljska je pala brzo, jer su Sovjeti napali sa istoka 17. septembra.^[87] Rajnhard Hajdrih, tadašnji šef Ziherhajtspolicaja i Ziherhajtsdinsta, naredio je 21. septembra da poljski Jevreji okupe i koncentrišu u gradovima sa dobrim željezničkim vezama. U početku je namera bila da se deportacije Jevreja usmjere dalje na istok ili eventualno na Madagaskar.^[88] Korišćenjem od ranije pripremljenih spiskova, oko 65.000 pripadnika poljske inteligencije, plemića, sveštenika i učitelja je ubijeno do kraja 1939. u pokušaju da se uništi identitet Poljske kao nacije.^[89] Sovjeti su nastavili da napadaju, napredujući u Finskoj u Zimskom ratu, a njemačke snage su uključene u akciju na moru. Nije bilo skoro nikakvih drugih djelatnosti do maja, tako da je taj period postao poznat kao „Lažni rat”.^[90]

Od početka rata, britanska blokada pošiljki u Njemačku je imala uticaj na privredu Rajha. Njemačka je posebno zavisila od stranih zaliha nafte, uglja i žitarica.^[91] Zahvaljujući trgovinskom embargu i blokadi, uvozu u Njemačku je opao za 80%.^[92] Da bi zaštitio švedske isporuke rude gvožđa u Njemačku, Hitler je naredio invaziju na Dansku i Norvešku, koja je izvedena 9. aprila 1940. godine. Danska je pala za manje od jednog dana, dok je veći dio Norveške pao do kraja mjeseca.^[93] Početkom juna, Njemačka je okupirala cijelu Norvešku.^[94]

Osvajanje Evrope

Nasuprot stavu mnogih od njegovih visokih vojnih oficira, Hitler je u maju 1940. naredio napad na Francusku i Nizozemsku.^[95] Nijemci su brzo osvojili Luksemburg i Holandiju i nadmašili saveznike u Belgiji, primoravši mnoge britanske i francuske trupe na evakuaciju kod Denkerka.^[96] Francuska se predala Njemačkoj 22. juna.^[97] Pobjeda u Francuskoj dovela je do porasti Hitlerove popularnosti, kao i rasta ratne groznice u Njemačkoj.^[98]

Uprkos odredbama Haške konvencije, industrijska preduzeća u Holandiji, Francuskoj i Belgiji su stavljene u službu proizvodnje ratnog materijala za Njemačku.^[99]

Nacisti su zaplijenili od Francuske hiljada lokomotiva i voznih sredstava, zalihe oružja i sirovina, kao što su bakar, kalaj, nafta i nikl.^[100] Plaćanje troškova okupacije nametnuti su Francuskoj, Belgiji i Norveškoj.^[101] Trgovinska barijera dovela je do gomilanja zaliha, crnog tržišta i neizvjesnosti u pogledu budućnosti.^[102] Zalihe hrane su bile nesigurne; proizvodnja hrane je opala u većem dijelu Evrope. Mnoge okupirane zemlje je zadesila glad tokom rata.^[103]

Hitler je ponudio mir novom britanskom premijeru Vinstonu Čerčilu, što je on odbio u julu 1940. godine. Veliki admiral Erih Reder je u junu upozorio Hitlera da je nadmoć u vazduhu preduslov za uspješnu invaziju na Britaniju, pa je naredio niz vazdušnih napada na vazdušne baze i radarske stranice Kraljevskog vazduhoplovstva, kao i noćne vazdušne napada na britanske gradove, uključujući London, Plimut i Koventri. Međutim, njemački Luftvafe nije uspio da pobjedi Kraljevsko vazduhoplovstvo u ono što je postalo poznato kao bitka za Britaniju, a do kraja oktobra, Hitler je shvatio potrebna vazdušna nadmoć neće biti postignuta.^[104]^[ž] Nekoliko istoričara, uključujući Endrua Gordona, smatraju da je glavni razlog za propast planova invazije bio nadmoć Kraljevske mornarice, a ne dejstva Kraljevskog vazduhoplovstva.^[107]

U februaru 1941, Njemački afrički korpus stigao je u Libiju da pomogne Italijanima u Sjevernoafričkoj kampanji.^[108] Njemačka je 6. aprila pokrenula invaziju na Jugoslaviju i Grčku.^[109] Cijela Jugoslavija i dijelovi Grčke su naknadno podijeljeni između Njemačke, Mađarske, Italije i Bugarske. Hrvatski fašistički vođa Ante Pavelić, uz podršku Italije i Njemačke, osnovao je Nezavisnu Državu Hrvatsku.^[110]

Invazija na Sovjetski Savez

Protivno sporazumu Molotov—Ribentrop, 5,5 miliona osovinskih vojnika je 22. juna 1941. napalo Sovjetski Savez.^[111] Pored Hitlerove namjere sticanja Lebensrauma, ova velika ofanziva — pod kodnim imenom operacija Barbarosa — imala je cilj da uništi Sovjetski Savez i iskoristi njegove prirodne resurse za kasniju agresiju na zapadne sile.^[112] Reakcije Nijemaca su išle od iznenađenja do strijeplje, jer si mnogi bili zabrinuti koliko će još rat trajati ili su sumnjali da Njemačka ne može dobiti rat koji se vodi na dva fronta.^[113]

Invazijom je osvojen ogroman prostor, uključujući i baltičke zemlje, Bjelorusiju i zapadnu Ukrajinu. Nakon uspješne bitke kod Smolenska, Hitler je naredio armijskoj grupi Centar da zaustavi svoje napredovanje ka Moskvi i privremeno preusmjeri svoje oklopne grupe za pomoć u opkoljavanju Lenjingrada i Kijeva.^[114] Ova pauza je dala Crvenoj armiji mogućnost da mobiliše svježe rezerve. Napad na Moskvu, koji je nastavljen u oktobru 1941, završio se katastrofalno u decembru.^[115] Japan je napao Perl Harbor na Havajima 7. decembra 1941. godine. Četiri dana kasnije, Njemačka je objavila rat Sjedinjenim Državama.^[116]

Hrane je nedostajalo u osvojenim oblastima Sovjetskog Saveza i Poljske, s obzirom da je vojska u povlačenju spaljivala usjeve u nekim oblastima, a veći dio preostalog je poslat u Njemačku.^[117] U samoj Njemačkoj, obroci su morali da se smanje 1942. godine. U svojoj ulozi opunomoćenog u Četvorogodišnjem planu, Herman Gering je zahtijevao povećanje isporuke žita iz Francuske i ribe iz Norveške. Žetva 1942. je bila dobra i zalihe hrane su ostale odgovarajuće u zapadnoj Evropi.^[118]

Njemačka, kao i Evropa u cjelini, u potpunosti je zavisila od inostranog uvoza nafte.^[119] U pokušaju da riješi problem nestašice, Njemačka je u junu 1942. pokrenula operaciju Plavo, invaziju na kavkaska naftna polja.^[120] Crvena armija je pokrenula protivofanzivu 19. novembra i okružila osovinske snage u Staljingradu 23. novembra.^[121] Gering je ubijedio Hitlera da se 6. armija može snabdijevati putem vazduha, što se pokazalo neizvodivim.^[122] Hitlerovo odbijanje da naredi povlačenje dovelo je do smrti 200.000 njemačkih i rumunskih vojnika; od 91.000 ljudi koji su se predali u gradu 31. januara 1943, samo se 6.000 vratilo živo u Njemačku poslije rata.^[123]

Prekretnica i poraz

Gubici su nastavili da rastu nakon Staljingrada, što je dovelo do oštrog smanjenja popularnosti Nacističke partije i pada morala među vojskom i civilnim stanovništvom.^[124] Sovjetske snage su nastavile da potiskuju Nijemce na zapad posle neuspješne njemačke ofanzive kod Kurska u ljeto 1943. godine. Do kraja 1943, Nijemci su izgubili većinu svojih teritorijalnih dobitaka na istoku.^[125]. U Egiptu, Afrički korpus feldmaršala Ervina Romela su porazile britanske snage pod feldmaršalom Bernardom Montgomerijem u oktobru 1942. godine.^[126] Savezničke snage su se iskrcale na Siciliji u julu 1943, a na kontinentalnu Italiju u septembru.^[127] U međuvremenu, američki i britanski bombarderi su, sa bazama u Britaniji, otpočeli operacije protiv Njemačke. U nastojanju da uništi njemački moral, mnogim misijama je namjerno naređivano da bombarduju civilne ciljeve.^[128] Bombardovanje fabrika aviona, kao i vojnog istraživačkog centra Penemide, gdje su razvijane i proizvođene rakete V-1 i V-2, smatrana su naročito važnim.^[129] Uskoro njemački proizvodnja aviona nije mogla da drži korak sa gubicima, a bez vazduhoplovne odbrane, saveznička bombardovanja su postala još razornija. Gađanjem rafinerija nafte i fabrika, bombardovanja su do kraja 1944. osakatila njemačke ratne napore.^[130]

Američke, britanske i kanadski snage su uspostavile Zapadni front iskrcavanjem u Normandiji 6. juna 1944. godine.^[131] Hitler je jedva preživio bombaški napad 20. jula 1944. godine.^[132] Zbog toga je naredio surovu odmazdu, što je dovelo do hapšenja 7.000 i pogubljenju preko 4.900 ljudi.^[133] Neuspješna Ardenska ofanziva (16. decembar 1944. — 25. januar 1945) bila je posljednja velika njemački ofanziva u ratu, a sovjetske snage su ušle u Njemačku 27. januara.^[134] Hitlerovo odbijanje da prizna poraz i njegovo stalno insistiranje da se rat mora voditi do posljednjeg čovjeka, dovelo do nepotrebnih smrti i razaranja u završnim mjesecima rata.^[135] Preko ministra pravde Ota Tiraka, Hitler je naredio da svako ko nije spreman za boru mora po kratkom postupku na vojni sud, a hiljade ljudi je ubijeno.^[136] U mnogim oblastima, ljudi su tražili načine da se predaju nadolazećim Saveznicima, uprkos opomenama mjesnih vođa da nastave borbu. Stepen samoubistava u Nemačkoj se povećavao, kako se rat približavao kraju, posebno u krajevima u koje je stizala Crvena armija. Hitler je takođe naredio namjerno uništavanje saobraćajnica, mostova, industrije i druge infrastruktura — dekret spaljena zemlja — ali ministar naoružanja Albert Šper spriječio je da se ovo naređenje sprovede u potpunosti.^[135]

Film Američkog vazduhoplovstva o razaranja u centru Berlina u julu 1945.

Tokom bitke za Berlin (16. april 1945. — 2. maj 1945), Hitler i njegovo osoblje su živjeli u podzemnom Firerbunkeru, dok se Crvena armija približavala.^[137] Kada su sovjetske snage bile dva bloka udaljene od Rajhskancelarije, Hitler i Eva Braun su izvršili samoubistvo 30. aprila.^[138] General Helmut Vajdling je bezuslovno predao Berlin sovjetskom generalu Vasiliju Čujkovu 2. maja. Hitlera je nasledio veliki admiral Karl Denic kao predsjednika Rajha i Gebelsa kao kancelara Rajha.^[139] Gebels i njegova supruga Magda su počinili samoubistvo sutradan, nakon što su ubili svoje šestoro djece.^[140] Od 4. do 8. maja 1945. većina preostalih njemačkih oružanih snaga se predala bezuslovno. Akt o kapitulaciji Njemačke potpisan je 8. maja, čime je označen kraj nacističkog režima i kraj Drugog svjetskog rata u Evropi.^[141]

Narodna podrška Hitleru je skoro u potpunosti nestala kako se rat približavao kraju.^[142] Stopa samoubistava u Njemačkoj je rasla, naročito u područjima u kojima je napredovala Crvena armija. Među vojnicima i partijskim osobljem, samoubistvo se često smatralo časnom i junačkom alternativom predaji. Propaganda o necivilizovanom ponašanju napredujućih sovjetskih snaga izazvala je paniku među civilima na Istočnom frontu, naročito među ženama, koje su se plašile silovanja.^[143] Više od hiljadu ljudi (od ukupno oko 16.000 stanovnika) počinilo je samoubistvo u Denimu 1. maja 1945. kada se 65. armija 2. bjeloruskog fronta prvo probila u destilaciju, a zatim kroz grad, vršeći masovna silovanja, proizvoljno strijeljajući civile i paleći zgrade. Veliki broj samoubistava dogodio se i u drugim mjestima, uključujući Nojbrandenburg (600 mrtvih), Stolp u Pomeraniji (1.000 mrtvih)^[144] i Berlin, gdje je najmanje 7.057 ljudi počinilo samoubistvo 1945. godine.^[145]

Njemačke žrtve

Procjene o njemačkim ratnim žrtvama idu od 5,5 do 6,9 miliona osoba.^[146] Studija njemačkog istoričara Ridigera Overmansa je dala brojku od 5,3 miliona ubijenih i nestalnih vojnika, računajući tu i oko 900.000 regrutovanih izvan njemačkih granica iz 1937. godine.^[147] Ričard Overi je 2014. procijenio da je oko 353.000 civila poginulo u savezničkim strateškim bombardovanjima.^[148] Druge brojke o civilnim žrtvama iznose oko 300.000 Nijemaca (računajući i Jevreje) koji su bili žrtve nacističkih političkih, rasnih i vjerskih progona^[149] i 200.000 koji su bili ubijeni u nacističkom programu eutanazije.^[150] Politički sudovi zvani Zondergeriht osudili su na smrt oko 12.000 članova njemačkog pokreta otpora, dok su civilni sudovi su osudili još 40.000 Nijemaca.^[151] Takođe su se desila masovna silovanja Nijemica.^[152]

Geografija

Teritorijalne promjene

Kao rezultat poraza u Prvom svjetskom ratu i posljedica Versajskog sporazuma, Njemačka je izgubila Alzas-Lorenu, sjeverni Šlezvig i Memel. Sarski basen je privremeno postao protektorat Francuske i Ujedinjenog Kraljevstva pod uslovom da stanovnici kasnije na referendumu odluče kojoj će se zemlji pridružiti, a Poljska je postala zasebna država i dala je izlaz na more kroz Poljski koridor, koji je razdvajao Prusku od ostatka Njemačke, dok je Dancig postao slobodan grad.^[153]

Njemačka je povratila kontrolu nad Sarskim basenom kroz referendum održan 1935, a Austriju je anektirala u Anšlusu 1938. godine.^[154] Minhenskim sporazumom iz 1938. Njemačka je stekla kontrolu nad Sudetima, a ostatak Čehoslovačke je zauzet šest mjeseci kasnije.^[70] Pod prijetnjom invazije sa mora, Litvanija je predala Memel u martu 1939. godine.^[155]

Od 1939. do 1941, njemačke snage su izvršile invaziju na Poljsku, Dansku, Novešku, Francusku, Luksemburg, Holandiju, Belgiju, Jugoslaviju, Grčku i Sovjetski Savez.^[97] Njemačka je anektirala dijelove sjeverne Jugoslavije u aprilu 1941,^[110] dok je Italija prepustila Trst, Južni Tirol i Istru Njemačkoj 1943. godine.^[156]

Okupirane teritorije

Neke od okupiranih teritorija su pripojene Njemačkoj u sklopu Hitlerovog dugotrajnog cilja stvaranja Velikog Germanskog Rajha. Nekoliko oblasti, kao što je Alzas-Lorena, stavljene su pod nadležnost susjednog gaua (okrug). Iza pripojenih teritorija bili su Rajhskomisarijati, kvazikolonijalni režimi uspostavljeni u nekim okupiranim zemljama. Područja stavljena pod njemačku upravu, kao što su Protektorat Češka i Moravska, Rajhskomisarijat Ostland (obuhvatao baltičke zemlje i Bjelorusiju) i Rajhskomisarijat Ukrajina. Osvojena područja Belgije i Francuske stavljena su pod kontrolom Vojne uprave u Belgiji i Sjevernoj Francuskoj.^[157] Belgijski Ejpen-Malmedi, koji je bio u sastavu Njemačke do 1919, jeste anektiran. Dio Poljske je pripojen Rajhu, a Generalno gubernatorstvo je uspostavljeno u središnjoj Poljskoj.^[158] Vlade Danske, Norveške (Rajhskomisarijet Norveška) i Holandije (Rajhskomisarijat Holandija) stavljene su pod civilnu upravu koju su uglavnom činili domaći stanovnici.^[157]^[z] Hitler je namjeravao da ova područja na kraju uključi u sastav Rajha.^[159] Njemačka je na dijelu Jugoslavije uspostavila vojnu vlast 1941. pod nazivom Područje Vojnog zapovjednika u Srbiji,^[160] a 1943. okupirala je italijanski protektorat Albaniju i italijanski guvernorat Crnu Goru.^[161]

Politički sistem

Ideologija

Nacionalsocijalistička njemačka radnička partija je bila krajnje desničarska fašistička politička stranka koja je podršku stekla u vrijeme društvenih i finansijskih potresa koji su se desili završetka Prvog svjetskgo rata.^[162] Partija je bila malobrojna i marginalizovana sa 2,6% glasova na federalnim izborima 1928, prije početka Velike krize 1929. godine.^[163] Do 1930. Partija je osvojila 18,3% glasova na federalnim izborima, čime je postala druga najveća politička stranka u Rajhstagu.^[164] Dok je bio u zatvoru posle neuspješnog Pivničkog puča 1923, Hitler je napisao Majn kampf, u kojem je iznio svoj plan transformacije njemačkog društva u društvo zasnovano na rasi.^[165] Nacistička ideologija je objedinjavala elemente antisemitizma, rasne čistoće i eugenike i kombinovala ih sa pangermanizamom i teritorijalnim širenjem sa ciljem dobijanja većeg Lebensrauma za germanske narode.^[166] Režim je pokušao da stekne novu teritoriju napadajući Poljsku i Sovjetski Savez, sa namjerom da deportuje ili ubije Jevreje i Slovene koji tamo žive, a koje je smatrao inferiornim u odnosu na arijsku rasu i dijelom judeoboljševičke zavjere.^[167] Nacistički režim je vjerovao da samo Njemačka može pobijediti boljševičke snage i sačuvati čovječanstvo od svjetske dominacije međunarodnog jevrejstva.^[168] Drugi koje su nacisti smatrali nedostojnim života bili su ljudi sa mentalnim ili fizičkim oboljenjima, Romi, homoseksualci, Jehovini svjedoci i društveni otpadnici.^[169] Pored toga, masoni su bili pod velikim nadzorom i izloženi progonu.^[170]

Pod uticajem pokreta Folkiš, režim je bio protiv kulturnog modernizma i podržavao je razvoj obimne vojske na račun intelektualizma.^[171] Kreativnost i umjetnost su ugušene, osim u slučaju kada bi mogao da posluži kao sredstvo propagande.^[172] Partija je koristila simbole, kao što je Krvava zastava, i rituale, kao što su mitinzi Nacističke partije, da njeguje jedinstvo i učvrsti popularnost režima.^[173]

Vlast

Hitler je Njemačkom vladao autokratski isticanjem Principa vođe (Firerprincip), koji je tražio potpuno poslušnost svih podređenih. On je vidio strukturu vlasti kao piramidu, sa sobom — kao nepogrešivi vođa — na vrhu. Partijski položaj nije određivan na izborima, a pozicije su popunjavane imenovanjem od onih koji su bili na višem položaju.^[174] Partija je koristila propagandu kako bi razvila kult ličnosti oko Hitlera.^[175] Istoričari, kao što je Keršav, naglašavaju psihološki uticaj Hitlerovih govorničkih sposobnosti.^[176] Rodžer Gil kaže: „Njegovi pokretni govori zauzimali su um i srca ogromnog broja njemačkog naroda: on je praktično hipnotisao svoju publiku”.^[177]

Dok su najviši zvaničnici izvještavali Hitlera i slijedili njegovu politiku, imali su značajnu autonomiju.^[178] On je očekivao od zvaničnika da „rade prema fireru” — da preuzmu inicijativu u promociji politika i djelovanja u skladu sa ciljevima partije i Hitlerovim željama, bez njegovog učešća u svakodnevnom odlučivanju.^[179] Vlada nije bila koordinisano, kooperativno tijelo, već neorganizovani zbir frakcija koje predvodi partijska elita, koja se borila da nagomila moć i stekle firerovu naklonost.^[180] Hitlerov stil rukovođenja bio je da daje kontradiktorna naređenja svim podređenima i da ih stavlja na mjesta gdje su se njihove dužnosti i odgovornosti preklapale.^[181] Na taj način je podsticao nepovjerenje, konkurenciju i sukobe među svojim podređenima, kako bi konsolidovao i maksimizirao vlastitu moć.^[182]

Uzastopnim Rajhsštatfalter dekretima od 1933. do 1935. ukinute su konstitutivne države (lander) Njemačke i zamijenjene novom administrativnom podjelom, gau, kojom su upravljale nacističke vođe (gaulajteri). ^[183] Promjene nikada nisu u potpunosti sprovedene, jer su se landeri i dalje koristili kao administrativne jedinice za neka vladina odjeljenja, kao što je obrazovanje. Ovo je dovelo do birokratskog zamagljivanja preklapajući nadležnosti i odgovornosti tipične za administrativni stil nacističkog režima.^[184]

Jevrejski civilni službenici su izgubili svoje poslove 1933. godine, osim onih koji su bili u vojnoj službi u Prvom svjetskom ratu. Članovi Nacističke partije ili njeni simpatizeri su postavljeni na njihova mjesta.^[185] Kao dio postupka Glajhšaltunga, Zakon o mjesnoj vlasti Rajha iz 1935. ukinuo je lokalne izbore i od tada je gradonačelnike postavljalo ministarstvo unutrašnjih poslova.^[186]

Pravni sistem

Civilni službenici i pripadnici vojske su od avgusta 1934. bili dužni zakleti se na bezuslovnu poslušnost Adolfu Hitleru. Ovaj zakon je bio osnova Firerprincipa, koncepta po kome je Hitlerova riječ iznad svakog postojećeg zakona.^[187] Svako djelo koje je Hitler sankcionisao — čak i ubistvo — postalo je zakonito.^[188] Svako zakonodavstvo koje je predlagao kabinet ministara morala je odobriti kancelarija zamjenika firera Rudolfa Hesa, koja je mogla staviti veto na imenovanja najviših civilnih službenika.^[189]

Većina pravosudnih sistema i zakonskih propisa Vajmarske republike koji su se bavili nepolitičkim zločini ostalo je na snazi.^[190] Sudovi su presuđivali i izvršavali daleko više smrtnih presuda nego prije nacističkog preuzimanja vlasti.^[190] Ljudi koji su bili osuđeni za tri ili više prekršaja — čak i sitnih — mogli su se smatrati običnim prestupnicima i kazne su im mogle biti na neodređeno vrijeme.^[191] Ljudi kao što su prostitutke i džeparoši su ocijenjeni kao inheretno kriminalni i prijetnja rasnoj zajednici. Hiljade ljudi je uhapšeno i osuđeno na neodređeno vrijeme bez suđenja.^[192]

Nova vrsta suda, Narodni sud pravde, uspostavljena je 1934. kako bi se bavila političkim slučajevima.^[193] Ovaj sud je presudio više od 5000 smrtnih presuda do raspuštanja 1945. godine.^[194] Smrtna kazna se mogla dobiti zbog krivičnih djela kao što je komunizam, štampanje revolucionarnih letaka ili zbog šala na račun Hitlera ili drugih zvaničnika.^[195] Gestapo je bio zadužen za istražno policijsko djelovanje kako bi se sprovela nacistička ideologija dok su pronalazili i zatvara političke prestupnike, Jevreje i druge nepoželjne.^[196] Politički prestupnici koji su pušteni iz pritvora, Gestapo bi obično ponovo hapsio i zatim slao u koncentracione logore.^[197]

