Kolonijalizam
Kolonijalizam je pojam koji definiše praksu gde pojedine države šire svoj suverenitet izvan matične teritorije kroz osnivanje kolonija, odnosno zavisnih područja čije se domorodačko stanovništvo stavlja pod neposrednu vlast ili ih iseljava.[1]
Kolonijalizam je takođe, i naziv za ideologiju kojom se opravdavaju takvi postupci, najčešće kroz razne verske i rasne doktrine o superiornosti određene vere, rase ili kulture nad verama, rasama i kulturama naroda i područja nad kojima se vrši politika kolonijalizma.[2][3]
Pojam kolonijalizma je blisko povezan, ali ne i istovetan sa pojmom imperijalizma. U 20. veku je stekao pežorativno značenje, jer se povezuje s ugnjetavanjem azijskih, afričkih i latinoameričkih naroda od strane evropskih kolonijalnih sila.
U istoriji su poznate tri vrste kolonijalizma:
- Klasičan kolonijalizam - vodi potpunom (političkom i ekonomskom) potčinjavanju naroda i država. Da bi se ovaj cilj postigao, često je primenjivana i oružana sila. Nakon što slobodne zemlje postaju kolonije drugih zemalja, postaju i besplatan izvor sirovina i jeftine radne snage, a metropola dobija novo tržište za izvoz robe i kapitala. U poslednje vreme, klasičan kolonijalizam se raspada. Proces dekolonizacije se nije razvijao jednako brzo u svim delovima sveta. Severna i Južna Amerika oslobođene su još u 18. i 19. veku, a Afrika i Azija tek u 20. veku.
- Neokolonijalizam - predstavlja noviji oblik kolonijalizma. Nastaje i razvija se u 20. veku. Njegovi glavni nosioci su visokorazvijene zemlje. Suština neokolonijalizma je u tome što se zemljama, u manjoj ili većoj meri, priznaje politička nezavisnost, ali se u ekonomskom smislu one dovode u zavisan položaj. Metropola ulaže kapital u onaj segment proizvodnje za koji misli da će najbrže doneti profit. Ovakva vrsta kolonijalizma se najčešće javlja između bivših kolonija i metropole. Pojavom neokolonijalizma, nastavlja se eksploatacija prirodnih bogatstava siromašnih zemalja sveta.
- Tehnološki kolonijalizam - nastaje kao vid zavisnosti jedne države od druge, bez obzira na njenu moć ili vojnu snagu. Nauka postaje osnovni nosilac tehnološkog napretka, pa stoga sve zemlje teže ka što većem tehnološkom napretku, kako bi mogle svoje proizvode da prodaju na većem tržištu. Prateća pojava tehnološkog kolonijalizma je kupovanje (vrbovanje) visokokvalifikovanih stručnjaka. Na ovaj način, favorizuje se mali broj država koje su vodeće u nekoj oblasti naučnog ili tehnološkog razvoja.
Razjašnjenje pojma[uredi | uredi izvor]
Prema istoričaru Afrike Filipu Kurtinu, kolonijalizam je „vladavina od strane naroda koji pripadaju drugačijoj kulturi“.[4][5] Ipak, ne smatra se svaka tuđinska vlast nelegitimnom.
Elementi[uredi | uredi izvor]
Kako bi se jasno predstavio moderni novovekovni kolonijalizam, treba razjasniti oba elementa iz navedene definicije, vladavina i pripadnost drugačijoj kulturi.
Ovdje nije reč o klasičnom odnosu gospodar-sluga. Kolonijalni gospodari oduzimaju celom društvu mogućnost vlastitog razvoja. Tim razvojem upravljaju stranci vođeni pre svega svojim privrednim interesima.
Još jedna vrlo važna karakteristika kolonijalizma je u svetskoj istoriji retko viđeno odbijanje kolonijalnih gospodara da uspostave kulturološku vezu s narodima kojim su gospodarili. Od podređenih naroda se očekivalo gotovo potpuno preuzimanje normi Evropljana.[6] Tokom 19. veka ovi zahtevi za prilagođavanjem Evropljanima opravdavani su navodno nepremostivom rasnom i kulturnom nadmoći bele rase.[7] Zbog takvog stava kolonijalnih gospodara, ekspanzija Evropljana nije dovela do kulturne sinteze kakva je uspevala na primer Grcima za vreme grčkog kolonijalizma koji je iznedrio helenizam.