Nacisti su koristili propagandu kako bi širi koncept Rasenšand (rasna sramota), kako bi opravdali potrebu za takvim zakonima.^[198] U septembru 1935, doneseni su Nirnberški zakoni. Ovi zakoni su na početku zabranili seksualne odnose i brakove između Jevreja i Arijaca, a kasnije su prošireni i na Rome, crnce ili na njihove potomke.^[199] Zakonom je takođe zabranjeno zapošljavanje Njemica mlađih od 45 godine kao posluge u jevrejskim domovima.^[200] Prema Civilnom zakonu Rajha samo oni „njemačke ili srodne krvi” imali su pravo na državljanstvo.^[201] To je značilo da Jevreji i nearijci nisu imali pravo na državljanstvo. Tekst zakona je takođe dozvoljavao nacistima da oduzmu državljanstvo svima koji nisu dovoljno podržavali režim.^[201] Dodatna uredba izdata u novembru definisala je kao Jevreje osobe koje imaju tri jevrejska djeda i babe ili dva djeda i babe ukoliko su slijedili jevrejsku vjeru.^[202]

Vojska i paravojska

Vermaht

Jedinstvene oružane snage Njemačke od 1935. do 1945. nosile su naziv Vermaht (odbrambene snage). Vidovi odbrambenih snaga su bili Her (kopnena vojska), Krigsmarine (mornarica) i Luftvafe (vazduhoplovstvo). Od 2. avgusta 1934, pripadnici oružanih snaga bili su dužni položiti zakletvu na bezuslovnu vjernost Hitleru lično. Kao suprotnost ranijoj zakletvi, koja se polagala na vjernost ustavu zemlje i njenim zakonima, nova zakletva je od pripadnika oružanih snaga tražila da poslušaju Hitler čak i ako im naređeno da preduzmu nešto nezakonito.^[203] Hitler je odlučio da oružane snage moraju tolerisati, čak i pružiti logističku podršku, Ajnzacgrupe — mobilnim odredima smrti koji su odgovorni za smrti milione ljudi u istočnoj Evropi — kada je to bilo taktički moguće.^[204] Pripadnici Vermahta su učestvovali i neposredno u Holokaustu strijeljanjem civila ili izvršenjem genocida pod maskom protivpartizanskih operacija.^[205] Prema partijskoj agendi, Jevreji su bili glavni podstrekači partizanske borbe i prema tome morali su da se eliminišu.^[206] Hajnrih je 8. jula 1941. najavio da se svi Jevreji smatraju partizanima i naredio je da se svi Jevreji muškog pola starosti od 15 do 45 godina strijeljaju.^[207] Do avgusta, naređenje je prošireno na cjelokupno jevrejsko stanovništvo.^[208]

Uprkos naporima zemlje da se vojno pripremi, privreda nije mogla da održi dugotrajni rat. Strategija je razvijena na osnovu taktike Blickrig (munjeviti rat), koja je uključivala brze koordinisane napade koji su izbjegavali jake neprijateljske tačke. Napadi su počinjali sa artiljerijskim granatiranje, zatim bombardovanjem i kažnjavanjem. Zatim bi uslijedio tenkovski napad i na kraju bi se pješadija kako bi obezbjedila zauzetu oblast.^[209] Pobjede su nastavljene do sredine četrdesetih godina, ali neuspjeh da se pobijedi Britanija bila je prva prekretnica u ratu. Odluka o napadu na Sovjetski Savez i odlučujući poraz u Staljingradu, doveo je do povlačenja njemačke vojske i eventualnog gubitka rata.^[210] Ukupan broj vojnika koji su služili u Vermahtu od 1935. do 1945. bio je oko 18,2 miliona, od čega je 5,3 miliona poginulo.^[147]

SA i SS

(gore) Pripadnici SA sprovode bojkot jevrejskih radnji, 1. april 1933. godine
(dole) Inspekcija snaga SS divizija Tjelesna garda Adolfa Hitlera u Berlinu, 1938. godine

Šturmabtajlung (SA; jurišni odred), osnovan 1921, bio je prvo paravojno krilo Nacističke partije; njihov početni zadatak bio je da zaštiti nacističke vođe na skupovima i mitinzima.^[211] Oni su takođe učestvovali u uličnim borbama protiv suparničkih političkih stranaka i nasilnim akcijama protiv Jevreja i drugih.^[212] Pod vođstvom Ernesta Rema SA je do 1934. imao preko pola miliona pripadnika — uključujući rezervu od 4,5 miliona — u to vrijeme regularna vojska je još uvijek bila ograničena na 100.000 vojnika prema Versajskom sporazumu.^[213]

Rem se nadao da će preuzeti zapovjedništvo nad vojska i da će je apsorbovati u redove SA.^[214] Hindenburga i ministar odbrane Verner fon Blomberg su prijetili nametanjem ratnog zakona ukoliko se djelatnosti SA ne ograniče.^[215] Hitler je takođe sumnjao da Rem ima namjeru da ga smijeni, pa je naredio ubistva Rema i drugih političkih neprijatelja. Do 200 ljudi je ubijeno od 30. juna do 2. jula 1934. u događaju poznatom kao Noć dugih noževa.^[39] Nakon ove čistke, SA više nije bila glavna sila.^[216]

Šucštafel (SS; Zaštitni ešalon) prvobitno je bio mala tjelohraniteljska jedinica u okviru SA, a koja je postala jedna od najvećih i najmoćnijih skupina u Nacističkoj Njemačkoj.^[217] Predvođena rajhsfirerom SS Hajnrihom Himlerom od 1929, SS je do 1938. imao preko 250.000 pripadnika.^[218] Himler je u početku SS vidio kao elitnu skupinu tjelohranitelja, Hitlerovu posljednju liniju odbrane.^[219] Vafen-SS, vojni ogranak SS, postao je defakto četvrti vid Vermahta, međutim, nikada nije bio „ozbiljni suparnik” Heru. Nikada nije dobila potpunu „nezavisnu komandu” i po pitanju teškog oružja i opreme zavisila je od vojske. Do kraja 1942. kako se potisnuta Sovjetska vojska oporavljala i kako su gubici Vafen-SS rasli, stoga selekcija i rasni zahtjevi više nisu poštovani.^[220] Sa regrutovanjem zasnovanim na ekspanziji, Vafen-SS do 1943. više nije mogao pretendovati na elitni borbeni status.^[221] Jedinice Vafen-SS počinile su mnoge zločine nad civilima i saveznicima.^[222] Do 60.000 pripadnika Vafen-SS služilo je u koncentracionim logorima i logorima smrti.^[223] Trećinu pripadnika Ajnzacgrupe koji su bili odgovorni za masovna ubistva, regrutovalo je osoblje Vafen-SS.^[224] Od 1935. pa nadalje, SS je sprovodio progon Jevreja, koji su bili zarobljeni u getoima i koncentracionim logorima.^[225] Sa izbijanjem Drugog svjetskog rata, jedinice Ajnzacgrupe SS pratile su vojsku u Poljskoj i Sovjetskom Savezu, gdje su od 1941. do 1945. ubili više od dva miliona ljudi, uključujući 1,3 miliona Jevreja.^[226] SS-Totenkofverbande (jedinice „Mrtvačka glava”) vodile su koncentracione logore i logore smrti, gdje su ubijeni milioni ljudi.^[227]

Himler je 1931. organizovao obavještaju službu SS poznatu kao Ziherhajtsdinst (SD; Bezbjednosna služba) pod zapovjedništvom svog zamjenika, Hajdriha.^[228] Ova organizacija bila je zadužena za pronalaženje i hapšenje komunista i drugih političkih protivnika.^[229] Himler započeo uspostavljanje paralelne privrede pod pokroviteljstvom Glavne kancelarije SS za privredu i administraciju. Ovo holding preduzeće je posjedovalo korporacije za stanovanje, fabrike i izdavačke kuće.^[230]

Privreda

Ekonomija Rajha

Najveća privredna poteškoća za nacističku vlast bila je ta što su se na početku vladavine susrela sa stopom nezaposlenosti od 30%.^[231] Ekonomista Hjalmar Šaht, predsjednik Rajhsbanke i ministar privrede, stvorio shemu za finansiranje deficita u maju 1933. godine. Kapitalni projekti su plaćeni izdavanjem mjenica pod nazivom Mefo računi. Kada su novčanice predstavljene kao sredstvo za plaćanje, Rajhsbanka je otpočela štampanje novca. Hitler i njegov tim za ekonomiju očekivali su da će nadolazeća teritorijalna ekspanzija obezbijediti sredstva za vraćanje visokog državnog duga.^[232] Šahtova administracija postigla je nagli pad stope nezaposlenosti, najveći među svih zemljama tokom Velike krize.^[231] Ekonomski oporavak bio je neujednačen, sa smanjenim radnim vremenom i neredovnom raspoloživošću potreba, što je dovelo do razočarenja režimom već 1934. godine.^[233]

Vazduhoplovna fabrika Junkers je eksproprisana u oktobru 1933. godine. U saradnji sa drugim proizvođačima aviona i pod vođstvom ministra vazduhoplovstva Geringa, proizvodnja je povećana. Od radne snage od 3200 ljudi koji su proizvodili 100 jedinki godišnje 1932, industrija je rasla i zaposlila 250.000 radnika koji su proizvodili 10.000 tehnički naprednih letjelica manje nego deset godina kasnije.^[234]

Stvorena je složena birokratija za regulisanje uvoza sirovina i gotovih proizvoda sa namjerom da se eliminiše strana konkurencija na njemačkom tržištu i poboljša državni platni bilans. Nacisti su podstakli razvoj sintetičkih zamjena za materijale kao što su ulje i tekstil.^[235] S obzirom da je tržište bilo pretrpano, a cijene nafte niske, nacistička vlast je 1933. sklopila sporazum o podjeli profita sa kompanijom IG Farben, garantujući im 5% povrata na kapital uložen u njenu fabriku sintetičkog ulja u Lojni. Svaki profit veći od tog iznosa bi se predao Rajhu. IG Farben je do 1936. požalio što je sklopio taj dogovor, jer je do tada došlo do viška profita.^[236] U drugom pokušaju da obezbijedi odgovarajuće ratne zalihe nafte, Njemačka je ucijenila Rumuniju kako bi potpisala trgovinski sporazum u martu 1939. godine.^[237]

Veliki projekti javnih radova koji se finansiraju sa deficitom potrošnje uključivali su izgradnju mreže autoputeva i finansiranje programa koje je pokrenula prethodna vlada za poboljšanje stanovanja i poljoprivrede.^[238] Da bi se stimulisala građevinska industrija, ponuđeni su krediti privatnim preduzećima, a za kupovinu kuća i popravke su ponuđene subvencije.^[239] Pod uslovom da supruga napusti radno mjesto, mladi parovi arijskog porijekla koji su namjeravali da se vjenčaju mogli su dobiti zajam od 1000 rajhsmaraka, a iznos koji su trebali vratiti smanjivao se za 25% za svako rođeno dijete.^[240] Upozorenje da je žena morala ostati nezaposlena stavljeno je van snage 1937. zbog nedostatka kvalifikovanih radnika.^[241]

Zamišljajući posjedovanje automobila opštim pravom u novoj Njemačkoj, Hitler je dogovorio da dizajner Ferdinand Porše izradi planove za automobil Snaga kroz radost (KdF-wagen), automobil koji bi svako mogao priuštiti. Prototip je prikazan na Međunarodnom automobilskom sajmu u Berlinu 17. februara 1939. godine. Izbijanjem Drugog svjetskog rata, prvobitna namjena fabrike je preinačena u proizvodnju vojnih vozila. Nijedan nije prodat sve do poslije rata, kada je vozilo preimenovano u Folksvagen (narodni automobil).^[242]

Šest miliona ljudi bilo je nezaposleno kada su nacisti preuzeli vlast 1933, a do 1937. nezaposlenih bilo je manje od milion.^[243] Djelimičan razlog je bio uklanjanje žena sa radnim mjesta.^[244] Realne nadnice pale su za 25% između 1933. i 1938. godine. Nakon raspada sindikata u maju 1933, njihova sredstva su zaplijenjena, a rukovodstvo uhapšeno,^[245] uključujući i one koji su pokušali da sarađuju s nacistima.^[31] Nova organizacija, Njemački radnički front, stvorena je i stavljena pod nadzor funkcionera Nacističke partije Roberta Laja.^[245] Prosječna radna sedmica 1933. trajala je 43 sata; do 1939. povećala se na 47 sati.^[246]

Početkom 1934. fokus se ponovno okrenuo na naoružavanje. Vojni rashodi su do 1935. činili 73% vladinih rashoda na robu i usluga.^[247] Hitler je 18. oktobra 1936. imenovao Geringa za opunomoćenika četvorogodišnjeg plana, sa namjerom da ubrza ponovno naoružavanje.^[248] Osim što je pozvao na brzu izgradnju čeličana, fabrika sintetičkih guma i drugim fabrika, Gering je uveo kontrolu nadnica i cijena i ograničio izdavanje dividenada na dionice.^[231] Veliki rashodi su napravljeni za ponovno naoružavanje uprkos rastućim deficitima.^[249] Planovi koji su otkriveni krajem 1938. o velikom uvećanju mornarice i vazduhoplovstva bilo je nemoguće ispuniti, jer je Njemačkoj nedostajalo finansija i materijalnih sredstava za izgradnju planiranih jedinica, kao i potrebnog goriva za njihovo održavanje.^[250] Uvođenjem obaveznog vojnog roka 1935, Rajhsver, koji je prema Versajskom sporazuma bio ograničen na 100.000 pripadnika, na početku Drugog svjetskog rata proširio se na 750.000 aktivnih službenika, sa još milion u rezervi.^[251] Do januara 1939. nezaposlenost se smanjila na 301.800, a do septembra je pala na samo 77.500.^[252]

Ratna privreda i prinudni rad

Nacistička ratna privreda bila je mješovita koja je kombinovala slobodno tržište sa centralnim planiranjem. Istoričar Ričard Overi opisuje to kao nešto između komandne privrede Sovjetskog Saveza i kapitalističkog sistema Sjedinjenih Država.^[253]

Poslije smrti ministra naoružavanja Frica Tota 1942, Hitler je za njegovu zamjenu imenovao Alberta Špera.^[254] Ratno racionalizovanje robe široke potrošnje dovelo je do povećanja lične štednje, sredstava koja su zauzvrat posuđena vladi za podršku ratnim naporima.^[255] Ratni rashodi su do 1944. činili 75% bruto domaćeg proizvoda Njemačke, u poređenju sa 60% u Sovjetskom Savezu i 55% u Britaniji. Šper je poboljšao proizvodnju centralizacijom planiranja i kontrole, smanjenjem proizvodnje robe široke potrošnje i upotrebom prisilnog rada i ropstva.^[256] Ratna privreda se na kraju u velikoj mjeri oslanjala na robovski rad. Njemačka je uvezla i porobila oko 12 miliona ljudi iz 20 evropskih zemalja za rad u fabrikama i na farmama. Otprilike 75% bili su istočnoevropskog porijekla.^[257] Mnogi su bili žrtve savezničkog bombardovanja, jer su imali lošu zaštitu od vazdušnih napada. Loši životni uslovi doveli su do visokih stopa oboljenja, povreda i smrti, kao i do sabotaža i kriminalnih djelatnosti.^[258] Ratna privreda se takođe oslanjala na veliku pljačku, u početku kroz državno otimanje imovine jevrejskih građana, a kasnije i pljačkom resursa okupiranih teritorija.^[259]

Strani radnici dovedeni u Njemačku svrstani su u četiri kategorije: gastarbajteri, vojni internirci, civilni radnici i istočni radnici. Svaka grupa je bila podložna različitim propisima. Nacisti su zabranili seksualne odnose između Nijemaca i stranih radnika.^[260]

Do 1944. više od pola miliona žena služilo je kao pomoćna snaga u njemačkim oružanim snagama.^[261] Broj plaćenih žena povećao se samo za 271.000 (1,8%) od 1939. do 1944. godine.^[262] Kako je proizvodnja robe široke potrošnje bila smanjenja, žene su napustile te industrije radi zapošljavanja u ratnoj privredi. Takođe su uzimali poslove koje su ranije imali muškarci, posebno na farmama i u porodičnim prodavnicama.^[263]

Veoma teško savezničko strateško bombardovanje ciljalo je na rafinerije koje proizvode sintetičku naftu i benzin, kao i na njemački saobraćajni sistem, posebno na željeznička čvorišta i kanale.^[264] Industrija naoružanja počela je da se raspada do septembra 1944. godine. Do novembra gorivni ugalj više nije stizao na svoja odredišta, a proizvodnja novog naoružanja više nije bila moguća.^[265] Overi tvrdi da je bombardovanje opteretilo njemačku ratnu privredu i primoralo je da do četvrtine svog ljudstva i industrije preusmjeri u protivvazduhoplovne resurse, što je vrlo vjerovatno skratilo rat.^[266]

Finansijska eksploatacija osvojenih teritorija

Tokom rata, nacisti su izvukli značaj plijen iz okupirane Evrope. Istoričar i ratni dopisnik Vilijam L. Širer piše: „Ukupna količina [nacističkog] plijena nikada neće biti poznata; pokazalo se da je iznad sposobnosti čovjeka da to izračuna”.^[267] Zlatne rezerve i drugi inostrani fondovi zaplijenjeni su iz nacionalnih banaka okupiranih teritorija, dok su se obično nametali veliki „troškovi okupacije”. Do kraja rata, nacisti su izračunali da troškovi iznose 60 milijardi rajhsmaraka, a samo Francuska je platila 31,5 milijardi. Banka Francuske je bila primorana da obezbijedi 4,5 milijardi rajhsmaraka u „kreditima” Njemačkoj, dok su nacisti procijenili dodatnih 500.000 rajhsmaraka Višijevskoj Francuskoj u obliku „taksi” i drugih raznih nameta. Nacisti su na sličan način eksploatisali i druge osvojene teritorije. Nakon rata, Istraživanje o strateškom bombardovanju Sjedinjenih Država zaključilo je da je Njemačka pribavila 104 milijarde rajhsmaraka u vidu troškova okupacije i drugih transfera bogatstva iz okupirane Evrope, uključujući dvije trećine bruto domaćeg proizvoda Belgije i Holandije.^[268]

Nacistička pljačka uključivala je privatne i javne umjetničke zbirke, artefakte, plemenite metale, knjige i lične stvari. Hitler i Gering bili su posebno zainteresovani za nabavku opljačkanog umjetničkog blaga iz okupirane Evrope,^[269] koji su prvobitno planirali da iskoriste za popunjavanje galerije planiranog Firerovog muzeja,^[270] a kasnije za ličnu zbirku. Gering je, nakon što je gotovo iz cijele okupirane Poljske šest mjeseci poslije njemačke invazije sabrao sva umjetnička djela, na kraju razvio zbirku vrijednu preko 50 miliona rajhsmaraka.^[269] Operativni štab Rajhslajtera Rozenberga osnovan je 1940. za pljačku umjetničkih djela i kulturnog materijala iz javnih i privatnih zbirki, biblioteka i muzeja širok Evrope. Francuska je pretrpjela najveći obim nacističke pljačke. Oko 26.000 vagona umjetničkog blaga, namještaja i drugih opljačkanih predmeta poslato je u Njemačku iz Francuske.^[271] Do januara 1941, Rozenberg je opljačkano blago iz Francuske procijenio na više od jedne milijarde rajhsmaraka.^[272] Osim toga, vojnici su pljačkali ili kupovali robu poput proizvoda i odjeće — predmeta koje je u Njemačkoj bilo sve teže nabaviti — za pošiljku kući.^[273]

Uzimane su i roba i sirovine. Procjenjuje se da je u Francuskoj tokom rata zaplijenjeno 9 miliona tona žitarica, uključujući 75% ovsa. Osim toga, uzeto je 80% nafte u zemlji i 74% njene proizvodnje čelika. Procjenjuje se da je vrijednost ovog plijena 184,5 milijardi francuskih franaka. U Poljskoj je nacistička pljačka sirovina započeta čak i prije nego što se njemačka invazija završila.^[274]

Nakon operacija Barbarosa, Sovjetski Savez je takođe opljačkan. Samo 1943. 9 miliona tona žitarica, 2 miliona tona stočne hrane, 3 miliona tona krompira i 662.000 tona mesa poslato je u Njemačku. Tokom njemačke okupacije odvedeno je oko 12 miliona svinja i 13 miliona ovaca. Vrijednost ove pljačke procjenjuje se na 4 milijarde rajhsmaraka. Ovaj relativno mali broj u poređenju sa okupiranim državama zapadne Evrope može se pripisati razornim borbama na Istočnom frontu.^[275]

Rasna politika i eugenika

Rasizam i antisemitizam

Rasizam i antisemitizam su bili osnovna načela Nacističke partije i nacističkog režima. Rasna politika Nacističke Njemačke bila je zasnovana na uvjerenju o postojanju superiorne više rase. Nacisti su iskazivali postojanje rasnog sukoba između višearijvske rase i nižih rasa, naročito Jevreja, koji su smatrani mješavinom rasa koja se infiltrirala u društvo i koja je odgovorna za eksploataciju i represiju arijske rase.^[276]

Progon Jevreja

Diskriminacija Jevreja počela je odmah po preuzimanju vlasti. Nakon višemjesečnog niza napada pripadnika SA na jevrejska preduzeća i sinagoge, Hitler je 1. aprila 1933. proglasio nacionalni bojkot jevrejskih preduzeća.^[277] Zakon o obnovi profesionalne građanske službe usvoje 7. aprila, primorao je sve nearijske državne službenike na povlačenje iz pravne profesije i građanske službe.^[278] Slično zakonodavstvo ubrzo je oduzelo drugim jevrejskim stručnjacima pravo na praksu, pa je 11. aprila objavljen dekret po kojem se svako ko ima barem jednog jevrejskog roditelja ili djeda ne smatra Arijcem.^[279] Kao dio nastojanja da se ukloni jevrejski uticaj iz kulturnog života, članovi Nacionalsocijalističkog njemačkog studentskog saveza uklonili su iz biblioteka sve knjige koje se ne smatraju njemačkim, a spaljivanje knjiga širom zemlje održano je 10. maja.^[280]

Režim je putem nasilja i ekonomskog pritiska podsticao Jevreje da dobrovoljno napuste zemlju.^[281] Jevrejskim preduzećima je uskraćen pristup tržištu, zabranjeno je oglašavanje i pristup vladinim ugovorima. Građani su maltretirani i izloženi nasilnim napadima.^[282] Mnogi gradovi su postavljali natpise o zabrani ulaska Jevrejima.^[283]

Jevrejski mladić Heršel Grinšpan je 7. novembra 1938. upucao i ubio Ernsta fon Rata, sekretara diplomatske misije u njemačkoj ambasadi u Parizu, u znak protesta protiv tretiranja njegove porodice u Njemačkoj. Ovaj incident pružio je izgovor za pogrom koji su nacisti podstakli protiv Jevreja dva dana kasnije. Pripadnici SA oštetili su ili uništili sinagoge i jevrejsku imovinu širom zemlje. Najmanje 91 Jevrej je ubijen tokom ovog pogroma, koji će kasnije postati poznat kao Kristalna noć.^[284] Jevrejima su u narednim mjesecima nametnuta dodatna ograničenja — zabranjeno im je da posjeduju preduzeća ili rade u maloprodajnim objektima, voze automobile, odlaze u bioskop, posjećuju biblioteku ili posjeduju oružje, a jevrejske učenike su izbacivali iz škola. Jevrejska zajednica je kažnjena sa milijardu rajhsmaraka za plaćanje štete koja je nastala tokom Kristalne noći i rečeno joj je da će sva potraživanja osiguranja biti oduzeta.^[285] Oko 250.000 od 437.000 njemačkih Jevreja emigriralo do 1939. u Sjedinjene Države, Argentinu, Ujedinjeno Kraljevstvo, Palestinu i druge zemlje.^[286] Mnogi su odlučili da ostanu u kontinentalnoj Evropi. Iseljenicima u Palestinu bilo je dozvoljeno da tamo prenose imovinu prema uslovima Havara ugovora između Nacističke Njemačke i cionističkih njemačkih Jevreja, ali oni koji su se preselili u druge zemlje morali su ostaviti gotovo svu svoju imovinu, koju je vlada zaplijenila.^[287]

Progon Roma

Kao i Jevreji, Romi su bili izloženi progonima od prvih dana režima. Romima je bilo zabranjeno da stupaju u brak sa osobama njemačkog porijekla. Otpremani su u koncentracione logore od 1935, a mnogi su ubijeni.^[288] Nakon invazije na Poljsku, 2500 Roma i Sinta deportovano je iz Njemačke u Generalno gubernatorstvo, gdje su se nalazili u radnim logorima. Preživjeli su vjerovatno ubijani u Belzecu, Sobiboru ili Treblinki. Dodatnih 5000 Sinta i austrijskih Lalera deportovano je u Lođski geto kraj 1941, gdje je prema procjenama polovina umrla. Romi koji su preživjeli geto kasnije su premješteni u logor smrti Helmno početkom 1942. godine.^[289]

Nacisti su namjeravali da deportuju sve Rome iz Njemačke i zbog toga su ih zatvorili u romske logore (njem. Zigeunerlager). Himler je naredio njihovu deportaciju iz Njemačke u decembru 1942, uz nekoliko izuzetaka. Ukupno 23.000 Roma deportovano je u Aušvic, od čega je 19.000 umrlo. Izvan Njemačke, Romi su redovno korišćeni za prinudni rad, mada su mnogi ubijeni. U baltičkim zemljama i Sovjetskom Savezu, SS, Vermaht i SA ubili su 30.000 Roma. U Području Vojnog zapovjednika u Srbiji ubijeno je od 1000 do 12.000 Roma, dok je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj ubijeno skoro svih 25.000 Roma. Prema procjenama na kraju rata, ukupan broj ubijenih je iznosio oko 220.000, što je bilo približno 25% romske populacije u Evropi.^[289]

Ljudi sa invaliditetom

Akcija T4 bila je program sistematskog ubijanja fizički i mentalno ometenih i pacijenata u psihijatrijskim bolnicama koji se sprovodio uglavnom od 1939. do 1941, a nastavljen je i do kraja rata. U početku su žrtve ubijali pripadnici Ajnzacgrupe i ostali; gasne komore i dušegupke koje su koristile ugljen-monoksid korišćene su početkom 1940. godine.^[290] Prema Zakonu o sprječavanju nasljednih bolesti potomaka, koji je usvojen 14. jula 1933, više od 400.000 pojedinaca bilo je izloženo prinudnoj sterilizaciji.^[291] Više od polovine su oni koji se smatraju mentalno ometenim, što uključuje ne samo ljude koji su imali loše rezultate na testovima inteligencije, već i one koji su odstupili od očekivanih standarda ponašanja u pogledu štedljivosti, seksualnog ponašanja i pedantnosti. Većina žrtava dolazi iz grupa u nepovoljnom položaju, poput prostitutki, siromašnih, beskućnika i kriminalaca.^[292] Druge grupe koje su progonjene i ubijane uključivale su Jehovine svjedoke, homoseksualce, socijalno neprihvatljive i članove političke i vjerske opozicije.^[293]

Generalplan Ost

Njemački rat na istoku zasnivao se na Hitlerovom dugogodišnjem viđenju Jevreja kao velikih neprijatelja njemačkog naroda i da je za širenje Njemačke potreban „životni prostor” (njem. Lebensraum). Hitler je svoju pažnju usmjerio na istočnu Evropu, sa ciljem da osvoji Poljsku i Sovjetski Savez.^[294] Nakon okupacije Poljske 1939, svi Jevreji koji su živjeli u Generalnom gubernatorstvu zatvoreni su u geta, a oni koji su bili fizički sposobni morali su obavljati prinudne radove.^[295] Hitler je 1941. odlučio potpuno uništiti poljski narod; u roku od 15 do 20 godine Generalno gubernatorstvo trebalo je biti očišćeno od Poljaka i naseljeno njemačkim kolonistima.^[296] Oko 3,8—4 miliona Poljaka ostali bi kao robovi,^[297] dio ropske radne snage od 14 miliona koji su nacisti namjeravali stvoriti koristeći građane okupiranih teritorija.^[298]

Generalplan Ost („generalni plan za Istok”) pozivao je na deportaciju stanovništva okupirane istočne Evrope i Sovjetskog Saveza u Sibir, na upotrebu njih kao robovske radne snage ili na njihovo ubistvo.^[299] Da bi odredio ko treba biti ubijen, Himler je stvorio Folkslist, sistem klasifikacije ljude za koje se smatra da su njemačke krvi.^[300] Naredio je da one germanskog porijekla koji su odbili da budu klasifikovani kao Nijemci deportuju u koncentracione logore, oduzmu im djecu ili rasporede na prinudni rad.^[301] Plan je uključivao otimanje djece za koje se smatralo da imaju arijsko-nordijske osobine, za koje se pretpostavljalo da su njemačkog porijekla.^[302] Cilj je bio sprovođenje Generalplana Ost nakon osvajanja Sovjetskog Saveza, ali kako invazije nije uspjela Hitler je morao razmotriti druge opcije.^[303] Jedan od prijedloga bio je masovna prisilna deportacija Jevreja u Poljsku, Palestinu ili na Madagaskar.^[295]

Osim što su eliminisali Jevreje, nacisti su planirali smanjiti stanovništvo osvojenih teritorija za 30 miliona glađu u akciji pod nazivom Plan gladi. Zalihe hrane bi bile preusmjerene na njemačku vojsku i njemačke civile. Gradovi bi bili sravnjeni, a zemljište bi bilo prepušteno šumama ili ponovno naseljeno njemačkim kolonistima.^[304] Zajedno, Plan gladi i Generalplan Ost doveli bi do gladovanja 80 miliona ljudi u Sovjetskom Savezu.^[305] Ovi djelimično ispunjeni planovi rezultirali su democidnom smrću približno 19,3 miliona civila i ratnih zarobljenika širom Sovjetskog Saveza i drugdje u Evropi.^[306] Tokom rata Sovjetski Savez je izgubio ukupno 27 miliona ljudi, manje od 9 miliona od toga je poginulo u borbama.^[307] Svaki četvrti stanovnik Sovjetskog Saveza je ili ubijen ili ranjen.^[308]

Holokaust i Konačno rješenje

Otprilike za vrijeme neuspješne ofanzive na Moskvu u decembru 1941, Hitler je odlučio da Jevreji Evrope moraju biti odmah istrijebljeni.^[309] I dok su ubistva jevrejskih civila bilo u toku na okupiranim teritorijama Poljske i Sovjetskog Saveza bilo u toku, planovi za totalno uništenje jevrejskog stanovništva Evrope — 11 miliona ljudi — formalizovani su na Vanzejskoj konferenciji od 20. januara 1942. godine. Neki Jevreji bi radili do smrti, a ostatak bi bio ubijen sprovođenjem Konačnog rješenja jevrejskog pitanja.^[310] U početku su žrtve ubijali streljački vodovi Ajnzacgupa, zatim stacioniram gasnim komorama ili dušegupkama, ali su se ove metode pokazale nepraktičnim za operaciju ove razmjere.^[311] Do 1942. logori smrti opremljeni gasnim komorama su otvoreni u Aušvicu, Helmnu, Sobiboru, Treblinki, i drugdje.^[312] Ukupan broj ubijenih Jevreja se procjenjuje na 5,5 do 6 miliona,^[313] uključujući više od miliona djece.^[314]

Saveznici su dobili informacije o ovim ubistvima od poljske izbjegličke vlade i poljskog rukovodstva u Varšavi, uglavnom na osnovu informacija koje je prikupila Poljska podzemna država.^[315] Njemački građani su takođe imali pristup informacijama o tome šta se dešava, jer su vojnici koji su se vraćali sa okupiranih teritorija pričali šta su vidjeli i radili.^[316] Istoričar Ričard Dž. Evans navodi da većina njemačkih građana nije odobravala genocid.^[317]^[i]

Progon Poljaka

Nacisti su na Poljake gledali kao na podljudske nearijce, a tokom njemačke okupacije Poljske ubijeno 2,7 miliona Poljaka.^[319] Poljski civili su bili podvrgnuti prisilnom radu u njemačkoj industriji, interniranju, protjerivanju kako bi se ustupilo mjesto njemačkim kolonistima i masovnim pogubljenjima. Njemačke vlasti su se upustile u sistematske napone da unište poljsku kulturu i nacionalni identitet. Tokom akcije AB, mnogi univerzitetski profesori i pripadnici poljske inteligencije su uhapšeni, prebačeni u koncentracione logore ili ubijeni. Tokom rata, Poljske je izgubile procijenjenih 39—45% ljekara i stomatologa, 26—57% advokata, 15—30% nastavnika, 30—40% naučnika i univerzitetskih profesora i 18—28% sveštenstva.^[320]

Zlostavljanje sovjetskih ratnih zarobljenika

Nacisti su zarobili 5,75 miliona sovjetskih vojnika, više nego što su zarobili od svih ostalih sila Saveznika zajedno. Procjenjuje se da su od tog broja ubili 3,3 miliona,^[321] od kojih je 2,8 miliona ubijane između juna 1941. i januara 1942. godine.^[322] Mnogi ratni zarobljenici su umrli od gladi ili su pribjegli kanibalizmu dok su držani u torovima na otvorenom u Aušvicu i drugim logorima.^[323]

Od 1942. pa nadalje, na sovjetske ratne zarobljenike se gledalo kao na izvor prinudne radne snage i bolje su tretirani kako bi mogli raditi.^[324] Do decembra 1944. radilo je 750.000 sovjetskih ratnih zarobljenika, u njemačkim fabrikama naoružanja (kršeći Hašku i Ženevsku konvenciju), rudnicima i farmama.^[325]

Društvo

Obrazovanje

Antisemitsko zakonodavstvo usvojeno 1933. dovelo je do uklanjanja svih jevrejskih nastavnika, profesora i zvaničnika iz obrazovnog sistema. Većina nastavnika morala je biti učlanjena u Nacionalsocijalistički savez nastavnika, a univerzitetski profesori morali su se pridružiti Nacionalsocijalističkom savezu njemačkih predavača.^[326] Nastavnici su morali položiti zakletvu na lojalnost i poslušnost Hitleru, a one koji nisu iskazali dovoljnu saglasnost sa partijskim idealima često su prijavljivali učenici ili kolege i na kraju bi bili otpušteni.^[327] Nedostatak sredstava za plate doveo je do toga su mnogi nastavnici napustili profesiju. Prosječna veličina razreda povećala se sa 37 u 1927. na 43. u 1938. zbog rezultirajućeg nedostatka nastavnika.^[328]

Često kontradiktorne direktive izdavali su ministara unutrašnjih poslova Vilhelm Frik, ministar nauke, obrazovanja i kulture Bernhard Rust i druge agencije u pogledu sadržaja časova i prihvatljivih udžbenika za upotrebu u osnovnim i srednjim školama.^[329] Knjige koje je režim smatrao neprihvatljivim uklonjene su iz školskih biblioteka.^[330] Indoktrinacija u nacističku ideologiju postala je obavezna u januaru 1934. godine.^[330] Učenici izabrani za buduće članove partijske elite bili su indoktrinirani od svoje 12 godine u školama Adolfa Hitlera za osnovno obrazovanje i Nacionalnim političkim obrazovnim zavodima za srednje obrazovanje. Detaljna indoktrinacija budućih nosilaca elitnog vojnog čina preduzeta je u Dvorcima pokreta.^[331]

Osnovno i srednje obrazovanje fokusirano je na rasnu biologiju, populacionu politiku, kulturu, geografiju i fizičku spremnost.^[332] Nastavni plan i program iz većine predmeta, uključujući biologiju, geografiju, pa čak i aritmetiku, promijenjen je kako bi fokus bio na rasi.^[333] Vojno obrazovanja postalo je središnja komponenta fizičkog vaspitanja, a fizičko obrazovanje bilo je usmjereno na predmete sa vojnom primjenom, poput balistike i aerodinamike.^[334] Učenici su morali pogledati sve filmove koje je pripremilo školske odjeljenje Ministarstva narodnog prosvjetljenja i propagande.^[330]

Na univerzitetima, imenovanja na najviše položaje bila su tema borbi za moć između Ministarstva obrazovanja, univerzitetskih odbora i Nacionalsocijalističkog njemačkog saveza studenata.^[335] Uprkos pritiscima studentskog saveza i raznih ministarstava, većina univerzitetskih profesora nije mijenjala svoja predavanja ili nastavne programe tokom nacističkog perioda.^[336] Ovo se posebno odnosilo na univerzitete koji se nalaze u pretežno katoličkim regijama.^[337] Upisi na njemačke univerzitete opali su sa 104.000 studenata 1931. na 41.000 1939, ali je upis u medicinske škole naglo porastao jer su jevrejski ljekari bili primorani da napuste profesiju, pa su diplomirani medicinari imali dobre šanse za posao.^[338] Od 1934. studenti su morali prisustvovati čestim i dugotrajnim vojnim obukama koje je vodio SA. Studenti prve godine takođe su morali služiti šest mjeseci u radnom logoru Službe rada Rajha; studentima druge godine bilo je potrebno dodatnih deset sedmica službe.^[339]

Uloga žene i porodice

Žene su bile kamen temeljac nacističke socijalne politike. Nacisti su se suprotstavljali feminističkom pokretu, tvrdeći da je to tvorevina jevrejskih intelektualki, umjesto toga zagovarajući patrijarhalno društvo u kojem bi Nijemica priznala da je njen „svijet njen muž, njena porodica, njena djeca i njen dom”.^[244] Feminističke grupe su zabranjene ili uključene u Nacionalsocijalističku žensku organizaciju, koja je koordinisala grupe širom zemlje za promovisanje majčinstva i djelatnosti u domaćinstvu. Ponuđeni su kursevi o vaspitanju djece, šivenju i kuvanju. Istaknute feministkinje, uključujući Anitu Augspurg, Lidu Hejman i Helenu Šteker, smatrale su da su prinuđene da žive u izgnanstvu.^[340] Organizacija je izdavala NS-Frauen-Warte, jedini ženski časopis odobren u Nacističkoj Njemačkoj;^[341] uprkos nekim propagandnim aspektima, bio je to pretežno običan ženski časopis.^[342]

Žene su podsticane da prestanu biti radna snaga, a promovisano je kroz promotivne kampanje stvaranje mnogočlanih porodica od strane rasno podobnih žena. Žene su dobijale bronzanu nagradu — poznatu kao Krst časti njemačke majke — za rođenje četvoro djece, srebrnu za šestoro i zlatnu za osmoro i više.^[340] Mnogočlane porodice su dobijale subvencije za pomoć u troškovima. Iako su mjere dovele do povećanje nataliteta, broj porodica koje su imala četvoro ili više djece opao je za 5% između 1935. i 1940. godine.^[343] Činjenica da su žene prestale biti radna snaga nije imalo predviđen efekat oslobađanja poslova za muškarce, jer su žene uglavnom bile zaposlene kao kućne sluškinje, tkalje ili u industriji hrane i pića — poslovi koji nisu interesantni za muškarce.^[344] Nacistička filozofija je spriječila zapošljavanje velikog broja žena u fabrikama municije u pripremama za rat, tako da su dovođeni strani radnici. Nakon što je rat počeo, u velikoj mjeri je korišćena robovska radna snaga.^[345] Hitler je u januaru 1943. potpisao dekret kojim se zahtjeva od svih žena mlađih od pedeset godina da se jave za radne zadatke kako bi pomogle u ratnim naporima.^[346] Nakon toga, žene su usmjeravane na poljoprivredne i industrijske poslove, a do septembra 1944. 14,9 miliona žena je radilo u proizvodnji municije.^[347]

Nacističke vođe su podržavale ideju da je racionalni i teorijski rad stran ženskoj prirodi, i kao takav odvraćao žene od traženja visokog obrazovanja.^[348] Zakon usvojen u aprilu 1933. ograničio je broj žena primljenih na univerzitet na 10% od broja muškaraca koji pohađaju univerzitet.^[349] To je dovelo do pada upisa žena u srednje škole sa 437 hiljada u 1926. na 205 hiljada u 1937. godini. Broj žena upisanih u srednje škole pao je na 128 hiljada u 1933. na 51 hiljadu u 1938. godini. Međutim, uz uslov da muškarci budu angažovani u oružanim snagama tokom rata, žene su činile polovinu upisanih u sistem poslije srednje škole do 1944. godine.^[350]

Od žena se očekivalo da budu jake, zdrave i vitalne.^[351] Čvrsta seljanka koja je obrađivala zemlju i rađala snažnu djecu smatrala se idealnom, a žene su hvaljene jer su bile atletski građene i preplanule od rada na otvorenom.^[352] Stvorene su organizacije za indoktrinaciju nacističkih vrijednosti. Od 25. marta 1939. članstvo u Hitlerovoj omladini postalo je obavezno za svu djecu stariju od 10 godina.^[353] Savez djevojčica bio je sekcija Hitlerove omladine za djevojčice uzrasta od 10 do 14 godina, a Savez njemačkih djevojaka bio je za djevojke od 14 do 18 godina. Djelatnosti Saveza njemačkih djevojaka bile su fokusirane na fizičko vaspitanje, sa djelatnosti kao što su trčanje, skok udalj, salto, hodanje po konopcu, marširanje i plivanje.^[354]

Nacistički režim je promovisao liberalni kodeks ponašanja o seksualnim pitanjima i bio je naklonjen ženama koje rađaju djecu izvan braka.^[355] Promiskuitet se povećavao kako je rat odmicao, a neoženjeni vojnici su često bili intimno povezani sa nekoliko žena istovremeno. Žene vojnika su često bile upletene u vanbračne veze. Seks se ponekad koristio za sredstvo za sticanje boljeg posla od stranog radnika.^[356] Pamfletima je nalagano njemačkim ženama da izbjegavaju seksualne odnose sa stranim radnicima kao opasnost za njihovu krv.^[357]

Uz Hitlerovo odobrenje, Himler je namjeravao da novo društvo nacističkog režima destigmatizuje vanbračnog rađanja, posebno djece čiji su očevi pripadnici SS-a, koji su bili ispitani zbog rasne čistoće.^[358] Nadao se da će svaka SS porodica imati između četvoro i šestoro djece.^[358]Udruženje Lebensborn (Izvor života) koje je osnovao Himler 1935, stvorilo niz porodilišta za smještaj samohranim majki tokom trudnoće.^[359] Oba roditelja su ispitana na rasnu podobnost prije prihvatanja.^[359] Djeca koja su nastala kao rezultat često su usvajana u SS porodice.^[359] Kuće su takođe stavljene na raspolaganje suprugama pripadnika SS-a i Nacističke partije, koje su brzo popunile više od polovine raspoloživih mjesta.^[360]

Nacistički režim je striktno sprovodio postojeće zakone koji zabranjuju pobačaj osim iz medicinskih razloga. Broj pobačaja je opao sa 35 hiljada godišnje na početku 1930-ih na manje od 2 hiljade godišnje na kraju decenije, iako je 1935. usvojen zakon koji je dozvoljavao pobačaje iz eugeničkih razloga.^[361]

Zdravlje

Nacistička Njemačka je imala snažan pokret protiv duvana, pošto je pionirsko istraživanje Franca H. Milera 1939. pokazalo uzročnu vezu između pušenja i raka pluća.^[362] Zdravstvena služba Rajha preduzela je mjere pokušaja ograničavanja pušenja, uključujući izvođenje predavanja i proizvodnju pamfleta.^[363] Pušenje je bilo zabranjeno na mnogim radnim mjestima, u vozovima i među dežurnim pripadnicima vojske.^[364] Vladine službe su takođe radile na kontroli drugih kancerogenih supstanci, kao što su azbest i pesticidi.^[365] Kao dio opšte kampanje javnog zdravlja, zalihe vode su očišćene, olovo i živa su uklonjeni iz potrošačkih proizvoda, a žene su pozvane da se podvrgavaju redovnim pregledima za rak dojke.^[366]

Planovi zdravstvenog osiguranja koje je vodila vlada bili su dostupni, ali Jevrejima je od 1933. uskraćeno pokriće. Iste godine, jevrejskim ljekarima je zabranjeno da liječe pacijente koje je osigurala država. Jevrejskim ljekarima je 1937. zabranjeno da liječe nejevrejske pacijente, a 1938. njihovo pravo da se brave ljekarstvom u potpunosti je uklonjeno.^[367]

Medicinski eksperimenti, od kojih su mnogi bili pseudonaučni, izvođeni su na zatvorenicima koncentracionih logora s početkom od 1941. godine.^[368] Najozloglašeniji ljekar koji je izvodio medicinske eksperimente bio je SS-hauptšturmfirer dr Jozef Mengele, logorski ljekar u Aušvicu.^[369] Mnoge njegove žrtve su preminule.^[370] Farmaceutskim preduzećima su na raspolaganje stavljeni zatvorenici koncetracionih logora radi testiranja na lijekove i druge eksperimente.^[371]

Environmentalizam

Nacističko društvo je imalo elemente koji su podržavali prava životinja, a mnogi su bili ljubitelji zooloških vrtova i divljih životinja.^[372] Vlada je preduzela nekoliko mjera da obezbjedi zaštitu životinja i životne sredine. Nacisti su 1933. donijeli strogi zakon o zaštiti životinja koji je uticao na medicinske istraživanja nad životinjama.^[373] Zakon se slabo sprovodio i uprkos zabrani vivisekcije, ministarstvo unutrašnjih poslova je spremno davalo dozvole za eksperimente na životinjama.^[374]

Kancelarija za šumarstvo Rajha pod Geringom je sprovodila propisa koji su zahtijevali od šumara da sade razne vrste drveća kako bi osigurali pogodno stanište za divlje životinje, a novi Akt o zaštiti životinja Rajha postao je zakon 1933. godine.^[375] Režim je 1935. donio Akt o zaštiti prirode Rajha kako bi zaštitio prirodni krajolik od prekomjernog ekonomskog razvoja. To je omogućilo eksproprijaciju zemljišta u privatnom vlasništvu radi stvaranja rezervata prirode i pomoglo u dugoročnom planiranju.^[376] Učinjeni su površni napori da se ograniči zagađenje vazduha, ali primjera postojećeg zakonodavstvo je zanemarena kako je počeo rat.^[377]