Govorilo se čak o obavezi bele rase da „civilizira“ kulturno „zaostale“ narode. Pored uverenja u vlastitu kulturnu nadmoć, u tome je bila sadržana i potreba nametanja svoje kulture agresivnim ekspanzionističkim metodama. Već najraniji španski i engleski teoretičari kolonijalizma stilizovali su tadašnja osvajanja kao deo „božjeg plana“ za misioniranje pagana, ili kao potrebu „civilizovanja“ varvara. I kasniji američki kao i japanski kolonijalizam koristili su istu takvu retoriku.
I druge tradicionalne kulture, kao na primer kineska, bile su uverene u svoju nadmoć, ali je nisu pokušavale nametati drugim narodima.
Razlike u odnosu na imperijalizam[uredi | uredi izvor]
Imperijalizmom se označavaju sve aktivnosti koje trebaju da posluže izgradnji transkontinentalnih imperija. Tu uz jasnu nameru uvek nanovo nametnuti vlastite nacionalne interese spada i moć za sprovođenje tih interesa u međunarodnom sistemu. Pri tome, imperijalizam preko kolonijalizma prelazi u svetsku politiku, u kojoj kolonije više nisu cilj same po sebi, postaju izvor moći koji se može zamenjivati u globalnoj borbi za moć.
Osim toga, imperijalne sile (kao na primer Britanska imperija u 19. veku i 20. veku) imaju ekonomski i politički uticaj koji nadilazi područja njihove direktne kolonije. To se pokazalo efikasnijom metodom vladanja.
Kako imperijalizam u sebi sadrži sposobnost obuhvatanja velikih privrednih područja, samo se Velika Britanija i SAD mogu smatrati potpuno razvijenim imperijalnim silama. Francuska, Nemačka, Rusija (odnosno SSSR) i Japan ili nisu bile dovoljno dugo prisutne na svetskoj sceni, ili su bile privredno preslabe za proboj na udaljena tržišta (na primer Sovjetski Savez).
Pokretački motivi i pretpostavke geografskih otkrića[uredi | uredi izvor]
Pri pogledu na godine najvažnijih geografskih otkrića, čini se kao da je kolonijalni period, počevši od španske feudalne kolonizacije Amerika od 1520, počeo gotovo bez ikakvih prethodnih naznaka ili priprema. Svojim oplovljavanjem 1488. oko Rta dobre nade Bartolomeo Dijas otvara put prema Indijskom okeanu, što je omogućilo Vasku da Gami da 1498. dođe brodom do Indije. Od svog uporišta Goe u Indiji, Portugalci 1509. stižu do Malake, a predvođeni Alfonsom de Albukerkom je 1511. i osvajaju. Kolumbov prelazak Atlantika dovodi 1492. do otkrića Amerika.
Zapravo, niz naučno-tehničkih otkrića i određene sociološko ekonomske okolnosti dovele su do toga, da je istorijski izuzetno značajna ekspanzija evropskih sila počela upravo u to vreme.[8][9][10] Jednostrana objašnjenja, kao što je činjenica da je u to vreme otežana trgovina s orijentom zbog islamskog osvajanja (Konstantinopolisa 1453), ili da počinje oblikovanje kapitalističke organizacije privrede (prvi potpuni razvoj kapitalizma u Engleskoj bio je tek u 17/18 veku), zanemaruju veliku raznolikost preduslova odgovornih za specifični tok evropskih ekspanzija.[11]
Naučni i tehnički preduslovi[uredi | uredi izvor]
Još u antičkog doba rodila se ideja otkrivanja i upoznavanja sveta. Već pitagorejci (škola nastala oko 525. p. n. e.) su shvatili da zemlja ima oblik lopte, a spoznaja o tome brzo se proširila u vremenu grčke antike. Eratosten je još oko 200. p. n. e. prilično tačno izračunao obim Zemlje. To je dovelo do predodžbe o mogućnosti stizanja u Aziju plovidbom na zapad preko Atlantika. U srednjem veku pre svega je bio poznat Ptolemejev astronomski udžbenik Almagest, ali on navodi bitno manje udaljenosti. To je podstaklo Kolumba da veruje kako može bez velikih problema preći taj, naoko ne predaleki put do Azije.
Kartografija razvijena još u starom veku nije bila dovoljna za snalaženje na većim udaljenostima. Tek projekcija koja je po svom stvaratelju Merkatoru (tek 1569) nazvana Merkatorovom rešila je problem projekcije površine lopte na ravnu ploču. Pouzdanost korištenja karata nastalih pre toga bila je vrlo upitna.