Progon crkava

Kada su nacisti preuzeli vlast 1933, otprilike 67% stanovništva Njemačke činili su protestanti, 33% rimokatolici, dok su Jevreji činili manje od 1%.^[378] Prema popisu iz 1939, oko 54% stanovnika se smatralo protestantima, 40% rimokatolicima, 3,5% se izjasnilo kao Gotblojbig („bogovjernik”, nacistički religijski pokret) i 1,5% kao nereligiozni.^[379] Nacistička Njemačka je u velikoj mjeri koristila hrišćanski privid i ustanovila niz novih hrišćanskih praznika i proslava, kao što je masovna proslava obilježavanja 1200. godišnjice rođenja franačkog cara Karla Velikog, koji je prisilno pokrstio susjedne kontinentalne Germane tokom Saksonskih ratova.^[380] Nacistička propaganda stilizovala je Hitlera kao hristolikog mesiju, „lik iskupljenja po hrišćanskom modelu”, „koji će osloboditi svijet od Antihrista”.^[381]

U okviru procesa Glajhšaltung, Hitler je pokušao da stvori jedinstvenu Protestantsku crkvu Rajha od postojećih 28 protestantskih državnih crkvi u Njemačkoj.^[382] Pronacista Ludvig Miler je postavljen za biskupa Rajha, a pronacistička grupa Njemački hrišćani preuzela je kontrolu nad novom crkvom.^[383] Protivili su se Starom zavjeru zbog njegovog jevrejskog porijekla i zahtijevali da se preobraćenim Jevrejima zabrani pristup njihovoj crkvi.^[384] Odgovor pastora Martina Nimelera bio je obrazovanje Ispovijedajuće crkve, u kojoj su se neki sveštenici suprotstavili nacističkom režimu.^[385] Kada je Sinod Ispovijedajuće crkve 1935. protestvovao protiv nacističke politike prema religiji, 700 pastora je uhapšeno.^[386] Miler je podnio ostavku, a Hitler je imenovao Hansa Kerla za ministra za crkvena pitanja, kako bi nastavio napore za kontrolu nad protestantizmom.^[387] Izaslanik Ispovijedajuće crkve protestvovao je 1936. kod Hitlera protiv religijskog progona i kršenja ljudskih prava.^[386] Uhapšeno je još stotine pastora.^[387] Crkva je nastavila da pruža otpor i početkom 1937. Hitler je odustao od ideje ujedinjenja protestantskih crkava.^[386] Nimeler je uhapšen 1. jula 1937. i veći dio narednih sedam godina proveo je u koncentracionom logoru Zahsenhauzen i Dahau.^[388] Bogoslovski univerziteti su zatvoreni, a pastori i bogoslovi drugih protestantskih konfesija takođe su uhapšeni.^[386]

Progona Katoličke crkve u Njemačkoj je uslijedio nakon stupanja nacista na vlast.^[390] Hitler je brzo uklonio politički katolicizam, okupivši funkcionere Bavarske narodne stranke i Katoličke stranke centra, koje su zajedno sa svim drugim nenacističkim političkim strankama prestale da postoje do jula.^[391] Konkordat sa Vatikanom je potpisan 1933, usljed kontinuiranog uznemiravanja crkve u Njemačkoj.^[291] Ugovor je zahtijevao od režima da poštuje nezavisnost katoličkih institucije i zabranjivao sveštenstvu da se bavi politikom.^[392] Hitler je rutinski zanemarivao Konkordat, zatvarajući sve katoličke institucije čije funkcije nisu bile strogo religijske.^[393] Na metu su bili sveštenstvo, monahinje i vođe mirjana, sa hiljadama hapšenja u predstojećim godinama, često pod izmišljenim optužbama za šverc valutama ili nemoral.^[394] Nekoliko katoličkih čelnika bilo je na meti ubistava u Noći dugih noževa 1934. godine.^[395] Većina katoličkih omladinskih grupa odbila da pristane na raspuštanje, a vođa Hitlerove omladine Baldur fon Širah podsticao je članova da napadaju katoličke dječake na ulici.^[396] Propagandne kampanje su tvrdile da je crkva korumpirana, da su postavljena ograničenja na javne sastanke, a katoličke publikacije su se suočila sa cenzurom. Od katoličkih škola se zahtijevalo da smanje religijsku nastavu, a raspeća su uklonjena iz državnih škola.^[397]

Papa Pije XI je izdao encikliku Mit brennender Sorge („Sa gorućom brigom”) 1937. koja je prokrijumčarena u Njemačku za Strasnu nedjelju iz straha od cenzure i čitana je sa propovjedaonica svih njemačkih katoličkih crkava dok je osuđivala sistematsko neprijateljstvo režima prema crkvi.^[398] Kao odgovor, Gebels je obnovio obračun režima i propagandu protiv katolika. Upis u religijske škole je naglo opao i do 1939. sve takve škole su raspuštene ili pretvorene u javne ustanove.^[399] Kasniji katolički protesti uključivali su pastoralno pismo njemačkih biskupa od 22. marta 1942. na temu „Borba protiv hrišćanstva i crkve”.^[400] Policija je disciplinovala oko 30% katoličkih sveštenika tokom nacističke ere.^[401] Ogromna bezbjednosna mreža koja je špijunirala djelatnosti sveštenstva, često je osuđivala, hapsila ili slala u koncetracione logore — mnogi u namjenske barake za sveštenstvo u Dahauu.^[402] U oblastima Poljske anektiranim 1939, nacisti su podstakli brutalno suzbijanje i sistematsko uništavanje Katoličke crkve.^[403]

Alfred Rozenberg, šef Kancelarije za spoljne poslove Nacističke partije i kulturni i obrazovni vođa za nacističku Njemačku, smatrao je katolicizam među glavnim neprijateljima nacista. Planirao je „istrebljenje stranih hrišćanskih vjera uvezenih u Njemačku”, kao i da se Biblija i hrišćanski krst u svim crkvama, katedralama i kapelama zamijene kopijama Majn kampfa i svastike. Na meti su bile i druge hrišćanske konfesije, a šef Kancelarije Nacističke partije Martin Borman je 1941. javno izjavio: „Nacionalsocijalizam i hrišćanstvo su nepomirljivi”.^[404]

Otpor režimu

Iako nije postojao jedinstven pokret otpora koji se protivio nacističkom režimu, dešavali su akti neposlušnosti kao što su sabotaže i usporavanje rada, kao i pokušaji da se zbaci Hitlerom režim ili ubije.^[405] Zabranjene komunističke i socijaldemokratske partije uspostavile su mreže otpora sredinom tridesetih godina. Ove mreže su imale mali doprinos, osim raspirivanja nemira i pokretanja kratkotrajnih štrajkova.^[406] Karl Fridrih Gerdeler, koji je u početku podržavao Hitlera, promijenio je mišljenje 1936. i kasnije postao učesnik zavjere 20. jula.^[407] Špijunski lanac Crvene kapele davao je informacije saveznicima o nacističkim ratnim zločinima, pomagao u orkestriranju bjekstava iz Njemačke i dijelio letke. Grupu je otkrio Gestapo i više od 50 pripadnika je osuđeno i pogubljeno 1942. godine.^[408] Komunistički i socijaldemokratski pokret otpora nastavili su sa djelatnostima krajem 1942, ali nisu bile u stanju da postignu nešto više od dijeljenja letaka. Dva pokreta su se međusobno smatrale mogućim rivalima u poslijeratnoj Njemačkoj i uglavnom nisu koordinisale svoje djelatnosti.^[409] Pokret otpora Bijela ruža bila je prvenstveno aktivna od 1942. do 1943, a mnogi njeni članovi su uhapšeni ili pogubljeni, a konačna hapšenja izvršena su 1944. godine.^[410] Drugi civilni pokret otpora, Krug Kresau, imala je neke veze sa vojnim zavjerenicima, a mnogi njeni članovi su uhapšeni nakon neuspješne zavjere 20. jula.^[411]

Dok su civilni napori uticali na javnom mnjenje, vojska je bila jedina organizacija koja je imala kapacitet da zbaci vladu.^[412] Velika zavjera pripadnika viših vojnih ešalona nastala je 1938. godine. Vjerovali su da će Britanija ući u rat zbog Hitlerovog plana invazije na Čehoslovačku i da će Njemačka izgubiti. Planirali su zbaciti Hitlera sa vlasti ili ga eventualno ubiti. Među učesnicima bili su general-pukovnik Ludvig Bek, general-pukovnik Valter fon Brauhič, general-pukovnik Franc Halder, admiral Vilhelm Kanaris i general-lajtnant Ervin fon Vicleben, koji su se pridružili zavjeri koju su predvodili potpukovnik Hans Oster i major Helmut Gorskurt iz Abvera. Planiran prevrat je otkazan nakon potpisivanja Minhenskog sporazuma u septembru 1938. godine.^[413] Mnogi od njih su bili umiješani u državni udar planiran za 1940, ali su se učesnici ponovo predomislili i odustali, dijelom zbog popularnosti režima nakon ranih pobjeda u ratu.^[414] Pokušaji atentata na Hitlera nastavljeni, kada se Hening fon Treskov pridružio Osterovoj grupi i pokušao da raznese Hitlerov avion 1943. godine. Uslijedilo je još nekoliko pokušaja prije neuspješne zavjere 20. jula 1944, koja je barem djelimično bila motivisana sve izglednijim njemačkim porazom u ratu.^[415] Zavjerom, kao dio operacije Valkira, planirano je da Klaus fon Štaufenberg postavi bombu u konferencijsku salu Vučije jazbine u Rastenbrugu. Hitler, koji je jedva preživio, kasnije je naredio divljačke odmazde u kojima je pogubljeno više od 4900 ljudi.^[416]

Oko 1940. obrazovan je pokret otpora oko sveštenika Hajnriha Majera. Pokret je prosljeđivao saveznicima od kraja 1940. podatke o mjestima proizvodnih pogona za rakete V-2, tenkove Tigar i avione. Mejerova grupa je vrlo rano pružila informacije o masovnim ubistvima Jevreja; Saveznici u početku nisu vjerovali ovim izvještajima. Pokret otpora je otkriven, a većina članova je zatvorena, mučena ili ubijena.^[417]

Kultura

Ako nas iskustvo Trećeg rajha nečemu uči, onda je to da ljubav prema izvanrednoj muzici, izvanrednoj umjetnosti i izvanrednoj književnosti, ne pruža ljudima bilo kakvu moralnu ili političku imunizaciju od nasilja, zvjerstava ili podložnosti diktaturi.

Ričard Dž. Evans, The Coming of the Third Reich (2003)

Nacistički režim je zagovarao koncept Folksgemajnšafta, zajednice njemačkog naroda. Cilj je bio izgradnja besklasnog društva zasnovanog na rasnoj čistoći i uočenoj potrebi da se pripremi za rat, osvajanje i borbu protiv marksizma.^[418] Njemački radnički front osnovao je organizaciju Snaga kroz radost 1933. godine. Pored toga što je preuzeo kontrolu nad desetinama hiljada privatnih rekreativnih klubova, nudio je veoma uređene odmore i zabavu, kao što su krstarenja, destinacije za odmor i koncerti.^[419]

Odjeljenje za kulturu Rajha je organizovno pod kontrolom Ministarstva za propagandu u septembru 1933. godine. Pododjeljenje je uspostavljeno radi kontrole vidova kulturnog života kao što su film, radio, novine, likovna umjetnost, muzika, pozorište i književnost. Od članova ovih profesija se zahtijevalo da se pridruže ovoj organizaciji. Jevreji i politički nepouzdani pojedinci spriječavani su da se bave umjetnošću, a mnogi su emigrirali. Knjige i rukopise je moralo da odobri Ministarstvo propagande prije objavljivanja. Standardi su se pogoršali jer je režim pokušavao da koristi kulturne medije isključivo kao propagandne medije.^[420]

Radio je postao popularan u Njemačkoj tokom tridesetih; preko 70% domaćinstava je prosjedovao radio-primjenik do 1939, više nego bilo koja druga zemlja. Do jula 1933. osoblje radio-stanica je očišćeno od ljevičara i drugih koji su smatrani nepoželjnim.^[421] Propaganda i govori bili su tipična radijska tema odmah nakon preuzimanja vlasti, ali kako je vrijeme odmicalo, Gebels je insistirao da se pušta više muzike kako se slušaoci ne bi obraćali stranim emiterima radi zabave.^[422]

Cenzura

Novine su, kao i drugi mediji, bile pod kontrolom države; Odjeljenje za štampu Rajha je zatvorilo ili kupilo novine i izdavačke kuće. Do 1939, preko dvije trećine novine i časopisa bilo je u neposrednom vlasništvu Ministarstva propagande.^[424] Dnevni list Nacističke partije, Felkišer beobahter („Narodni posmatrač”), uređivao je Rozenberg, autor knjige Mit dvadesetog vijeka, u kojoj su predstavljene rasne teorije koje zastupaju nordijsku nadmoć.^[425] Gebels je kontrolisao žičane službe i insistirao da sve novine u Njemačkoj objavljuju samo sadržaje koji su naklonjeni režimu. Pod Gebelsom, Ministarstvo propagande je izdavalo svake sedmice oko dvije desetine direktiva o tome koje vijesti treba da se objave i iz kojih uglova; tipične novine su pomno slijedile direktive, posebno u pogledu toga šta treba izostaviti.^[426] Čitanost novina je naglo opala, dijelom zbog smanjenog kvaliteta sadržaja, a dijelom zbog porasta popularnosti radija.^[427] Propaganda je postala nedjelotvornija pred kraj rata, jer su ljudi dobijali informacije izvan zvaničnih kanala.^[428]

Autori knjiga su masovno napuštali zemlju, a neki su pisali materijale koji kritikuju režim dok su bili u egzilu. Gebels je preporučio da se preostali autori koncentrišu na knjige koje se bave germanskim mitovima i konceptom krvi i zemlje. Do kraja 1933. nacistički režim je zabranio preko hiljadu knjiga — većinom jevrejskih autora ili sa jevrejskim likovima.^[429] Došlo je do nacističkog spaljivanja knjiga. U noći 10. maja 1933. održano je devetnaest takvih događaja.^[423] Desetine hiljada knjiga o desetinama ličnosti, uključujući Alberta Ajnštajna, Zigmunda Frojda, Helen Keler, Alfreda Kera, Marsela Prusta, Eriha Mariju Remarka, Eptona Sinklera, Jakoba Vasermana, Herberta Dž. Velsa i Emila Zolu, javno su spaljene. Pacifistička djela i literatura koje podržava liberalne, demokratske vrijednosti bila su meta uništenja, kao i svi spisi koji podržavaju Vajmarsku republiku ili oni koji su napisali jevrejski autori.^[430]

Arhitektura i umjetnost

Hitler se lično zanimao za arhitekturu i blisko je sarađivao sa državnim arhitektima Paulom Trostom i Albertom Šperom na stvaranju javnih građevina u neoklasičnom stilu zasnovanom na rimskoj arhitekturi.^[431] Šper je izgradio impozantne strukture kao što su Zbor Nacističke partije u Nimbergu i nova Rajhskancelarija u Berlinu.^[432] Hitlerovu planovi za obnovu Berlina uključivali su gigantsku kupolu zasnovano na rimskim Panteonu i trijumfalni luk dvostruko veći od Trijumfalne kapije u Parizu. Nijedna struktura nije izgrađena.^[433]

Hitlerovo uvjerenje da su apstraktna, dadaistička, ekspresionistička i moderna umjetnost postale dekadentne postalo je osnova politike.^[434] Mnogi direktori muzeja umjetnosti izgubili su svoje položaje 1933. i zamijenili su ih članovi partije.^[435] Oko 6500 djela moderne umjetnosti uklonjeno je iz muzeja i zamijenjeno djelima koje je izabrao nacistički žiri.^[436] Izložbe odbačenih djela, pod naslovom poput „Dekadencija u umjetnosti”, pokrenute su u šesnaest različitih gradova od 1935. godine. Izložba degenerične umjetnosti, koju je organizovao Gebels, održavala se u Minhenu od jula do novembra 1937. godine. Izložba se pokazala kao veoma popularna, privlačeći preko dva miliona posjetilaca.^[437]

Kompozitor Rihard Štraus je imenovan za predsjednika Odjeljenja za muziku Rajha, nakon osnivanja u novembru 1933. godine.^[438] Kao što je bio slučaj i sa drugim vidovima umjetnosti, nacisti su progonili muzičare koji su smatrani rasno neprihvatljivim i uglavnom nisu odobravali muziku koja je bila previše moderna ili atonalna.^[439] Džez smatran naročito neprikladnim, a strani džez muzičari su napustili zemlju ili su protjerani.^[440] Hitler je favorizovao muziku Riharda Vagnera, posebno komade zasnovane na germanskim mitovima i herojskim pričama, a prisustvovao je Bajrojtskom festivalu svake godine od 1933. do 1942. godine.^[441]

Film

Filmovi su u Njemačkoj bili popularni tridesetih i četrdesetih godina, sa prijemom od preko milijardu ljudi 1942, 1943. i 1944. godine.^[442] Do 1934, njemački propisi koji su ograničavali izvoz valuta onemogućili su američkim filmskim stvaraocima da svoj profit vrate u Sjedinjene Države, pa su glavni filmski studiji zatvorili svoje njemačke filijale. Izvoz njemačkih filmova je naglo opao, jer je njihov antisemitski sadržaj onemogućio njihovo prikazivanje u drugim zemljama. Dva najveća filmska preduzeća, Universum Film AG i Wien-Film, kupilo je Ministarstvo propagande, koje je do 1939. proizvodilo većinu njemačkih filmova. Produkcije nije bile otvorene propagande, već su uglavnom imale politički podtekst i pratile su patrijske linije u pogledu tema i sadržaja. Skripte su prethodno cenzurisane.^[443]

Trijumf volje (1935) — dokumentarac o Nimberškom skupu 1934. — i Olimpija (1938) — sportski film o Ljetnjim olimpijskim igrama 1936. — režiserke Leni Rifenštal, pioniri su filmske tehnike kretanja kamere i montaže koje su uticale na kasnije filmove. Primjenjene su nove tehnike kao što s telefoto sočiva i kamere postavljene na šinama. Oba filma ostaju kontroverzna, jer su njihove estetske zasluge neodvojive od propagande nacističkih ideala.^[444]

Zaostavština

Savezničke sile su organizovala suđenja za ratne zločine, počevši sa Nirnberškim procesom, održanim od novembra 1945. do oktobra 1946. za 23 visoka nacistička zvaničnika. Ono su optuženi po četiri tačke — zavjera da se počine zločini, zločini protiv mira, ratni zločini i zločini protiv čovečnosti — koje su u suprotnosti sa međunarodnim zakonima koji su se ticali ratovanja.^[445] Svi osim trojice optuženih su proglašeni krivim; dvanaestoro njih je osuđeno na smrt.^[446] Na 12 naknadnih nirnberških postupka optužena su 184 lica, a suđenja su održana od 1946. do 1949.^[445] godine. Između 1946. do 1949. godine, Saveznici su istražili 3.887 slučajeva, od kojih je 489 izvedeno na suđenje. Rezultat je osuđivanje 1.426 ljudi: 297 je osuđeno na smrt, 279 je osuđeno na doživotni zatvor, dok je ostatak dobio manje kazne. Oko 65% smrtnih presuda.^[447] Poljska je bila djelotvornija od drugih država u istraživanju ratnih zločina, npr. procesirala je 673 od ukupno 789 osoblja logora Aušvic koji su dovedeni na suđenje.^[448]

Politički program koji su podržavali Hitler i Nacistička partija doveo je do svjetskog rata, ostavljajući iza sebe devastiranu i opustošenu Evropu. Sama Njemačka je pretrpjela veliko uništenje, okarakterisano kao Štunde nul (nulti sat).^[449] Broj civila ubijenih tokom Drugog svjetskog rata bio je bez presedana u istoriji ratovanja.^[450] Nacistička ideologija i akcije koje je preduzeo režim su skoro univerzalno ocjenjene kao ozbiljno nemoralne.^[451] Istoričari, filozofi i političari često koristi riječ „zlo” kako bi opisali Hitlerov i nacistički režim.^[452] Interes za Nacističkom Njemačkom nastavljen je u medijima i akademskom svijetu. Dok Evan daje ocjenu da ova era „pruža skoro univerzalni apel, jer njen ubilački rasizam stoji kao opomena za cijelo čovečanstvo”,^[453] mladi neonacisti uživaju vrijednosni šok koristeći nacističke simbole ili slogane.^[454] Prikazivanje i upotreba nacističkih simbola kao što su zastave, kukasti krst ili nacistički pozdravi, nelegalno je u Njemačkoj i Austriji.^[455]

Postupak denacifikacije, koji su pokrenuli Saveznici kao način uklanjanja članova Nacističke partije bio je samo djelimično uspješan, jer je potreba za stručnjacima u oblastima kao što je medicina i inžinjering bila prevelika. Međutim, istraživanje nacistički stavova bilo je nametnuto, a oni koji su ipak izražavali ovakve stavove često su otpuštani sa posla.^[456] Od neposrednog međuratnog perioda do pedesetih godina, ljudi su izbjegavali da pričaju o nacističkom režimu ili vlastitim ratnim iskustvima. Iako je gotovo svaka porodica pretrpjela gubitke tokom rata ili je imala neku svoju priču o ratu, Nijemci su ipak ćutali o svojim iskustvima i osjećali su kolektivnu krivicu, čak i ako nisu bili neposredno umješani u ratne zločine.^[457]

Suđenje Adolfu Ajhmanu 1961. godine i prikazivanje televizijske mini-serije Holokaust 1979. godine doveli su do postupka Vergangenhajtzbevaltigung (suočavanje sa prošlošću) za mnoge Nijemce.^[458] Kada je učenje o nacističkoj Njemačkoj ušlo u školski program počevši od sedamdesetih godina, ljudi su počeli da istražuju iskustva članova njihovih porodica. Proučavanje ovog razdoblja i volja da se kritički ispitaju njegove greške je dovelo do razvoja jake demokratije u Njemačkoj, ali i sa dugotrajno skrivenim antisemitskim i neonacističkim pojavama.^[457]

Vidi još

Napomene

^ Minstar unutrašnjih poslova Rajha Vilhelm Frik je 12. jula 1933. naredio da se Zastavu visoko svira odmah poslije nacionalne himne Pjesma Nijemaca, poznatije kao Njemačka iznad svega.^[1].
^ Uključujući Protektorat Češka i Moravska i Generalno gubernatorstvo.
^ ^a ^b kao Predsjednik.
^ kao Firer i Rajhskancelar.
^ Dejure od 30. arpila do 1. maja.
^ Dejure od 2. maja do 23. maja.
^ njem. Nationalsozialistischer Staat — „Nacionalsocijalistička država”, njem. NS-Staat — „Nacistička država” i njem. Nationalsozialistisches Deutschland — „Nacionalsocijalistička Njemačka”.
^ Prema Rederu, „Nije se moglo računati da će naše vazduhoplovstvo čuvati naše transporte iz Britanske flote, jer bi njihove operacije zavisile od vremenskih prilika, ako ni zbog čega drugog. Nije se moglo očekivati da čak i za kratko vrijeme naše vazduhoplovstvo nadoknadi nedostatak pomorske nadmoći.”^[105] Veliki admiral Karl Denic vjerovao je da vazdušna nadmoć nije dovoljna i priznao je: „Nismo imali kontrolu ni nad vazduhom ni nad morem, niti smo bili u bilo kojoj poziciji da je steknemo.”^[106]
^ Predloženo je još takvih okruga, kao što su Rajhskomesarijat Moskva, Rajhskomesarijat Kavkaz i Rajhskomesarijat Turkestan u slučaju da ove oblasti budu stavljene pod njemačku vlast.
^ „Ipak, raspoložili dokazi ukazuju na to da su pravilu obični Nijemci to nisu odobravali. Gebelsove propagandne kampanje sprovedene u drugoj polovini 1941. i ponovo 1943. nisu uspjele da ih preobrate.”^[318]