Astronomska znanja su za utvrđivanje položaja plovidbom na otvorenom moru bez vizuelnog kontakta s obalom bila su u 15. veku i početkom 16. veka puno važnija. Kao „nebeski putokaz“ služile su zvezdane karte koje su izradili još aleksandrijski astronomi. Ali, posmatranje golim okom bilo je nedovoljno, za tačno utvrđivanje položaja bili su potrebni posebni instrumenti. Dok je kartografija u ranom srednjem veku doživjela značajno nazadovanje znanja u odnosu na antiku (crkveni oci su najžešće osporavali ideju o zemlji kao lopti), grčko nasleđe sačuvano je u arapskoj kulturi. To znanje je ponovo stiglo u Evropu preko kontakata s Arapima uglavnom preko Španije. Pored toga, persijske i indijske spoznaje, kao i vlastita arapska postignuća u astronomiji stižu početkom novog veka u Evropu.
Instrumenti kao što je astrolab i korištenje kvadranta koji se koriste za merenje visine zvezda, preuzeti su od Arapa i zatim u Evropi dalje usavršeni, a i izumljen je Jakobov štap za merenje ugla zvezda u odnosu na površinu mora. Kompas koji je izumljen u Kini i tamo korišten još oko 1080, stiže i usavršava se u Evropi oko 1200. Osim toga, odstupanje magnetnog severnog pola od stvarnog verovatno je bilo poznato još u vremenu pre otkrića Amerika.
Najvažnije tehničko dostignuće su bili brodovi sposobni za plovidbu okeanima. Galije sredozemnih naroda nisu bile sposobne za plovidbu okeanima, a vikinške vitke i lake brodove koji su bili prilagođeni teškim uslovima okeana početkom 13. veka potisnule su snažnije i teške bracere. Ovu vrstu brodova koristili su baskijski pirati, a oko 1400. su ih u Italiji malo preoblikovali, pa ona smenjuje sredozemnu galiju.
Tokom 15. veka uz obale Atlantika, naročito u Portugalu i Kastilji, nastaje mali, duguljasti brod nosivosti od 50 do 100 tona, karavela. To je brod koji je zbog različitih visina jarbola bio pogodan i za snažan i za vrlo slab vetar. Osim toga, zahvaljujući kormilu razvijenom na Baltiku za braceru a preuzetom kod karavela, omogućilo je kormilaru značajno bolje i lakše kontrolisanje broda nego kod ranijih tipova brodova. B. Gil smatra, da se na primeru brodogradnje može bez sumnje dokazati, da je već u to vreme postojao „tehnički kosmopolitizam“.
Socijalno ekonomski razlozi[uredi | uredi izvor]
Do 11. veka vladali su sredozemljem vizantinci i Saraceni baveći se često morskim razbojništvima. Njihovu dominaciju prekidaju Piza i Đenova, da bi kasnije i sami nastavili s pljačkanjem brodova pre svega uz obale Male Azije. Osnivana su i društva za finansiranje takvih pothvata, tako da je ponekad teško razlikovati između trgovačkih misija i gusarstva. Za Andalužane je gusarenje mavarskih brodova, pljačkanje i zarobljavanje stanovnika severne Afrike i njihova prodaja kao roblja bio vrlo unosan posao. Nakon što su u okviru krstaških ratova potisnuti arapsko-sirijski trgovci, italijanski gradovi države mogli su direktno da trguju s Levantom i Orijentom. Povećanoj potrebi za trgovanjem pogodovao je porast broja stanovnika u Evropi od oko 1000. godine (vrhunac je dostignut oko 1300. godine, neposredno pre krize 14. veka).
Potražnja za luksuznom robom (tepisi, začini, sirovine za proizvodnju boja) s Orijenta mogla se nakon sloma Džingis Kanovog carstva, a zatim i dolaska Osmanlija zadovoljiti još samo preko posrednika.
Istorijski pregled[uredi | uredi izvor]
Pad Konstantinopolja u ruke Osmanlija 1453. može se smatrati pokretačkim događajem za kretanje na plovidbe okeanima koje su dovele do geografskih otkrića. Osnaženo Osmanlijsko carstvo tada preuzima kontrolu nad trgovinom s Kinom i Indijom. To je dovelo do poskupljenja gotove robe kao što su bili porcelan i začini. Ova „blokada“ podstakla je evropske naučnike da se intenzivnije pozabave potragom za alternativnim putevima prema Aziji. Još jedan razlog je bila i trgovačka politika Venecije i Đenove koje su vladale Sredozemljem i zajedno s vizantom početkom novog veka uspostavili monopol na trgovinu sa Kinom i Indijom.