Reference

^ Tümmler 2010, str. 63.
^ Shirer 1960, str. 5.
^ Lauryssens 1999, str. 102.
^ Childers 2017, str. 22–23, 35, 48, 124–130, 152, 168–169, 203–204, 225–226.
^ Evans 2003, str. 103–108.
^ Evans 2003, str. 186–187.
^ Evans 2003, str. 170–171.
^ Goldhagen 1996, str. 85.
^ Evans 2003, str. 179–180.
^ Kershaw 2008, str. 81.
^ Evans 2003, str. 180–181.
^ Evans 2003, str. 181, 189.
^ Childers 2017, str. 103.
^ Shirer 1960, str. 136–137.
^ Goldhagen 1996, str. 87.
^ Evans 2003, str. 293, 302.
^ Shirer 1960, str. 183–184.
^ Evans 2003, str. 329–334.
^ Evans 2003, str. 354.
^ Evans 2003, str. 351.
^ Shirer 1960, str. 196; Evans 2003, str. 336.
^ Shirer 1960, str. 199.
^ Evans 2003, str. 358–359.
^ Shirer 1960, str. 201.
^ Evans 2005, str. 109, 637.
^ McNab 2009, str. 14.
^ Shirer 1960, str. 200; Bracher 1970, str. 281–87.
^ Shirer 1960, str. 200; Evans 2005, str. 109.
^ Zentner & Bedürftig 1997, str. 785, 941.
^ Koonz 2003, str. 73.
^ ^a ^b Shirer 1960, str. 202.
^ Shirer 1960, str. 268.
^ Evans 2005, str. 14.
^ Cuomo 1995, str. 231.
^ McNab 2009, str. 54.
^ McNab 2009, str. 56.
^ Kershaw 2008, str. 309–314.
^ Evans 2005, str. 31–34.
^ ^a ^b Kershaw 2008, str. 306–313.
^ Overy 2005, str. 63.
^ Evans 2005, str. 44.
^ Shirer 1960, str. 226–227.
^ Kershaw 2008, str. 317.
^ Shirer 1960, str. 230.
^ Kershaw 2001, str. 50–59.
^ Hildebrand 1984, str. 20–21; Childers 2017, str. 248.
^ Evans 2003, str. 344.
^ Evans 2008, map, p. 366.
^ Walk 1996, str. 1–128.
^ Friedländer 2009, str. 44–53.
^ Childers 2017, str. 351–356.
^ Shirer 1960, str. 209.
^ Shirer 1960, str. 209–210.
^ Evans 2005, str. 618.
^ Shirer 1960, str. 210–212.
^ Evans 2005, str. 338–339.
^ Evans 2005, str. 623.
^ Kitchen 2006, str. 271.
^ Evans 2005, str. 629.
^ Evans 2005, str. 633.
^ ^a ^b Evans 2005, str. 632–637.
^ Evans 2005, str. 641.
^ Shirer 1960, str. 297.
^ Steiner 2011, str. 181–251.
^ Evans 2005, str. 646–652.
^ Evans 2005, str. 667.
^ Kershaw 2008, str. 417.
^ Kershaw 2008, str. 419.
^ Evans 2005, str. 668–669.
^ ^a ^b Evans 2005, str. 671–674.
^ Evans 2005, str. 679–680.
^ Evans 2005, str. 682–683.
^ Kirschbaum 1995, str. 190; Evans 2005, str. 687.
^ Mazower 2008, str. 264–265.
^ Weinberg 2010, str. 60.
^ Evans 2005, str. 689–690.
^ Kershaw 2008, str. 486.
^ Evans 2005, str. 691.
^ Kershaw 2008, str. 496.
^ Snyder 2010, str. 116.
^ Mazower 2008, chapter 9.
^ Shirer 1960, str. 803; Evans 2008, str. 151; Kershaw 2008, str. 584.
^ Weinberg 2005, str. 414.
^ Martin 2005, str. 279–80.
^ Evans 2005, str. 699–701.
^ Beevor 2012, str. 22, 27–28.
^ Beevor 2012, str. 32.
^ Longerich 2010, str. 148–149.
^ Evans 2008, str. 15; Longerich 2010, str. 144.
^ Beevor 2012, str. 40.
^ Mazower 2008, str. 260.
^ Tooze 2006, str. 332.
^ Evans 2005, str. 120; Beevor 2012, str. 73–76.
^ Shirer 1960, str. 709.
^ Shirer 1960, str. 715–719; Beevor 2012, str. 70–71, 79.
^ Shirer 1960, str. 731–738.
^ ^a ^b Shirer 1960, str. 696–730.
^ Kershaw 2008, str. 562.
^ Mazower 2008, str. 265.
^ Evans 2008, str. 333–334.
^ Mazower 2008, str. 271.
^ Mazower 2008, str. 272, 279.
^ Mazower 2008, str. 262.
^ Shirer 1960, str. 753, 774–782; Kershaw 2000b, str. 301–303, 309–310.
^ Raeder 2001, str. 324–325.
^ Dönitz 2012, str. 114.
^ Harding 2006.
^ Evans 2008, str. 149.
^ Shirer 1960, str. 815–816; Evans 2008, str. 153.
^ ^a ^b Tomasevich 1975, str. 52–53; Richter 1998, str. 616.
^ Clark 2012, str. 73.
^ Evans 2008, str. 160–161.
^ Evans 2008, str. 189–190.
^ Stolfi 1982, str. 32–34, 36–38.
^ Stolfi 1982, str. 45–46.
^ Shirer 1960, str. 900–901.
^ Evans 2008, str. 43.
^ Mazower 2008, str. 284–287.
^ Mazower 2008, str. 290.
^ Glantz 1995, str. 108–110.
^ Melvin 2010, str. 282, 285.
^ Evans 2008, str. 413, 416–417.
^ Evans 2008, str. 419–420.
^ Kershaw 2011, str. 208.
^ Shirer 1960, str. 1007.
^ Evans 2008, str. 467.
^ Evans 2008, str. 471.
^ Evans 2008, str. 438–441.
^ Reisner 2015; Strüber 2018.
^ Evans 2008, str. 461.
^ Beevor 2012, str. 576–578.
^ Beevor 2012, str. 604–605.
^ Shirer 1960, str. 1072.
^ Shirer 1960, str. 1090–1097.
^ ^a ^b Kershaw 2008, str. 910–912.
^ Kershaw 2011, str. 224–225.
^ Shirer 1960, str. 1108.
^ Kershaw 2008, str. 954–955.
^ Shirer 1960, str. 1126.
^ Beevor 2002, str. 381.
^ Beevor 2002, str. 400–402.
^ Evans 2008, str. 714.
^ Kershaw 2011, str. 355–357.
^ Lakotta 2005, str. 218–221.
^ Goeschel 2009, str. 165.
^ Hubert 1998, str. 272.
^ ^a ^b Overmans 2000, str. Bd. 46.
^ Overy 2014, str. 306–307.
^ Germany Reports 1961, str. 62.
^ Bundesarchiv, "Euthanasie" im Nationalsozialismus.
^ Hoffmann 1996, str. xiii.
^ Beevor 2002, str. 31–32, 409–412.
^ Evans 2003, str. 62.
^ Evans 2005, str. 623, 646–652.
^ Shirer 1960, str. 461–462.
^ Shirer 1960, str. 1005.
^ ^a ^b Evans 2008, str. 373.
^ Longerich 2010, str. 147.
^ Umbreit 2003, str. 26.
^ Shirer 1960, str. 824, 841.
^ Shirer 1960, str. 1006.
^ Evans 2005, str. 7–9.
^ Evans 2005, str. 6–9.
^ Kershaw 2008, str. 204.
^ Kershaw 2008, str. 146–147.
^ Evans 2008, str. 7.
^ Gellately 1996, str. 270–274; Bendersky 2007, str. 161.
^ Bytwerk 1998.
^ Evans 2008, str. 759; Longerich 2010, str. 49.
^ Bergen 2016, str. 36–37.
^ Evans 2005, str. 7, 443; Kershaw 2008, str. 81.
^ Evans 2005, str. 210–211.
^ Evans 2005, str. 121–122.
^ Kershaw 2008, str. 170, 172, 181.
^ Evans 2005, str. 400.
^ Kershaw 2008, str. 105–106.
^ Gill 2006, str. 259.
^ Kershaw 2001, str. 253.
^ Kershaw 2008, str. 320–321.
^ McElligott, Kirk & Kershaw 2003, str. 6.
^ Speer 1971, str. 281.
^ Manvell & Fraenkel 2007, str. 29.
^ Evans 2005, str. 48–49.
^ Freeman 1995, str. 6.
^ Evans 2005, str. 14–15, 49.
^ Evans 2005, str. 49.
^ Evans 2005, str. 43–44.
^ Evans 2005, str. 45.
^ Evans 2005, str. 46.
^ ^a ^b Evans 2005, str. 75.
^ Evans 2005, str. 76.
^ Evans 2005, str. 79–80.
^ Evans 2005, str. 68, 70.
^ Evans 2008, str. 514.
^ Evans 2005, str. 72.
^ Weale 2012, str. 154.
^ Evans 2005, str. 73.
^ Evans 2005, str. 539, 551.
^ Gellately 2001, str. 216.
^ Kershaw 2008, str. 346.
^ ^a ^b Evans 2005, str. 544.
^ Kershaw 2008, str. 347.
^ Evans 2005, str. 43–45.
^ Longerich 2010, str. 146.
^ Longerich 2010, str. 242–247.
^ Kershaw 2000b, str. 467.
^ Longerich 2010, str. 198.
^ Longerich 2010, str. 207.
^ Constable 1988, str. 139, 154.
^ Evans 2008, str. 760–761.
^ Weale 2012, str. 15–16.
^ Weale 2012, str. 70, 166.
^ Weale 2012, str. 88.
^ Kershaw 2008, str. 306.
^ Tooze 2006, str. 67.
^ Kershaw 2008, str. 313.
^ Weale 2012, str. 1, 26–29.
^ Longerich 2012, str. 113, 255.
^ Longerich 2012, str. 122–123.
^ Stein 2002, str. 18, 287; Weale 2012, str. 195.
^ Wegner 1990, str. 307, 313, 325, 327–331.
^ Stein 2002, str. 75–76, 276–280.
^ Wiederschein 2015.
^ Bartrop & Jacobs 2014, str. 1424.
^ Longerich 2012, str. 215.
^ Rhodes 2002, str. 257; Kershaw 2008, str. 518–519.
^ Evans 2008, str. 318; Weale 2012, str. 116.
^ Longerich 2012, str. 125.
^ Longerich 2012, str. 212–213; Weale 2012, str. 411.
^ Sereny 1996, str. 323, 329; Evans 2008, str. 343.
^ ^a ^b ^v DeLong 1997.
^ Evans 2005, str. 345.
^ Tooze 2006, str. 97.
^ Tooze 2006, str. 125–127.
^ Tooze 2006, str. 131.
^ Tooze 2006, str. 106, 117–118..
^ Tooze 2006, str. 308–309..
^ Evans 2005, str. 322–326, 329.
^ Evans 2005, str. 320.
^ Evans 2005, str. 330–331.
^ Evans 2005, str. 166.
^ Evans 2005, str. 327–328, 338.
^ Evans 2005, str. 328, 333.
^ ^a ^b Evans 2005, str. 331.
^ ^a ^b Kershaw 2008, str. 289.
^ McNab 2009, str. 54, 71.
^ Tooze 2006, str. 61–62.
^ Evans 2005, str. 357–360.
^ Evans 2005, str. 360.
^ Tooze 2006, str. 294.
^ Evans 2005, str. 141–142.
^ McNab 2009, str. 59.
^ Overy 2006, str. 252.
^ Speer 1971, str. 263–264.
^ Tooze 2006, str. 354–356.
^ Speer 1971, str. 337; Fest 1999, str. 142–44, 146–50.
^ Beyer & Schneider.
^ Panayi 2005, str. 490, 495.
^ Hamblet 2008, str. 267–268.
^ Nazi forced labour 1942; Special treatment 1942.
^ USHMM, Women in the Third Reich.
^ Evans 2008, str. 361.
^ Evans 2008, str. 358–359.
^ Davis 1995.
^ Speer 1971, str. 524–527.
^ Overy 2006, str. 128–130.
^ Shirer 1960, str. 943.
^ Shirer 1960, str. 94.
^ ^a ^b Shirer 1960, str. 945.
^ Spotts 2002, str. 377–378.
^ Manvell 2011, str. 283–285.
^ Shirer 1960, str. 946.
^ Evans 2008, str. 334.
^ Shirer 1960, str. 944.
^ Shirer 1960, str. 943–944.
^ Longerich 2010, str. 30–32.
^ Shirer 1960, str. 203.
^ Majer 2003, str. 92.
^ Majer 2003, str. 60.
^ Longerich 2010, str. 38–39.
^ Longerich 2010, str. 67–69.
^ Longerich 2010, str. 41.
^ Shirer 1960, str. 233.
^ Kitchen 2006, str. 273; Longerich 2010, str. 112–113.
^ Longerich 2010, str. 117.
^ Evans 2005, str. 555–558; Longerich 2010, str. 127.
^ Evans 2005, str. 555–558.
^ Longerich 2010, str. 49; Evans 2008, str. 759.
^ ^a ^b USHMM, Genocide of European Roma.
^ Longerich 2010, str. 138–141; Evans 2008, str. 75–76.
^ ^a ^b Kershaw 2008, str. 295.
^ Longerich 2010, str. 47–48.
^ Evans 2008, str. 759; Niewyk & Nicosia 2000, str. 45.
^ Bendersky 2007, str. 161; Gellately 1996, str. 270–274.
^ ^a ^b Kershaw 2000a, str. 111.
^ Berghahn 1999, str. 32.
^ Powszechna PWN 2004, str. 267.
^ Gellately 1996, str. 270–274; Heinemann et al. 2006.
^ Snyder 2010, str. 416.
^ Overy 2005, str. 544.
^ Nicholas 2006, str. 247; Lukas 2001, str. 113.
^ Sereny 1999.
^ Snyder 2010, str. 416; Kershaw 2008, str. 683.
^ Snyder 2010, str. 162–163, 416.
^ Dorland 2009, str. 6.
^ Rummel 1994, table, p. 112.
^ Hosking 2006, str. 242.
^ Smith 1994, str. 204.
^ Longerich, Chapter 17 2003.
^ Longerich 2012, str. 555–556.
^ Evans 2008, str. 256–257; Browning 2005, str. 188–190.
^ Longerich 2010, str. 279–280.
^ Evans 2008, str. 318.
^ USHMM, Children during the Holocaust.
^ Fleming 2014, str. 31–32, 35–36; Evans 2008, str. 559–560.
^ Evans 2008, str. 555–556, 560.
^ Evans 2008, str. 560–561.
^ Evans 2008, str. 561.
^ Materski & Szarota 2009, str. 9.
^ Wrobel 1999.
^ Shirer 1960, str. 952.
^ Goldhagen 1996, str. 290.
^ Evans 2008, str. 295–296.
^ Shirer 1960, str. 954.
^ Shirer 1960, str. 951, 954.
^ Nakosteen 1965, str. 386; Pine 2011, str. 14–15, 27.
^ Shirer 1960, str. 249; Evans 2005, str. 270.
^ Evans 2005, str. 269.
^ Evans 2005, str. 263–264, 270.
^ ^a ^b ^v Evans 2005, str. 264.
^ Shirer 1960, str. 255.
^ Pine 2011, str. 13–40.
^ Evans 2005, str. 263–265.
^ Farago 1972, str. 65; Evans 2005, str. 265.
^ Evans 2005, str. 292.
^ Evans 2005, str. 302–303.
^ Evans 2005, str. 305.
^ Evans 2005, str. 295–297.
^ Evans 2005, str. 299.
^ ^a ^b Evans 2005, str. 516–517.
^ Heidelberg University Library.
^ Rupp 1978, str. 45.
^ Evans 2005, str. 518–519.
^ Evans 2005, str. 332–333.
^ Evans 2005, str. 369.
^ Kershaw 2008, str. 749.
^ McNab 2009, str. 164.
^ Stephenson 2001, str. 70.
^ Evans 2005, str. 297.
^ Pauley 2003, str. 119–137.
^ Overy 2005, str. 248.
^ Rupp 1978, str. 45–46.
^ Evans 2005, str. 272.
^ Grunberger 1971, str. 278.
^ Biddiscombe 2001, str. 612, 633.
^ Biddiscombe 2001, str. 612.
^ Rupp 1978, str. 124–125.
^ ^a ^b Longerich 2012, str. 370.
^ ^a ^b ^v Longerich 2012, str. 371.
^ Evans 2005, str. 521.
^ Evans 2005, str. 515.
^ Proctor 1999, str. 196.
^ Proctor 1999, str. 198.
^ Proctor 1999, str. 203.
^ Evans 2005, str. 319.
^ Proctor 1999, str. 40.
^ Busse & Riesberg 2004, str. 20.
^ Evans 2008, str. 611.
^ Evans 2008, str. 608.
^ Evans 2008, str. 609–661.
^ Evans 2008, str. 612.
^ DeGregori 2002, str. 153.
^ Hanauske-Abel 1996, str. 10.
^ Uekötter 2006, str. 56.
^ Closmann 2005, str. 30–32.
^ Closmann 2005, str. 18, 30.
^ Uekötter 2005, str. 113, 118.
^ Evans 2005, str. 222; USHMM, The German Churches and the Nazi State.
^ Ericksen & Heschel 1999, str. 10.
^ Lambert 2007, str. 534–538.
^ Schreiner 1998, str. 345–346.
^ Shirer 1960, str. 237.
^ Shirer 1960, str. 234–238.
^ Evans 2005, str. 220–230.
^ Kershaw 2008, str. 295–297.
^ ^a ^b ^v ^g Berben 1975, str. 140.
^ ^a ^b Shirer 1960, str. 238–239.
^ Shirer 1960, str. 239.
^ Berben 1975, str. 276–277.
^ Kershaw 2008, str. 332.
^ Kershaw 2008, str. 290.
^ Evans 2005, str. 234–235.
^ Gill 1994, str. 57.
^ Shirer 1960, str. 234–235.
^ Conway 2001, str. 92; Kershaw 2008, str. 315.
^ Evans 2005, str. 226, 237.
^ Evans 2005, str. 239–240.
^ Shirer 1960, str. 234–235; Evans 2005, str. 241–243.
^ Evans 2005, str. 245–246.
^ Fest 1996, str. 377.
^ Evans 2005, str. 244; USHMM, Dachau.
^ Berben 1975, str. 141–142.
^ Davies 2003, str. 86, 92; Libionka, The Catholic Church in Poland.
^ Shirer 1960, str. 240.
^ Klemperer 1992, str. 4–5.
^ Cox 2009, str. 33–36.
^ Shirer 1960, str. 372; Hoffmann 1988, str. 2.
^ Evans 2008, str. 626–627.
^ Evans 2008, str. 625–626.
^ Evans 2008, str. 626–269.
^ Evans 2008, str. 634, 643.
^ Gill 1994, str. 2; Evans 2008, str. 630.
^ Evans 2005, str. 669–671.
^ Shirer 1960, str. 659; Evans 2008, str. 631.
^ Evans 2008, str. 635; Kershaw 2008, str. 816–818.
^ Shirer 1960, str. 1048–1072.
^ Schafranek 2017, str. 161–248; Boeckl-Klamper, Mang & Neugebauer 2018, str. 299–305.
^ Grunberger 1971, str. 18; Kershaw 2008, str. 182, 203, 272.
^ Shirer 1960, str. 265; Evans 2005, str. 465–467.
^ Shirer 1960, str. 241–242.
^ Evans 2005, str. 133–135.
^ Evans 2005, str. 136.
^ ^a ^b Evans 2005, str. 16.
^ Evans 2005, str. 143–144.
^ Shirer 1960, str. 149.
^ Dussel 2010, str. 545, 555–557.
^ Evans 2005, str. 146–147.
^ Dussel 2010, str. 561.
^ Evans 2005, str. 152–159.
^ Shirer 1960, str. 241.
^ Scobie 1990, str. 92; Evans 2005, str. 181.
^ Speer 1971, str. 92, 150–151.
^ Speer 1971, str. 115–116, 190.
^ Evans 2005, str. 168.
^ Evans 2005, str. 169.
^ Shirer 1960, str. 243–244.
^ Evans 2005, str. 171, 173.
^ Evans 2005, str. 187.
^ Evans 2005, str. 199.
^ Evans 2005, str. 204.
^ Evans 2005, str. 199–200.
^ Evans 2005, str. 130; SPIO, Department of Statistics.
^ Evans 2005, str. 130–132.
^ Evans 2005, str. 125–126; The Daily Telegraph, 2003.
^ ^a ^b Evans 2008, str. 741.
^ Shirer 1960, str. 1143.
^ Marcuse 2001, str. 98.
^ Rees 2005, str. 295–96.
^ Fischer 1995, str. 569.
^ Murray & Millett 2001, str. 554.
^ Kershaw 2000a, str. 1–6.
^ Welch 2001, str. 2.
^ Evans 2009, str. 56.
^ The Economist 2015.
^ Strafgesetzbuch, section 86a.
^ Evans 2008, str. 748–749.
^ ^a ^b Sontheimer 2005.
^ Sontheimer 2005; The Economist 2015.

Literatura

Bytwerk, Randall. „Nazi Propaganda (1933—1945)”. research.calvin.edu (na jeziku: engleski).

Bartrop, Paul R.; Jacobs, Leonard, ur. (2014). „Einsatzgruppen”. Modern Genocide: The Definitive Resource and Document Collection. 1. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-363-9.
Beevor, Antony (2002). Berlin: The Downfall 1945. London: Viking-Penguin Books. ISBN 978-0-670-03041-5.
Beevor, Antony (2012). The Second World War. New York: Little, Brown. ISBN 978-0-316-02374-0.
Bendersky, Joseph W. (2007). A Concise History of Nazi Germany: 1919—1945. Lanham, MD: Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-5363-7.
Berben, Paul (1975). Dachau 1933—1945: The Official History. London: Norfolk Press. ISBN 978-0-85211-009-6.
Bergen, Doris (2016). War & Genocide: A Concise History of the Holocaust (Third izd.). Lanham, MD: Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-4422-4228-9.
Berghahn, Volker R. (1999). „Germans and Poles, 1871—1945”. Ur.: Bullivant, Keith; Giles, Geoffrey; Pape, Walter. Germany and Eastern Europe: Cultural Identities and Cultural Differences. Yearbook of European Studies. Amsterdam; Atlanta, GA: Rodopi. ISBN 978-90-420-0688-1.
Beyer, John C.; Schneider, Stephen A., Forced Labour under the Third Reich – Part 1 (PDF), Nathan Associates, Arhivirano iz originala (PDF) 9. 5. 2013. g., Pristupljeno 12. 5. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Biddiscombe, Perry (2001). „Dangerous Liaisons: The Anti-Fraternization Movement in the US Occupation Zones of Germany and Austria, 1945—1948”. Journal of Social History. 34 (3): 611—647. S2CID 145470893. doi:10.1353/jsh.2001.0002.
Boeckl-Klamper, Elisabeth; Mang, Thomas; Neugebauer, Wolfgang (2018). Gestapo-Leitstelle Wien 1938—1945 (na jeziku: German). Vienna: Steinbauer. ISBN 978-3-902494-83-2.
Bracher, Karl Dietrich (1970). The German Dictatorship. Prevod: Steinberg, Jean. New York: Penguin Books. ISBN 978-0-14-013724-8.
Browning, Christopher (2005). The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. UK: Arrow. ISBN 978-0-8032-5979-9.
Busse, Reinhard; Riesberg, Annette (2004), Health Care Systems in Transition: Germany (PDF), Copenhagen: WHO Regional Office for Europe on behalf of the European Observatory on Health Systems and Policies, Arhivirano iz originala (PDF) 21. 03. 2020. g., Pristupljeno 4. 9. 2019. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Bytwerk, Randall (1998). „Goebbels' 1943 Speech on Total War”. German Propaganda Archive. Calvin College. Pristupljeno 3. 3. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Childers, Thomas (2001). „Racial Policy and the Totalitarian State”. A History of Hitler's Empire, 2nd Edition. Epizoda 7 (na jeziku: engleski). The Great Courses. Korisna informacija se nalazi na: 12:20-12:41. Pristupljeno 28. 3. 2023. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Childers, Thomas (2017). The Third Reich: A History of Nazi Germany. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-1-4516-5113-3.
Clark, Lloyd (2012). Kursk: The Greatest Battle: Eastern Front 1943. London: Headline Review. ISBN 978-0-7553-3639-5.
Closmann, Charles (2005). „Legalizing a Volksgemeinschaft: Nazi Germany's Reich Nature Protection Law of 1935”. Ur.: Brüggemeier, Franz-Josef; Cioc, Mark; Zeller, Thomas. How Green Were the Nazis?: Nature, Environment, and Nation in the Third Reich. Athens: Ohio University Press. ISBN 978-0-8214-1646-4.
Constable, George, ur. (1988). Fists of Steel. The Third Reich. Alexandria, VA: Time-Life Books. ISBN 978-0-8094-6966-6.
Conway, John S (2001). The Nazi Persecution of the Churches, 1933—1945. Vancouver: Regent College Publishing. ISBN 978-1-57383-080-5.
Cox, John M. (2009). Circles of Resistance: Jewish, Leftist, and Youth Dissidence in Nazi Germany. New York: Peter Lang. ISBN 978-1-4331-0557-9.
Cuomo, Glenn R. (1995). National Socialist Cultural Policy. New York: Palgrave MacMillan. ISBN 978-0-312-09094-4.
Davies, Norman (2003). Rising '44: the Battle for Warsaw. New York: Viking. ISBN 978-0-670-03284-6.
Davis, Richard G. (1995). „German Rail Yards and Cities: U.S. Bombing Policy 1944—1945”. Air Power History. 42 (2): 46—63.
DeGregori, Thomas R. (2002). Bountiful Harvest: Technology, Food Safety, and the Environment. Washington: Cato Institute. ISBN 978-1-930865-31-0.
DeLong, J. Bradford (februar 1997). „Slouching Towards Utopia?: The Economic History of the Twentieth Century. XV. Nazis and Soviets”. econ161.berkeley.edu. University of California at Berkeley. Arhivirano iz originala 11. 5. 2008. g. Pristupljeno 21. 4. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Die Bevölkerung des Deutschen Reichs nach den Ergebnissen der Volkszählung 1939 [Population of the German Realm according to the 1939 census] (2), Berlin, 1941.
Dönitz, Karl (2012) [1958]. Memoirs: Ten Years and Twenty Days. London: Frontline. ISBN 978-1-84832-644-6.
Dorland, Michael (2009). Cadaverland: Inventing a Pathology of Catastrophe for Holocaust Survival: The Limits of Medical Knowledge and Memory in France. Tauber Institute for the Study of European Jewry series. Waltham, Mass: University Press of New England. ISBN 978-1-58465-784-2.
Dussel, Konrad (2010). „Wie erfolgreich war die nationalsozlalistische Presselenkung?” [How Successful was National Socialist Control of the Daily Press?] (PDF). Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte (na jeziku: nemački). 58 (4): 543—561. S2CID 147376008. doi:10.1524/vfzg.2010.0026. (potrebna pretplata)
Encyklopedia Powszechna PWN (na jeziku: poljski). 3. Warsaw: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 2004. ISBN 978-83-01-14179-0.
Ericksen, Robert P.; Heschel, Susannah (1999). Betrayal: German Churches and the Holocaust. Minneapolis: Augsberg Fortress. ISBN 978-0-8006-2931-1.
„"Euthanasie" im Nationalsozialismus”. Das Bundesarchiv (na jeziku: nemački). Government of Germany. 2012. Arhivirano iz originala 21. 10. 2013. g. Pristupljeno 19. 5. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Evans, Richard J. (2003). The Coming of the Third Reich. New York: Penguin. ISBN 978-0-14-303469-8.
Evans, Richard J. (2005). The Third Reich in Power. New York: Penguin. ISBN 978-0-14-303790-3.
Evans, Richard J. (2008). The Third Reich at War. New York: Penguin. ISBN 978-0-14-311671-4.
Evans, Richard J. (2009). Cosmopolitan Islanders: British Historians and the European Continent. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-19998-8.
Farago, Ladislas (1972) [1942]. German Psychological Warfare. International Propaganda and Communications. New York: Arno Press. ISBN 978-0-405-04747-3.
Fest, Joachim (1996). Plotting Hitler's Death: The German Resistance to Hitler 1933—1945. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-81774-1.
Fest, Joachim (1999). Speer: The Final Verdict. Prevod: Osers, Ewald; Dring, Alexandra. San Diego: Harcourt. ISBN 978-0-15-100556-7.
Fischer, Klaus P. (1995). Nazi Germany: A New History. London: Constable and Company. ISBN 978-0-09-474910-8.
Fleming, Michael (proleće 2014). „Allied Knowledge of Auschwitz: A (Further) Challenge to the 'Elusiveness' Narrative”. Holocaust and Genocide Studies. 28 (1): 31—57. S2CID 143736579. doi:10.1093/hgs/dcu014. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Freeman, Michael J. (1995). Atlas of Nazi Germany: A Political, Economic, and Social Anatomy of the Third Reich. London; New York: Longman. ISBN 978-0-582-23924-1.
Friedländer, Saul (2009). Nazi Germany and the Jews, 1933—1945. New York: Harper Perennial. ISBN 978-0-06-135027-6.
Gellately, Robert (1996). „Reviewed work(s): Vom Generalplan Ost zum Generalsiedlungsplan by Czeslaw Madajczyk. Der "Generalplan Ost". Hauptlinien der nationalsozialistischen Planungs- und Vernichtungspolitik by Mechtild Rössler; Sabine Schleiermacher”. Central European History. 29 (2): 270—274. doi:10.1017/S0008938900013170.
Gellately, Robert (2001). Social Outsiders in Nazi Germany. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-08684-2.
Germany (West) Presse- und Informationsamt (1961). Germany Reports. With an introduction by Konrad Adenauer (na jeziku: nemački). Wiesbaden: F. Steiner. OCLC 5092689.
Gill, Anton (1994). An Honourable Defeat: A History of the German Resistance to Hitler. London: Heinemann.
Gill, Roger (2006). Theory and Practice of Leadership. London: SAGE Publications. ISBN 978-0-7619-7176-4.
Glantz, David M. (1995). When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler. Lawrence, KS: University Press of Kansas. ISBN 978-0-7006-0899-7.
Goebel, Nicole (28. 9. 2017). „Auschwitz-Birkenau: 4 out of 10 German students don't know what it was”. Deutsche Welle. Arhivirano iz originala 28. 9. 2017. g. Pristupljeno 16. 2. 2019. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Goeschel, Christian (2009). Suicide in Nazi Germany. Oxford; New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-953256-8.
Goldhagen, Daniel (1996). Hitler's Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust. New York: Knopf. ISBN 978-0-679-44695-8.
Grunberger, Richard (1971). The 12-Year Reich: A Social History of Nazi Germany 1933—1945. New York: Holt Rinehart and Winston. ISBN 978-0-03-076435-6.
Hamblet, Wendy C. (2008). „Book Review: Götz Aly: Hitler's Beneficiaries: Plunder, Racial War, and the Nazi Welfare State”. Genocide Studies and Prevention. 3 (2): 267—268. S2CID 143661188. doi:10.1353/gsp.2011.0076.
Hanauske-Abel, Hartmut M. (7. 12. 1996). „Not a slippery slope or sudden subversion: German medicine and National Socialism in 1933” (PDF). BMJ. 313 (7070): 1453—1463. PMC 2352969 . PMID 8973235. doi:10.1136/bmj.313.7070.1453. Arhivirano iz originala (PDF) 17. 4. 2020. g. Pristupljeno 9. 5. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Harding, Thomas (23. 8. 2006). „Battle of Britain was won at sea. Discuss”. The Telegraph. Pristupljeno 22. 12. 2017. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Heinemann, Isabel; Oberkrome, Willi; Schleiermacher, Sabine; Wagner, Patrick (2006). Nauka, planowanie, wypędzenia : Generalny Plan Wschodni narodowych socjalistów : katalog wystawy Niemieckiej Współnoty Badawczej (PDF) (na jeziku: poljski). Bonn: Deutsche Forschungsgemeinschaft. Arhivirano iz originala (PDF) 02. 04. 2019. g. Pristupljeno 25. 05. 2023.
Richter, Heinz A. (1998). Greece in World War II (na jeziku: grčki). transl by Kostas Sarropoulos. Athens: Govostis. ISBN 978-960-270-789-0.
Hildebrand, Klaus (1984). The Third Reich. Boston: George Allen & Unwin. ISBN 978-0-04-943032-7.
Hoffmann, Peter (1988). German Resistance to Hitler. Cambridge; London: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-35085-4.
Hoffmann, Peter (1996) [1977]. The History of the German Resistance, 1933—1945. Montreal: McGill-Queen's University Press. ISBN 978-0-7735-1531-4.
Hosking, Geoffrey A. (2006). Rulers and Victims: The Russians in the Soviet Union. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-02178-5.
Hubert, Michael (1998). Deutschland im Wandel. Geschichte der deutschen Bevolkerung seit 1815 (na jeziku: nemački). Stuttgart: Steiner, Franz Verlag. ISBN 978-3-515-07392-9.
Kershaw, Ian (2000b). Hitler, 1936—1945: Nemesis. New York; London: W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-32252-1.
Kershaw, Ian (2000a). The Nazi Dictatorship: Problems and Perspectives of Interpretation (4th izd.). London: Arnold. ISBN 978-0-340-76028-4.
Kershaw, Ian (2001) [1987]. The "Hitler Myth": Image and Reality in the Third Reich. Oxford; New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280206-4.
Kershaw, Ian (2008). Hitler: A Biography. New York: W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-06757-6.
Kershaw, Ian (2011). The End: Hitler's Germany, 1944–45. London; New York: Penguin. ISBN 978-1-59420-314-5.
Kinobesuche in Deutschland 1925 bis 2004 (PDF) (na jeziku: nemački), Spitzenorganisation der Filmwirtschaft e. V, Arhivirano iz originala (PDF) 4. 2. 2012. g., Pristupljeno 4. 9. 2019. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Kirschbaum, Stanislav J. (1995). A History of Slovakia: The Struggle for Survival. New York: St. Martin's Press. ISBN 978-1-4039-6929-3.
Kitchen, Martin (2006). A History of Modern Germany, 1800—2000. Malden, MA: Blackwell. ISBN 978-1-4051-0040-3.
Klemperer, Klemens von (1992). German Resistance Against Hitler: The Search for Allies Abroad 1938—1945. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-160679-3.
Koonz, Claudia (2003). The Nazi Conscience. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-01172-4.
Lakotta, Beate (mart 2005). „Tief vergraben, nicht dran rühren”. Der Spiegel (na jeziku: nemački). br. 2. Hamburg: Spiegel-Verlag. str. 218—221. Arhivirano iz originala 17. 4. 2020. g. Pristupljeno 26. 5. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Lambert, Peter (2007). „Heroisation and Demonisation in the Third Reich: The Consensus-building Value of a Nazi Pantheon of Heroes”. Totalitarian Movements & Political Religions. 8 (3–4): 523—546. S2CID 144769526. doi:10.1080/14690760701571155.
Lauryssens, Stan (1999). The Man Who Invented the Third Reich: The Life and Times of Arthur Moeller van den Bruck. Stroud: Sutton. ISBN 978-0-7509-1866-4.
„Leni Riefenstahl”. The Daily Telegraph. London. 10. 9. 2003. ISSN 0307-1235. OCLC 49632006. Pristupljeno 10. 5. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Libionka, Dariusz. „The Catholic Church in Poland and the Holocaust, 1939—1945” (PDF). The Reaction of the Churches in Nazi Occupied Europe. Yad Vashem. Arhivirano iz originala (PDF) 17. 04. 2020. g. Pristupljeno 26. 8. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Longerich, Peter (2003). „Hitler's Role in the Persecution of the Jews by the Nazi Regime”. Holocaust Denial on Trial. Atlanta: Emory University. 17. Radicalisation of the Persecution of the Jews by Hitler at the Turn of the Year 1941—1942. Arhivirano iz originala 9. 7. 2009. g. Pristupljeno 31. 7. 2013.
Longerich, Peter (2010). Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford; New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280436-5.
Longerich, Peter (2012). Heinrich Himmler: A Life. Oxford; New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-959232-6.
Lukas, Richard C. (2001) [1994]. Did the Children Cry?: Hitler's War Against Jewish and Polish Children, 1939—1945. New York: Hippocrene. ISBN 978-0-7818-0870-5.
Majer, Diemut (2003). "Non-Germans" under the Third Reich: The Nazi Judicial and Administrative System in Germany and Occupied Eastern Europe, with Special Regard to Occupied Poland, 1939—1945. Baltimore; London: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-6493-3.
Manvell, Roger; Fraenkel, Heinrich (2007) [1965]. Heinrich Himmler: The Sinister Life of the Head of the SS and Gestapo. London; New York: Greenhill; Skyhorse. ISBN 978-1-60239-178-9.
Manvell, Roger (2011) [1962]. Goering. London: Skyhorse. ISBN 978-1-61608-109-6.
Marcuse, Harold (2001). Legacies of Dachau: The Uses and Abuses of a Concentration Camp, 1933—2001. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-55204-2.
Martin, Bernd (2005) [1995]. Japan and Germany in the Modern World. New York; Oxford: Berghahn Books. ISBN 978-1-84545-047-2.
Materski, Wojciech; Szarota, Tomasz (2009). Polska 1939—1945: straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami (na jeziku: poljski). Instytut Pamięci Narodowej, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. ISBN 978-83-7629-067-6.
Mazower, Mark (2008). Hitler's Empire: How the Nazis Ruled Europe. New York; Toronto: Penguin. ISBN 978-1-59420-188-2.
McElligott, Anthony; Kirk, Tim; Kershaw, Ian (2003). Working Towards the Führer: Essays in Honour of Sir Ian Kershaw. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-6732-7.
McNab, Chris (2009). The Third Reich. London: Amber Books. ISBN 978-1-906626-51-8.
Melvin, Mungo (2010). Manstein: Hitler's Greatest General. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84561-4.
Murray, Williamson; Millett, Allan R. (2001) [2000]. A War to be Won: Fighting the Second World War. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-00680-5.
Nakosteen, Mehdi Khan (1965). The History and Philosophy of Education. New York: Ronald Press. OCLC 175403.
NS-Zwangsarbeit: "Verbotener Umgang" (na jeziku: nemački), Stadtarchiv Göttingen Cordula Tollmien Projekt NS-Zwangsarbeiter, 1942.
Nicholas, Lynn H. (2006). Cruel World: The Children of Europe in the Nazi Web. New York: Vintage. ISBN 978-0-679-77663-5.
Niewyk, Donald L.; Nicosia, Francis R. (2000). The Columbia Guide to the Holocaust. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-11200-0.
'NS-Frauenwarte': Paper of the National Socialist Women's League, Heidelberg University Library, Pristupljeno 8. 5. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Oberkommandos der Wehrmacht (1941). Soldaten Atlas (na jeziku: nemački).
Overmans, Rüdiger (2000) [1999]. Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg. Beiträge zur Militärgeschichte (na jeziku: nemački). München: R. Oldenbourg. ISBN 978-3-486-56531-7.
Overy, Richard (2005) [2004]. The Dictators: Hitler's Germany, Stalin's Russia. UK: Penguin Group. ISBN 978-0-393-02030-4.
Overy, Richard (2006) [1995]. Why The Allies Won. London: Random House. ISBN 978-1-84595-065-1.
Overy, Richard (2014). The Bombers and the Bombed: Allied Air War Over Europe 1940—1945. New York: Viking. ISBN 978-0-698-15138-3.
Panayi, Panikos (2005). „Exploitation, Criminality, Resistance: The Everyday Life of Foreign Workers and Prisoners of War in the German Town of Osnabruck, 1939–49”. Journal of Contemporary History. 40 (3): 483—502. JSTOR 30036339. S2CID 159846665. doi:10.1177/0022009405054568.
Pauley, Bruce F. (2003) [1997]. Hitler, Stalin, and Mussolini: Totalitarianism in the Twentieth Century. European History Series. Wheeling, IL: Harlan Davidson. ISBN 978-0-88295-993-1.
Pine, Lisa (2011) [2010]. Education in Nazi Germany. Oxford; New York: Berg. ISBN 978-1-84520-265-1.
Posener, Alan (9. 4. 2018). „German TV Is Sanitizing History”. Foreign Policy. Pristupljeno 16. 2. 2019. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Proctor, Robert N. (1999). The Nazi War on Cancer. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-07051-3.
Raeder, Erich (2001) [1956]. Grand Admiral: The Personal Memoir of the Commander in Chief of the German Navy From 1935 Until His Final Break With Hitler in 1943. New York: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-80962-0.
Rees, Laurence (2005). Auschwitz: A New History. New York: Public Affairs, member of Perseus Books Group. ISBN 978-1-58648-303-6.
Reisner, Markus (februar 2015). „Der Luftkrieg 1944/45 über Österreich”. www.bundesheer.at (na jeziku: nemački). Bundesministerium für Landesverteidigung. Arhivirano iz originala 17. 11. 2021. g. Pristupljeno 7. 2. 2021. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Rhodes, Richard (2002). Masters of Death: The SS-Einsatzgruppen and the Invention of the Holocaust. New York: Vintage Books. ISBN 978-0-375-70822-0.
Rummel, Rudolph (1994). Death by Government. New Brunswick, NJ: Transaction. ISBN 978-1-56000-145-4.
Rupp, Leila J. (1978). Mobilizing Women for War: German and American Propaganda, 1939—1945. Princeton, N.J.: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-04649-5. OCLC 3379930.
Schafranek, Hans (2017). Widerstand und Verrat: Gestapospitzel im antifaschistischen Untergrund (na jeziku: German). Vienna: Czernin Verlag. ISBN 978-3-7076-0622-5.
Schreiner, Klaus (1998). „Messianism in the Weimar Republic”. Ur.: Schäfer, Peter; Cohen, Mark. Toward the Millennium: Messianic Expectations from the Bible to Waco. Leiden: Brill. str. 311—362. ISBN 90-04-11037-2.
Scobie, Alexander (1990). Hitler's State Architecture: The Impact of Classical Antiquity. University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN 978-0-271-00691-8.
Sereny, Gitta (1996) [1995]. Albert Speer: His Battle With Truth. New York; Toronto: Random House. ISBN 978-0-679-76812-8.
Sereny, Gitta (novembar 1999). „Stolen Children”. Talk. Pristupljeno 1. 7. 2012. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Shirer, William L. (1960). The Rise and Fall of the Third Reich. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-62420-0.
Smith, J. W. (1994). The World's Wasted Wealth 2: Save Our Wealth, Save Our Environment. Cambria, CA: Institute for Economic Democracy. ISBN 978-0-9624423-2-2.
Snyder, Timothy (2010). Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-00239-9.
„Sonderbehandlung erfolgt durch Strang”. Documents for National Socialism (na jeziku: nemački). NS-Archiv. 1942.
Sontheimer, Michael (10. 3. 2005). „Germany's Nazi Past: Why Germans Can Never Escape Hitler's Shadow”. Spiegel Online. Pristupljeno 11. 5. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Speer, Albert (1971) [1969]. Inside the Third Reich. New York: Avon. ISBN 978-0-380-00071-5.
Spielvogel, Jackson J. (2016) [2005]. Hitler and Nazi Germany: A History. Abingdon; New York: Taylor & Francis. ISBN 978-0-205-84678-8.
Spotts, Frederic (2002). Hitler and the Power of Aesthetics. New York: Overlook Press. ISBN 978-1-58567-345-2.
Staff (28. 9. 2017). „Deutsche wollen aus Geschichte lernen” [Germans want to learn from history] (na jeziku: nemački). Körber Foundation. Arhivirano iz originala 12. 1. 2022. g. Pristupljeno 25. 7. 2022. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Staff (16. 12. 2015). „What the Führer means for Germans today”. The Economist (na jeziku: engleski). Pristupljeno 24. 9. 2018. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Statistisches Jahrbuch für die Bundesrepublik Deutschland (PDF) (na jeziku: nemački). Statistisches Bundesamt. 2006. str. 34. Arhivirano iz originala (PDF) 26. 9. 2007. g. Pristupljeno 17. 3. 2012. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Stein, George (2002) [1966]. The Waffen-SS: Hitler's Elite Guard at War 1939—1945. Cerberus Publishing. ISBN 978-1-84145-100-8.
Steiner, Zara (2011). The Triumph of the Dark: European International History 1933—1939. Oxford; New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-921200-2.
Stephenson, Jill (2001). Women in Nazi Germany. London: Longman. ISBN 978-0-582-41836-3.
Stolfi, Russel (mart 1982). „Barbarossa Revisited: A Critical Reappraisal of the Opening Stages of the Russo-German Campaign (June–December 1941)”. Journal of Modern History. 54 (1): 27—46. S2CID 143690841. doi:10.1086/244076. hdl:10945/44218. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
„Strafgesetzbuch, StGB”, German Law Archive, 13. 11. 1998, Arhivirano iz originala 29. 10. 2019. g., Pristupljeno 25. 05. 2023. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Strüber, Henning (17. 8. 2018). „1943: Briten bombardieren Peenemünde”. www.ndr.de (na jeziku: nemački). Pristupljeno 7. 2. 2021. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941—1945: The Chetniks. Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0857-9.
Tooze, Adam (2006). The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Nazi Economy. New York; Toronto: Viking. ISBN 978-0-670-03826-8.
Tümmler, Holger (2010). Hitlers Deutschland: Die Mächtigen des Dritten Reiches (na jeziku: nemački). Wolfenbüttel: Melchior Verlag. ISBN 978-3-941555-88-4.
Uekötter, Frank (2006). The Green and the Brown: A History of Conservation in Nazi Germany. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-84819-0.
Uekötter, Frank (2005). „Polycentrism in Full Swing: Air Pollution Control in Nazi Germany”. Ur.: Brüggemeier, Franz-Josef; Cioc, Mark; Zeller, Thomas. How Green Were the Nazis?: Nature, Environment, and Nation in the Third Reich. Athens: Ohio University Press. ISBN 978-0-8214-4196-1.
Umbreit, Hans (2003). „Hitler's Europe: The German Sphere of Power”. Ur.: Kroener, Bernhard; Müller, Rolf-Dieter; Umbreit, Hans. Germany and the Second World War, Vol. 5. Organization and Mobilization in the German Sphere of Power. Part 2: Wartime Administration, Economy, and Manpower Resources, 1942—1944/5. Oxford; New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-820873-0.
USHMM. „Children during the Holocaust”. United States Holocaust Memorial Museum—Holocaust Encyclopedia. Pristupljeno 24. 4. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
USHMM. „Dachau”. United States Holocaust Memorial Museum—Holocaust Encyclopedia. Pristupljeno 14. 7. 2013. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
USHMM. „Genocide of European Roma (Gypsies), 1939—1945”. United States Holocaust Memorial Museum—Holocaust Encyclopedia. Pristupljeno 16. 9. 2018. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
USHMM. „The German Churches and the Nazi State”. United States Holocaust Memorial Museum—Holocaust Encyclopedia. Pristupljeno 25. 9. 2016. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
USHMM. „Women in the Third Reich”. United States Holocaust Memorial Museum—Holocaust Encyclopedia. Pristupljeno 19. 8. 2017. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Walk, Joseph (1996). Das Sonderrecht für die Juden im NS-Staat: Eine Sammlung der gesetzlichen Maßnahmen und Rechtlinien, Inhalt und Bedeutung (na jeziku: nemački) (2nd izd.). Heidelberg: Müller Verlag. ISBN 978-3-8252-1889-8.
Weale, Adrian (2012) [2010]. Army of Evil: A History of the SS. New York; Toronto: NAL Caliber (Penguin Group). ISBN 978-0-451-23791-0.
Wegner, Bernd (1990). The Waffen-SS: Organization, Ideology and Function. Hoboken, NJ: Blackwell. ISBN 978-0-631-14073-3.
Weinberg, Gerhard L. (2010) [1970]. Hitler's Foreign Policy 1933—1939: The Road to World War II. New York: Enigma Books. ISBN 978-1-929631-91-9.
Weinberg, Gerhard L. (2005) [1994]. A World at Arms: A Global History of World War II. Cambridge; Oxford: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85316-3.
Welch, David (2001). Hitler: Profile of a Dictator. London: Routledge. ISBN 978-0-415-25075-7.
Wiederschein, Harald (21. 7. 2015). „Mythos Waffen-SS”. Focus (na jeziku: nemački). Pristupljeno 3. 10. 2018. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Wüstenberg, Jenny; Art, David (maj 2008). „Using the Past in the Nazi Successor States from 1945 to the Present”. The Annals of the American Academy of Political and Social Science (na jeziku: engleski). 617 (1): 72—87. ISSN 0002-7162. S2CID 145313351. doi:10.1177/0002716207312762. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
Wrobel, Peter (1999). Warsaw Uprising 1944. The Devil's Playground: Poland in World War II. The Canadian Foundation for Polish Studies of the Polish Institute of Arts & Sciences Price-Patterson Ltd. ISBN 978-0-9692784-1-2.
Zentner, Christian; Bedürftig, Friedemann, ur. (1997) [1991]. The Encyclopedia of the Third Reich. New York: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-80793-0.

Spoljašnje veze

Nacistička Njemačka (Vikiatlas)

[2] Minstar unutrašnjih poslova Rajha Vilhelm Frik je 12. jula 1933. naredio da se Zastavu visoko svira odmah poslije nacionalne himne Pjesma Nijemaca, poznatije kao Njemačka iznad svega.^[1].

[анектирано-3] Uključujući Protektorat Češka i Moravska i Generalno gubernatorstvo.

[предсједник-4] Predsjednik.

[5] Firer i Rajhskancelar.

[6] Dejure od 30. arpila do 1. maja.

[7] Dejure od 2. maja do 23. maja.

[8] . Nationalsozialistischer Staat — „Nacionalsocijalistička država”, njem. NS-Staat — „Nacistička država” i njem. Nationalsozialistisches Deutschland — „Nacionalsocijalistička Njemačka”.

[114] Prema Rederu, „Nije se moglo računati da će naše vazduhoplovstvo čuvati naše transporte iz Britanske flote, jer bi njihove operacije zavisile od vremenskih prilika, ako ni zbog čega drugog. Nije se moglo očekivati da čak i za kratko vrijeme naše vazduhoplovstvo nadoknadi nedostatak pomorske nadmoći.”^[105] Veliki admiral Karl Denic vjerovao je da vazdušna nadmoć nije dovoljna i priznao je: „Nismo imali kontrolu ni nad vazduhom ni nad morem, niti smo bili u bilo kojoj poziciji da je steknemo.”^[106]

[167] Predloženo je još takvih okruga, kao što su Rajhskomesarijat Moskva, Rajhskomesarijat Kavkaz i Rajhskomesarijat Turkestan u slučaju da ove oblasti budu stavljene pod njemačku vlast.

[328] „Ipak, raspoložili dokazi ukazuju na to da su pravilu obični Nijemci to nisu odobravali. Gebelsove propagandne kampanje sprovedene u drugoj polovini 1941. i ponovo 1943. nisu uspjele da ih preobrate.”^[318]

[FOOTNOTETümmler201063-1] Tümmler 2010, str. 63.

[FOOTNOTEShirer19605-9] Shirer 1960, str. 5.

[FOOTNOTELauryssens1999102-10] Lauryssens 1999, str. 102.

[FOOTNOTEChilders201722–23,_35,_48,_124–130,_152,_168–169,_203–204,_225–226-11] Childers 2017, str. 22–23, 35, 48, 124–130, 152, 168–169, 203–204, 225–226.

[FOOTNOTEEvans2003103–108-12] Evans 2003, str. 103–108.

[FOOTNOTEEvans2003186–187-13] Evans 2003, str. 186–187.

[FOOTNOTEEvans2003170–171-14] Evans 2003, str. 170–171.

[FOOTNOTEGoldhagen199685-15] Goldhagen 1996, str. 85.

[FOOTNOTEEvans2003179–180-16] Evans 2003, str. 179–180.

[FOOTNOTEKershaw200881-17] Kershaw 2008, str. 81.

[FOOTNOTEEvans2003180–181-18] Evans 2003, str. 180–181.

[FOOTNOTEEvans2003181,_189-19] Evans 2003, str. 181, 189.

[FOOTNOTEChilders2017103-20] Childers 2017, str. 103.

[FOOTNOTEShirer1960136–137-21] Shirer 1960, str. 136–137.

[FOOTNOTEGoldhagen199687-22] Goldhagen 1996, str. 87.

[FOOTNOTEEvans2003293,_302-23] Evans 2003, str. 293, 302.

[FOOTNOTEShirer1960183–184-24] Shirer 1960, str. 183–184.

[FOOTNOTEEvans2003329–334-25] Evans 2003, str. 329–334.

[FOOTNOTEEvans2003354-26] Evans 2003, str. 354.

[FOOTNOTEEvans2003351-27] Evans 2003, str. 351.

[FOOTNOTEShirer1960196Evans2003336-28] Shirer 1960, str. 196; Evans 2003, str. 336.

[FOOTNOTEShirer1960199-29] Shirer 1960, str. 199.

[FOOTNOTEEvans2003358–359-30] Evans 2003, str. 358–359.

[FOOTNOTEShirer1960201-31] Shirer 1960, str. 201.

[FOOTNOTEEvans2005109,_637-32] Evans 2005, str. 109, 637.

[FOOTNOTEMcNab200914-33] McNab 2009, str. 14.

[FOOTNOTEShirer1960200Bracher1970281–87-34] Shirer 1960, str. 200; Bracher 1970, str. 281–87.

[FOOTNOTEShirer1960200Evans2005109-35] Shirer 1960, str. 200; Evans 2005, str. 109.

[FOOTNOTEZentnerBedürftig1997785,_941-36] Zentner & Bedürftig 1997, str. 785, 941.

[FOOTNOTEKoonz200373-37] Koonz 2003, str. 73.

[FOOTNOTEShirer1960202-38] Shirer 1960, str. 202.

[FOOTNOTEShirer1960268-39] Shirer 1960, str. 268.

[FOOTNOTEEvans200514-40] Evans 2005, str. 14.

[FOOTNOTECuomo1995231-41] Cuomo 1995, str. 231.

[FOOTNOTEMcNab200954-42] McNab 2009, str. 54.

[FOOTNOTEMcNab200956-43] McNab 2009, str. 56.

[FOOTNOTEKershaw2008309–314-44] Kershaw 2008, str. 309–314.

[FOOTNOTEEvans200531–34-45] Evans 2005, str. 31–34.

[FOOTNOTEKershaw2008306–313-46] Kershaw 2008, str. 306–313.

[FOOTNOTEOvery200563-47] Overy 2005, str. 63.

[FOOTNOTEEvans200544-48] Evans 2005, str. 44.

[FOOTNOTEShirer1960226–227-49] Shirer 1960, str. 226–227.

[FOOTNOTEKershaw2008317-50] Kershaw 2008, str. 317.

[FOOTNOTEShirer1960230-51] Shirer 1960, str. 230.

[FOOTNOTEKershaw200150–59-52] Kershaw 2001, str. 50–59.

[FOOTNOTEHildebrand198420–21Childers2017248-53] Hildebrand 1984, str. 20–21; Childers 2017, str. 248.

[FOOTNOTEEvans2003344-54] Evans 2003, str. 344.

[FOOTNOTEEvans2008map,_p._366-55] Evans 2008, map, p. 366.

[FOOTNOTEWalk19961–128-56] Walk 1996, str. 1–128.

[FOOTNOTEFriedländer200944–53-57] Friedländer 2009, str. 44–53.

[FOOTNOTEChilders2017351–356-58] Childers 2017, str. 351–356.

[FOOTNOTEShirer1960209-59] Shirer 1960, str. 209.

[FOOTNOTEShirer1960209–210-60] Shirer 1960, str. 209–210.

[FOOTNOTEEvans2005618-61] Evans 2005, str. 618.

[FOOTNOTEShirer1960210–212-62] Shirer 1960, str. 210–212.

[FOOTNOTEEvans2005338–339-63] Evans 2005, str. 338–339.

[FOOTNOTEEvans2005623-64] Evans 2005, str. 623.

[FOOTNOTEKitchen2006271-65] Kitchen 2006, str. 271.

[FOOTNOTEEvans2005629-66] Evans 2005, str. 629.

[FOOTNOTEEvans2005633-67] Evans 2005, str. 633.

[FOOTNOTEEvans2005632–637-68] Evans 2005, str. 632–637.

[FOOTNOTEEvans2005641-69] Evans 2005, str. 641.

[FOOTNOTEShirer1960297-70] Shirer 1960, str. 297.

[FOOTNOTESteiner2011181–251-71] Steiner 2011, str. 181–251.

[FOOTNOTEEvans2005646–652-72] Evans 2005, str. 646–652.

[FOOTNOTEEvans2005667-73] Evans 2005, str. 667.

[FOOTNOTEKershaw2008417-74] Kershaw 2008, str. 417.

[FOOTNOTEKershaw2008419-75] Kershaw 2008, str. 419.

[FOOTNOTEEvans2005668–669-76] Evans 2005, str. 668–669.

[FOOTNOTEEvans2005671–674-77] Evans 2005, str. 671–674.

[FOOTNOTEEvans2005679–680-78] Evans 2005, str. 679–680.

[FOOTNOTEEvans2005682–683-79] Evans 2005, str. 682–683.

[FOOTNOTEKirschbaum1995190Evans2005687-80] Kirschbaum 1995, str. 190; Evans 2005, str. 687.

[FOOTNOTEMazower2008264–265-81] Mazower 2008, str. 264–265.

[FOOTNOTEWeinberg201060-82] Weinberg 2010, str. 60.

[FOOTNOTEEvans2005689–690-83] Evans 2005, str. 689–690.

[FOOTNOTEKershaw2008486-84] Kershaw 2008, str. 486.

[FOOTNOTEEvans2005691-85] Evans 2005, str. 691.

[FOOTNOTEKershaw2008496-86] Kershaw 2008, str. 496.

[FOOTNOTESnyder2010116-87] Snyder 2010, str. 116.

[FOOTNOTEMazower2008chapter_9-88] Mazower 2008, chapter 9.

[FOOTNOTEShirer1960803Evans2008151Kershaw2008584-89] Shirer 1960, str. 803; Evans 2008, str. 151; Kershaw 2008, str. 584.

[FOOTNOTEWeinberg2005414-90] Weinberg 2005, str. 414.

[FOOTNOTEMartin2005279–80-91] Martin 2005, str. 279–80.

[FOOTNOTEEvans2005699–701-92] Evans 2005, str. 699–701.

[FOOTNOTEBeevor201222,_27–28-93] Beevor 2012, str. 22, 27–28.

[FOOTNOTEBeevor201232-94] Beevor 2012, str. 32.

[FOOTNOTELongerich2010148–149-95] Longerich 2010, str. 148–149.

[FOOTNOTEEvans200815Longerich2010144-96] Evans 2008, str. 15; Longerich 2010, str. 144.

[FOOTNOTEBeevor201240-97] Beevor 2012, str. 40.

[FOOTNOTEMazower2008260-98] Mazower 2008, str. 260.

[FOOTNOTETooze2006332-99] Tooze 2006, str. 332.

[FOOTNOTEEvans2005120Beevor201273–76-100] Evans 2005, str. 120; Beevor 2012, str. 73–76.

[FOOTNOTEShirer1960709-101] Shirer 1960, str. 709.

[FOOTNOTEShirer1960715–719Beevor201270–71,_79-102] Shirer 1960, str. 715–719; Beevor 2012, str. 70–71, 79.

[FOOTNOTEShirer1960731–738-103] Shirer 1960, str. 731–738.

[FOOTNOTEShirer1960696–730-104] Shirer 1960, str. 696–730.

[FOOTNOTEKershaw2008562-105] Kershaw 2008, str. 562.

[FOOTNOTEMazower2008265-106] Mazower 2008, str. 265.

[FOOTNOTEEvans2008333–334-107] Evans 2008, str. 333–334.

[FOOTNOTEMazower2008271-108] Mazower 2008, str. 271.

[FOOTNOTEMazower2008272,_279-109] Mazower 2008, str. 272, 279.

[FOOTNOTEMazower2008262-110] Mazower 2008, str. 262.

[FOOTNOTEShirer1960753,_774–782Kershaw2000b301–303,_309–310-111] Shirer 1960, str. 753, 774–782; Kershaw 2000b, str. 301–303, 309–310.

[FOOTNOTERaeder2001324–325-112] Raeder 2001, str. 324–325.

[FOOTNOTEDönitz2012114-113] Dönitz 2012, str. 114.

[FOOTNOTEHarding2006-115] Harding 2006.

[FOOTNOTEEvans2008149-116] Evans 2008, str. 149.

[FOOTNOTEShirer1960815–816Evans2008153-117] Shirer 1960, str. 815–816; Evans 2008, str. 153.

[FOOTNOTETomasevich197552–53Richter1998616-118] Tomasevich 1975, str. 52–53; Richter 1998, str. 616.

[FOOTNOTEClark201273-119] Clark 2012, str. 73.

[FOOTNOTEEvans2008160–161-120] Evans 2008, str. 160–161.

[FOOTNOTEEvans2008189–190-121] Evans 2008, str. 189–190.

[FOOTNOTEStolfi198232–34,_36–38-122] Stolfi 1982, str. 32–34, 36–38.

[FOOTNOTEStolfi198245–46-123] Stolfi 1982, str. 45–46.

[FOOTNOTEShirer1960900–901-124] Shirer 1960, str. 900–901.

[FOOTNOTEEvans200843-125] Evans 2008, str. 43.

[FOOTNOTEMazower2008284–287-126] Mazower 2008, str. 284–287.

[FOOTNOTEMazower2008290-127] Mazower 2008, str. 290.

[FOOTNOTEGlantz1995108–110-128] Glantz 1995, str. 108–110.

[FOOTNOTEMelvin2010282,_285-129] Melvin 2010, str. 282, 285.

[FOOTNOTEEvans2008413,_416–417-130] Evans 2008, str. 413, 416–417.

[FOOTNOTEEvans2008419–420-131] Evans 2008, str. 419–420.

[FOOTNOTEKershaw2011208-132] Kershaw 2011, str. 208.

[FOOTNOTEShirer19601007-133] Shirer 1960, str. 1007.

[FOOTNOTEEvans2008467-134] Evans 2008, str. 467.

[FOOTNOTEEvans2008471-135] Evans 2008, str. 471.

[FOOTNOTEEvans2008438–441-136] Evans 2008, str. 438–441.

[FOOTNOTEReisner2015Strüber2018-137] Reisner 2015; Strüber 2018.

[FOOTNOTEEvans2008461-138] Evans 2008, str. 461.

[FOOTNOTEBeevor2012576–578-139] Beevor 2012, str. 576–578.

[FOOTNOTEBeevor2012604–605-140] Beevor 2012, str. 604–605.

[FOOTNOTEShirer19601072-141] Shirer 1960, str. 1072.

[FOOTNOTEShirer19601090–1097-142] Shirer 1960, str. 1090–1097.

[FOOTNOTEKershaw2008910–912-143] Kershaw 2008, str. 910–912.

[FOOTNOTEKershaw2011224–225-144] Kershaw 2011, str. 224–225.

[FOOTNOTEShirer19601108-145] Shirer 1960, str. 1108.

[FOOTNOTEKershaw2008954–955-146] Kershaw 2008, str. 954–955.

[FOOTNOTEShirer19601126-147] Shirer 1960, str. 1126.

[FOOTNOTEBeevor2002381-148] Beevor 2002, str. 381.

[FOOTNOTEBeevor2002400–402-149] Beevor 2002, str. 400–402.

[FOOTNOTEEvans2008714-150] Evans 2008, str. 714.

[FOOTNOTEKershaw2011355–357-151] Kershaw 2011, str. 355–357.

[FOOTNOTELakotta2005218–221-152] Lakotta 2005, str. 218–221.

[FOOTNOTEGoeschel2009165-153] Goeschel 2009, str. 165.

[FOOTNOTEHubert1998272-154] Hubert 1998, str. 272.

[FOOTNOTEOvermans2000Bd._46-155] Overmans 2000, str. Bd. 46.

[FOOTNOTEOvery2014306–307-156] Overy 2014, str. 306–307.

[FOOTNOTE''Germany_Reports''196162-157] Germany Reports 1961, str. 62.

[FOOTNOTEBundesarchiv,_"Euthanasie"_im_Nationalsozialismus-158] Bundesarchiv, "Euthanasie" im Nationalsozialismus.

[FOOTNOTEHoffmann1996xiii-159] Hoffmann 1996, str. xiii.

[FOOTNOTEBeevor200231–32,_409–412-160] Beevor 2002, str. 31–32, 409–412.

[FOOTNOTEEvans200362-161] Evans 2003, str. 62.

[FOOTNOTEEvans2005623,_646–652-162] Evans 2005, str. 623, 646–652.

[FOOTNOTEShirer1960461–462-163] Shirer 1960, str. 461–462.

[FOOTNOTEShirer19601005-164] Shirer 1960, str. 1005.

[FOOTNOTEEvans2008373-165] Evans 2008, str. 373.

[FOOTNOTELongerich2010147-166] Longerich 2010, str. 147.

[FOOTNOTEUmbreit200326-168] Umbreit 2003, str. 26.

[FOOTNOTEShirer1960824,_841-169] Shirer 1960, str. 824, 841.

[FOOTNOTEShirer19601006-170] Shirer 1960, str. 1006.

[FOOTNOTEEvans20057–9-171] Evans 2005, str. 7–9.

[FOOTNOTEEvans20056–9-172] Evans 2005, str. 6–9.

[FOOTNOTEKershaw2008204-173] Kershaw 2008, str. 204.

[FOOTNOTEKershaw2008146–147-174] Kershaw 2008, str. 146–147.

[FOOTNOTEEvans20087-175] Evans 2008, str. 7.

[FOOTNOTEGellately1996270–274Bendersky2007161-176] Gellately 1996, str. 270–274; Bendersky 2007, str. 161.

[FOOTNOTEBytwerk1998-177] Bytwerk 1998.

[FOOTNOTEEvans2008759Longerich201049-178] Evans 2008, str. 759; Longerich 2010, str. 49.

[FOOTNOTEBergen201636–37-179] Bergen 2016, str. 36–37.

[FOOTNOTEEvans20057,_443Kershaw200881-180] Evans 2005, str. 7, 443; Kershaw 2008, str. 81.

[FOOTNOTEEvans2005210–211-181] Evans 2005, str. 210–211.

[FOOTNOTEEvans2005121–122-182] Evans 2005, str. 121–122.

[FOOTNOTEKershaw2008170,_172,_181-183] Kershaw 2008, str. 170, 172, 181.

[FOOTNOTEEvans2005400-184] Evans 2005, str. 400.

[FOOTNOTEKershaw2008105–106-185] Kershaw 2008, str. 105–106.

[FOOTNOTEGill2006259-186] Gill 2006, str. 259.

[FOOTNOTEKershaw2001253-187] Kershaw 2001, str. 253.

[FOOTNOTEKershaw2008320–321-188] Kershaw 2008, str. 320–321.

[FOOTNOTEMcElligottKirkKershaw20036-189] McElligott, Kirk & Kershaw 2003, str. 6.

[FOOTNOTESpeer1971281-190] Speer 1971, str. 281.

[FOOTNOTEManvellFraenkel200729-191] Manvell & Fraenkel 2007, str. 29.

[FOOTNOTEEvans200548–49-192] Evans 2005, str. 48–49.

[FOOTNOTEFreeman19956-193] Freeman 1995, str. 6.

[FOOTNOTEEvans200514–15,_49-194] Evans 2005, str. 14–15, 49.

[FOOTNOTEEvans200549-195] Evans 2005, str. 49.

[FOOTNOTEEvans200543–44-196] Evans 2005, str. 43–44.

[FOOTNOTEEvans200545-197] Evans 2005, str. 45.

[FOOTNOTEEvans200546-198] Evans 2005, str. 46.

[FOOTNOTEEvans200575-199] Evans 2005, str. 75.

[FOOTNOTEEvans200576-200] Evans 2005, str. 76.

[FOOTNOTEEvans200579–80-201] Evans 2005, str. 79–80.

[FOOTNOTEEvans200568,_70-202] Evans 2005, str. 68, 70.

[FOOTNOTEEvans2008514-203] Evans 2008, str. 514.

[FOOTNOTEEvans200572-204] Evans 2005, str. 72.

[FOOTNOTEWeale2012154-205] Weale 2012, str. 154.

[FOOTNOTEEvans200573-206] Evans 2005, str. 73.

[FOOTNOTEEvans2005539,_551-207] Evans 2005, str. 539, 551.

[FOOTNOTEGellately2001216-208] Gellately 2001, str. 216.

[FOOTNOTEKershaw2008346-209] Kershaw 2008, str. 346.

[FOOTNOTEEvans2005544-210] Evans 2005, str. 544.

[FOOTNOTEKershaw2008347-211] Kershaw 2008, str. 347.

[FOOTNOTEEvans200543–45-212] Evans 2005, str. 43–45.

[FOOTNOTELongerich2010146-213] Longerich 2010, str. 146.

[FOOTNOTELongerich2010242–247-214] Longerich 2010, str. 242–247.

[FOOTNOTEKershaw2000b467-215] Kershaw 2000b, str. 467.

[FOOTNOTELongerich2010198-216] Longerich 2010, str. 198.

[FOOTNOTELongerich2010207-217] Longerich 2010, str. 207.

[FOOTNOTEConstable1988139,_154-218] Constable 1988, str. 139, 154.

[FOOTNOTEEvans2008760–761-219] Evans 2008, str. 760–761.

[FOOTNOTEWeale201215–16-220] Weale 2012, str. 15–16.

[FOOTNOTEWeale201270,_166-221] Weale 2012, str. 70, 166.

[FOOTNOTEWeale201288-222] Weale 2012, str. 88.

[FOOTNOTEKershaw2008306-223] Kershaw 2008, str. 306.

[FOOTNOTETooze200667-224] Tooze 2006, str. 67.

[FOOTNOTEKershaw2008313-225] Kershaw 2008, str. 313.

[FOOTNOTEWeale20121,_26–29-226] Weale 2012, str. 1, 26–29.

[FOOTNOTELongerich2012113,_255-227] Longerich 2012, str. 113, 255.

[FOOTNOTELongerich2012122–123-228] Longerich 2012, str. 122–123.

[FOOTNOTEStein200218,_287Weale2012195-229] Stein 2002, str. 18, 287; Weale 2012, str. 195.

[FOOTNOTEWegner1990307,_313,_325,_327–331-230] Wegner 1990, str. 307, 313, 325, 327–331.

[FOOTNOTEStein200275–76,_276–280-231] Stein 2002, str. 75–76, 276–280.

[FOOTNOTEWiederschein2015-232] Wiederschein 2015.

[FOOTNOTEBartropJacobs20141424-233] Bartrop & Jacobs 2014, str. 1424.

[FOOTNOTELongerich2012215-234] Longerich 2012, str. 215.

[FOOTNOTERhodes2002257Kershaw2008518–519-235] Rhodes 2002, str. 257; Kershaw 2008, str. 518–519.

[FOOTNOTEEvans2008318Weale2012116-236] Evans 2008, str. 318; Weale 2012, str. 116.

[FOOTNOTELongerich2012125-237] Longerich 2012, str. 125.

[FOOTNOTELongerich2012212–213Weale2012411-238] Longerich 2012, str. 212–213; Weale 2012, str. 411.

[FOOTNOTESereny1996323,_329Evans2008343-239] Sereny 1996, str. 323, 329; Evans 2008, str. 343.

[FOOTNOTEDeLong1997-240] v DeLong 1997.

[FOOTNOTEEvans2005345-241] Evans 2005, str. 345.

[FOOTNOTETooze200697-242] Tooze 2006, str. 97.

[FOOTNOTETooze2006125–127-243] Tooze 2006, str. 125–127.

[FOOTNOTETooze2006131-244] Tooze 2006, str. 131.

[FOOTNOTETooze2006106,_117–118.-245] Tooze 2006, str. 106, 117–118..

[FOOTNOTETooze2006308–309.-246] Tooze 2006, str. 308–309..

[FOOTNOTEEvans2005322–326,_329-247] Evans 2005, str. 322–326, 329.

[FOOTNOTEEvans2005320-248] Evans 2005, str. 320.

[FOOTNOTEEvans2005330–331-249] Evans 2005, str. 330–331.

[FOOTNOTEEvans2005166-250] Evans 2005, str. 166.

[FOOTNOTEEvans2005327–328,_338-251] Evans 2005, str. 327–328, 338.

[FOOTNOTEEvans2005328,_333-252] Evans 2005, str. 328, 333.

[FOOTNOTEEvans2005331-253] Evans 2005, str. 331.

[FOOTNOTEKershaw2008289-254] Kershaw 2008, str. 289.

[FOOTNOTEMcNab200954,_71-255] McNab 2009, str. 54, 71.

[FOOTNOTETooze200661–62-256] Tooze 2006, str. 61–62.

[FOOTNOTEEvans2005357–360-257] Evans 2005, str. 357–360.

[FOOTNOTEEvans2005360-258] Evans 2005, str. 360.

[FOOTNOTETooze2006294-259] Tooze 2006, str. 294.

[FOOTNOTEEvans2005141–142-260] Evans 2005, str. 141–142.

[FOOTNOTEMcNab200959-261] McNab 2009, str. 59.

[FOOTNOTEOvery2006252-262] Overy 2006, str. 252.

[FOOTNOTESpeer1971263–264-263] Speer 1971, str. 263–264.

[FOOTNOTETooze2006354–356-264] Tooze 2006, str. 354–356.

[FOOTNOTESpeer1971337Fest1999142–44,_146–50-265] Speer 1971, str. 337; Fest 1999, str. 142–44, 146–50.

[FOOTNOTEBeyerSchneider-266] Beyer & Schneider.

[FOOTNOTEPanayi2005490,_495-267] Panayi 2005, str. 490, 495.

[FOOTNOTEHamblet2008267–268-268] Hamblet 2008, str. 267–268.

[FOOTNOTENazi_forced_labour1942Special_treatment1942-269] Nazi forced labour 1942; Special treatment 1942.

[FOOTNOTEUSHMM,_''Women_in_the_Third_Reich''-270] USHMM, Women in the Third Reich.

[FOOTNOTEEvans2008361-271] Evans 2008, str. 361.

[FOOTNOTEEvans2008358–359-272] Evans 2008, str. 358–359.

[FOOTNOTEDavis1995-273] Davis 1995.

[FOOTNOTESpeer1971524–527-274] Speer 1971, str. 524–527.

[FOOTNOTEOvery2006128–130-275] Overy 2006, str. 128–130.

[FOOTNOTEShirer1960943-276] Shirer 1960, str. 943.

[FOOTNOTEShirer196094-277] Shirer 1960, str. 94.

[FOOTNOTEShirer1960945-278] Shirer 1960, str. 945.

[FOOTNOTESpotts2002377–378-279] Spotts 2002, str. 377–378.

[FOOTNOTEManvell2011283–285-280] Manvell 2011, str. 283–285.

[FOOTNOTEShirer1960946-281] Shirer 1960, str. 946.

[FOOTNOTEEvans2008334-282] Evans 2008, str. 334.

[FOOTNOTEShirer1960944-283] Shirer 1960, str. 944.

[FOOTNOTEShirer1960943–944-284] Shirer 1960, str. 943–944.

[FOOTNOTELongerich201030–32-285] Longerich 2010, str. 30–32.

[FOOTNOTEShirer1960203-286] Shirer 1960, str. 203.

[FOOTNOTEMajer200392-287] Majer 2003, str. 92.

[FOOTNOTEMajer200360-288] Majer 2003, str. 60.

[FOOTNOTELongerich201038–39-289] Longerich 2010, str. 38–39.

[FOOTNOTELongerich201067–69-290] Longerich 2010, str. 67–69.

[FOOTNOTELongerich201041-291] Longerich 2010, str. 41.

[FOOTNOTEShirer1960233-292] Shirer 1960, str. 233.

[FOOTNOTEKitchen2006273Longerich2010112–113-293] Kitchen 2006, str. 273; Longerich 2010, str. 112–113.

[FOOTNOTELongerich2010117-294] Longerich 2010, str. 117.

[FOOTNOTEEvans2005555–558Longerich2010127-295] Evans 2005, str. 555–558; Longerich 2010, str. 127.

[FOOTNOTEEvans2005555–558-296] Evans 2005, str. 555–558.

[FOOTNOTELongerich201049Evans2008759-297] Longerich 2010, str. 49; Evans 2008, str. 759.

[FOOTNOTEUSHMM,_''Genocide_of_European_Roma''-298] USHMM, Genocide of European Roma.

[FOOTNOTELongerich2010138–141Evans200875–76-299] Longerich 2010, str. 138–141; Evans 2008, str. 75–76.

[FOOTNOTEKershaw2008295-300] Kershaw 2008, str. 295.

[FOOTNOTELongerich201047–48-301] Longerich 2010, str. 47–48.

[FOOTNOTEEvans2008759NiewykNicosia200045-302] Evans 2008, str. 759; Niewyk & Nicosia 2000, str. 45.

[FOOTNOTEBendersky2007161Gellately1996270–274-303] Bendersky 2007, str. 161; Gellately 1996, str. 270–274.

[FOOTNOTEKershaw2000a111-304] Kershaw 2000a, str. 111.

[FOOTNOTEBerghahn199932-305] Berghahn 1999, str. 32.

[FOOTNOTEPowszechna_PWN2004267-306] Powszechna PWN 2004, str. 267.

[FOOTNOTEGellately1996270–274Heinemann_et_al.2006-307] Gellately 1996, str. 270–274; Heinemann et al. 2006.

[FOOTNOTESnyder2010416-308] Snyder 2010, str. 416.

[FOOTNOTEOvery2005544-309] Overy 2005, str. 544.

[FOOTNOTENicholas2006247Lukas2001113-310] Nicholas 2006, str. 247; Lukas 2001, str. 113.

[FOOTNOTESereny1999-311] Sereny 1999.

[FOOTNOTESnyder2010416Kershaw2008683-312] Snyder 2010, str. 416; Kershaw 2008, str. 683.

[FOOTNOTESnyder2010162–163,_416-313] Snyder 2010, str. 162–163, 416.

[FOOTNOTEDorland20096-314] Dorland 2009, str. 6.

[FOOTNOTERummel1994[httpwwwhawaiiedupowerkillsNAZISTAB11GIF_table,_p._112]-315] Rummel 1994, table, p. 112.

[FOOTNOTEHosking2006242-316] Hosking 2006, str. 242.

[FOOTNOTESmith1994204-317] Smith 1994, str. 204.

[FOOTNOTELongerich,_Chapter_172003-318] Longerich, Chapter 17 2003.

[FOOTNOTELongerich2012555–556-319] Longerich 2012, str. 555–556.

[FOOTNOTEEvans2008256–257Browning2005188–190-320] Evans 2008, str. 256–257; Browning 2005, str. 188–190.

[FOOTNOTELongerich2010279–280-321] Longerich 2010, str. 279–280.

[FOOTNOTEEvans2008318-322] Evans 2008, str. 318.

[FOOTNOTEUSHMM,_''Children_during_the_Holocaust''-323] USHMM, Children during the Holocaust.

[FOOTNOTEFleming201431–32,_35–36Evans2008559–560-324] Fleming 2014, str. 31–32, 35–36; Evans 2008, str. 559–560.

[FOOTNOTEEvans2008555–556,_560-325] Evans 2008, str. 555–556, 560.

[FOOTNOTEEvans2008560–561-326] Evans 2008, str. 560–561.

[FOOTNOTEEvans2008561-327] Evans 2008, str. 561.

[FOOTNOTEMaterskiSzarota20099-329] Materski & Szarota 2009, str. 9.

[FOOTNOTEWrobel1999-330] Wrobel 1999.

[FOOTNOTEShirer1960952-331] Shirer 1960, str. 952.

[FOOTNOTEGoldhagen1996290-332] Goldhagen 1996, str. 290.

[FOOTNOTEEvans2008295–296-333] Evans 2008, str. 295–296.

[FOOTNOTEShirer1960954-334] Shirer 1960, str. 954.

[FOOTNOTEShirer1960951,_954-335] Shirer 1960, str. 951, 954.

[FOOTNOTENakosteen1965386Pine201114–15,_27-336] Nakosteen 1965, str. 386; Pine 2011, str. 14–15, 27.

[FOOTNOTEShirer1960249Evans2005270-337] Shirer 1960, str. 249; Evans 2005, str. 270.

[FOOTNOTEEvans2005269-338] Evans 2005, str. 269.

[FOOTNOTEEvans2005263–264,_270-339] Evans 2005, str. 263–264, 270.

[FOOTNOTEEvans2005264-340] v Evans 2005, str. 264.

[FOOTNOTEShirer1960255-341] Shirer 1960, str. 255.

[FOOTNOTEPine201113–40-342] Pine 2011, str. 13–40.

[FOOTNOTEEvans2005263–265-343] Evans 2005, str. 263–265.

[FOOTNOTEFarago197265Evans2005265-344] Farago 1972, str. 65; Evans 2005, str. 265.

[FOOTNOTEEvans2005292-345] Evans 2005, str. 292.

[FOOTNOTEEvans2005302–303-346] Evans 2005, str. 302–303.

[FOOTNOTEEvans2005305-347] Evans 2005, str. 305.

[FOOTNOTEEvans2005295–297-348] Evans 2005, str. 295–297.

[FOOTNOTEEvans2005299-349] Evans 2005, str. 299.

[FOOTNOTEEvans2005516–517-350] Evans 2005, str. 516–517.

[FOOTNOTEHeidelberg_University_Library-351] Heidelberg University Library.

[FOOTNOTERupp197845-352] Rupp 1978, str. 45.

[FOOTNOTEEvans2005518–519-353] Evans 2005, str. 518–519.

[FOOTNOTEEvans2005332–333-354] Evans 2005, str. 332–333.

[FOOTNOTEEvans2005369-355] Evans 2005, str. 369.

[FOOTNOTEKershaw2008749-356] Kershaw 2008, str. 749.

[FOOTNOTEMcNab2009164-357] McNab 2009, str. 164.

[FOOTNOTEStephenson200170-358] Stephenson 2001, str. 70.

[FOOTNOTEEvans2005297-359] Evans 2005, str. 297.

[FOOTNOTEPauley2003119–137-360] Pauley 2003, str. 119–137.

[FOOTNOTEOvery2005248-361] Overy 2005, str. 248.

[FOOTNOTERupp197845–46-362] Rupp 1978, str. 45–46.

[FOOTNOTEEvans2005272-363] Evans 2005, str. 272.

[FOOTNOTEGrunberger1971278-364] Grunberger 1971, str. 278.

[FOOTNOTEBiddiscombe2001612,_633-365] Biddiscombe 2001, str. 612, 633.

[FOOTNOTEBiddiscombe2001612-366] Biddiscombe 2001, str. 612.

[FOOTNOTERupp1978124–125-367] Rupp 1978, str. 124–125.

[FOOTNOTELongerich2012370-368] Longerich 2012, str. 370.

[FOOTNOTELongerich2012371-369] v Longerich 2012, str. 371.

[FOOTNOTEEvans2005521-370] Evans 2005, str. 521.

[FOOTNOTEEvans2005515-371] Evans 2005, str. 515.

[FOOTNOTEProctor1999196-372] Proctor 1999, str. 196.

[FOOTNOTEProctor1999198-373] Proctor 1999, str. 198.

[FOOTNOTEProctor1999203-374] Proctor 1999, str. 203.

[FOOTNOTEEvans2005319-375] Evans 2005, str. 319.

[FOOTNOTEProctor199940-376] Proctor 1999, str. 40.

[FOOTNOTEBusseRiesberg200420-377] Busse & Riesberg 2004, str. 20.

[FOOTNOTEEvans2008611-378] Evans 2008, str. 611.

[FOOTNOTEEvans2008608-379] Evans 2008, str. 608.

[FOOTNOTEEvans2008609–661-380] Evans 2008, str. 609–661.

[FOOTNOTEEvans2008612-381] Evans 2008, str. 612.

[FOOTNOTEDeGregori2002153-382] DeGregori 2002, str. 153.

[FOOTNOTEHanauske-Abel199610-383] Hanauske-Abel 1996, str. 10.

[FOOTNOTEUekötter200656-384] Uekötter 2006, str. 56.

[FOOTNOTEClosmann200530–32-385] Closmann 2005, str. 30–32.

[FOOTNOTEClosmann200518,_30-386] Closmann 2005, str. 18, 30.

[FOOTNOTEUekötter2005113,_118-387] Uekötter 2005, str. 113, 118.

[FOOTNOTEEvans2005222USHMM,_''The_German_Churches_and_the_Nazi_State''-388] Evans 2005, str. 222; USHMM, The German Churches and the Nazi State.

[FOOTNOTEEricksenHeschel199910-389] Ericksen & Heschel 1999, str. 10.

[FOOTNOTELambert2007534–538-390] Lambert 2007, str. 534–538.

[FOOTNOTESchreiner1998345–346-391] Schreiner 1998, str. 345–346.

[FOOTNOTEShirer1960237-392] Shirer 1960, str. 237.

[FOOTNOTEShirer1960234–238-393] Shirer 1960, str. 234–238.

[FOOTNOTEEvans2005220–230-394] Evans 2005, str. 220–230.

[FOOTNOTEKershaw2008295–297-395] Kershaw 2008, str. 295–297.

[FOOTNOTEBerben1975140-396] v ^g Berben 1975, str. 140.

[FOOTNOTEShirer1960238–239-397] Shirer 1960, str. 238–239.

[FOOTNOTEShirer1960239-398] Shirer 1960, str. 239.

[FOOTNOTEBerben1975276–277-399] Berben 1975, str. 276–277.

[FOOTNOTEKershaw2008332-400] Kershaw 2008, str. 332.

[FOOTNOTEKershaw2008290-401] Kershaw 2008, str. 290.

[FOOTNOTEEvans2005234–235-402] Evans 2005, str. 234–235.

[FOOTNOTEGill199457-403] Gill 1994, str. 57.

[FOOTNOTEShirer1960234–235-404] Shirer 1960, str. 234–235.

[FOOTNOTEConway200192Kershaw2008315-405] Conway 2001, str. 92; Kershaw 2008, str. 315.

[FOOTNOTEEvans2005226,_237-406] Evans 2005, str. 226, 237.

[FOOTNOTEEvans2005239–240-407] Evans 2005, str. 239–240.

[FOOTNOTEShirer1960234–235Evans2005241–243-408] Shirer 1960, str. 234–235; Evans 2005, str. 241–243.

[FOOTNOTEEvans2005245–246-409] Evans 2005, str. 245–246.

[FOOTNOTEFest1996377-410] Fest 1996, str. 377.

[FOOTNOTEEvans2005244USHMM,_''Dachau''-411] Evans 2005, str. 244; USHMM, Dachau.

[FOOTNOTEBerben1975141–142-412] Berben 1975, str. 141–142.

[FOOTNOTEDavies200386,_92Libionka,_''The_Catholic_Church_in_Poland''-413] Davies 2003, str. 86, 92; Libionka, The Catholic Church in Poland.

[FOOTNOTEShirer1960240-414] Shirer 1960, str. 240.

[FOOTNOTEKlemperer19924–5-415] Klemperer 1992, str. 4–5.

[FOOTNOTECox200933–36-416] Cox 2009, str. 33–36.

[FOOTNOTEShirer1960372Hoffmann19882-417] Shirer 1960, str. 372; Hoffmann 1988, str. 2.

[FOOTNOTEEvans2008626–627-418] Evans 2008, str. 626–627.

[FOOTNOTEEvans2008625–626-419] Evans 2008, str. 625–626.

[FOOTNOTEEvans2008626–269-420] Evans 2008, str. 626–269.

[FOOTNOTEEvans2008634,_643-421] Evans 2008, str. 634, 643.

[FOOTNOTEGill19942Evans2008630-422] Gill 1994, str. 2; Evans 2008, str. 630.

[FOOTNOTEEvans2005669–671-423] Evans 2005, str. 669–671.

[FOOTNOTEShirer1960659Evans2008631-424] Shirer 1960, str. 659; Evans 2008, str. 631.

[FOOTNOTEEvans2008635Kershaw2008816–818-425] Evans 2008, str. 635; Kershaw 2008, str. 816–818.

[FOOTNOTEShirer19601048–1072-426] Shirer 1960, str. 1048–1072.

[FOOTNOTESchafranek2017161–248Boeckl-KlamperMangNeugebauer2018299–305-427] Schafranek 2017, str. 161–248; Boeckl-Klamper, Mang & Neugebauer 2018, str. 299–305.

[FOOTNOTEGrunberger197118Kershaw2008182,_203,_272-428] Grunberger 1971, str. 18; Kershaw 2008, str. 182, 203, 272.

[FOOTNOTEShirer1960265Evans2005465–467-429] Shirer 1960, str. 265; Evans 2005, str. 465–467.

[FOOTNOTEShirer1960241–242-430] Shirer 1960, str. 241–242.

[FOOTNOTEEvans2005133–135-431] Evans 2005, str. 133–135.

[FOOTNOTEEvans2005136-432] Evans 2005, str. 136.

[FOOTNOTEEvans200516-433] Evans 2005, str. 16.

[FOOTNOTEEvans2005143–144-434] Evans 2005, str. 143–144.

[FOOTNOTEShirer1960149-435] Shirer 1960, str. 149.

[FOOTNOTEDussel2010545,_555–557-436] Dussel 2010, str. 545, 555–557.

[FOOTNOTEEvans2005146–147-437] Evans 2005, str. 146–147.

[FOOTNOTEDussel2010561-438] Dussel 2010, str. 561.

[FOOTNOTEEvans2005152–159-439] Evans 2005, str. 152–159.

[FOOTNOTEShirer1960241-440] Shirer 1960, str. 241.

[FOOTNOTEScobie199092Evans2005181-441] Scobie 1990, str. 92; Evans 2005, str. 181.

[FOOTNOTESpeer197192,_150–151-442] Speer 1971, str. 92, 150–151.

[FOOTNOTESpeer1971115–116,_190-443] Speer 1971, str. 115–116, 190.

[FOOTNOTEEvans2005168-444] Evans 2005, str. 168.

[FOOTNOTEEvans2005169-445] Evans 2005, str. 169.

[FOOTNOTEShirer1960243–244-446] Shirer 1960, str. 243–244.

[FOOTNOTEEvans2005171,_173-447] Evans 2005, str. 171, 173.

[FOOTNOTEEvans2005187-448] Evans 2005, str. 187.

[FOOTNOTEEvans2005199-449] Evans 2005, str. 199.

[FOOTNOTEEvans2005204-450] Evans 2005, str. 204.

[FOOTNOTEEvans2005199–200-451] Evans 2005, str. 199–200.

[FOOTNOTEEvans2005130SPIO,_Department_of_Statistics-452] Evans 2005, str. 130; SPIO, Department of Statistics.

[FOOTNOTEEvans2005130–132-453] Evans 2005, str. 130–132.

[FOOTNOTEEvans2005125–126''The_Daily_Telegraph'',_2003-454] Evans 2005, str. 125–126; The Daily Telegraph, 2003.

[FOOTNOTEEvans2008741-455] Evans 2008, str. 741.

[FOOTNOTEShirer19601143-456] Shirer 1960, str. 1143.

[FOOTNOTEMarcuse200198-457] Marcuse 2001, str. 98.

[FOOTNOTERees2005295–96-458] Rees 2005, str. 295–96.

[FOOTNOTEFischer1995569-459] Fischer 1995, str. 569.

[FOOTNOTEMurrayMillett2001554-460] Murray & Millett 2001, str. 554.

[FOOTNOTEKershaw2000a1–6-461] Kershaw 2000a, str. 1–6.

[FOOTNOTEWelch20012-462] Welch 2001, str. 2.

[FOOTNOTEEvans200956-463] Evans 2009, str. 56.

[FOOTNOTE''The_Economist''2015-464] The Economist 2015.

[FOOTNOTE''Strafgesetzbuch'',_section_86a-465] Strafgesetzbuch, section 86a.

[FOOTNOTEEvans2008748–749-466] Evans 2008, str. 748–749.

[FOOTNOTESontheimer2005-467] Sontheimer 2005.

[FOOTNOTESontheimer2005''The_Economist''2015-468] Sontheimer 2005; The Economist 2015.

[a]

[b]

[v]

[g]

[d]

[đ]

[e]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

Normativna kontrola
Državne	Francuska BnF podaci Izrael Sjedinjene Države
Ostale	Enciklopedija Britanika