Evropske države su se u osvajanju i iskorištavanju drugih kontinenata, kao Afrike, Azije, Amerike i Australije, ponašale prema kolonijalnom obrascu. Uzimale su sirovine (sirovinu za šećer iz šećerne trske, zlato, dijamanti) iz kolonijaliziranih zemalja bez plaćanja primerene protivvrednosti za njih. Vreme kolonijalizma obeleženo je nasiljem i tlačenjem domorodaca tih kontinenata.
Do početka Prvog svetskog rata kolonijalizam je u punom zamahu obuhvatio ogromna područja:
| Kolonijalni posedi velikih sila | ||||||||
| kolonije | kolonije | metropola* | UKUPNO | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1876. | 1914. | 1914. | 1914. | |||||
| mil. km² | mil. stanov. | mil. km² | mil. stanov. | mil. km² | mil. stanov. | mil. km² | mil. stanov. | |
| Britanska imperija | 22,5 | 251,9 | 33,5 | 395,5 | 0,3 | 46,5 | 33,8 | 440,0 |
| Rusko carstvo[12] | 17,0 | 15,9 | 17,4 | 33,2 | 5,4 | 136,2 | 22,8 | 169,4 |
| Francusko carstvo | 0,9 | 6,0 | 10,6 | 55,5 | 0,5 | 39,6 | 11,1 | 95,1 |
| Nemačko kolonijalno carstvo | - | - | 2,9 | 12,3 | 0,5 | 69,4 | 3,4 | 77,2 |
| Američko carstvo | - | - | 0,3 | 9,7 | 9,4 | 97,0 | 9,7 | 106,7 |
| Japansko carstvo | - | - | 0,3 | 19,2 | 0,4 | 53,0 | 0,7 | 72,2 |
| 6 velikih sila ukupno | 40,4 | 273,8 | 65,0 | 523,4 | 16,5 | 437,2 | 81,5 | 960,2 |
| Kolonijalni posedi drugih država (Belgijsko carstvo, Holandsko carstvo[13][14] i dr.) | 9,9 | 45,3 | ||||||
| Polukolonije (Iran, Kina, Japan i dr.) | 14,5 | 361,2 | ||||||
| Ostale zemlje | 28,0 | 289,9 | ||||||
| Cela zemaljska kugla | 133,9 | 1.657,0 | ||||||
| Izvor: Lenjin, "Imperijalizam kao najviši stadijum kapitalizma" “[15] | ||||||||
| * pod metropolom podrazumeva se matica zemlja, odnosno kolonijalna sila | ||||||||
Kraj kolonijalnog razdoblja[uredi | uredi izvor]
Razdoblje kolonijalizma u užem smislu reči završava u decenijama nakon Drugog svetskog rata, kad gotovo sve nekadašnje kolonije dobijaju nezavisnost. U Africi i na Bliskom istoku je nakon toga često dolazilo do ratova, jer su kolonijalne sile granice između svojih poseda povlačile „za stolom, na crtaćim daskama“, najčešće zanemarujući pri tome kulturne veze i međuzavisnosti pojedinih područja.[16] Mnoge države trećeg sveta nalazile su se i nakon sticanja samostalnosti u privredno zavisnom položaju u odnosu na svoje ranije kolonizatore.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language. 1989. str. 291.
- ^ Tignor, Roger (2005). Preface to Colonialism: a theoretical overview. Markus Weiner Publishers. str. x. ISBN 978-1-55876-340-1. Pristupljeno 5. 4. 2010.
- ^ Osterhammel, Jürgen (2005). Colonialism: a theoretical overview. trans. Shelley Frisch. Markus Weiner Publishers. str. 15. ISBN 978-1-55876-340-1. Pristupljeno 5. 4. 2010.
- ^ „Colonialism”. Collins English Dictionary. HarperCollins. 2011. Arhivirano iz originala 31. 07. 2017. g. Pristupljeno 8. 1. 2012.
- ^ „Colonialism”. Merriam-Webster. Merriam-Webster. 2010. Pristupljeno 5. 4. 2010.
- ^ Osterhammel, Jürgen (2005). Colonialism: A Theoretical Overview. trans. Shelley Frisch. Markus Weiner Publishers. str. 16. ISBN 978-1-55876-340-1. Pristupljeno 5. 4. 2010.
- ^ Mountz, Alison. The Other, Key Concepts in Human Geography. str. 2.
- ^ Sánchez 2008, str. 120
- ^ Shaikh 2007, str. 17
- ^ Serjeantson, Richard (2002). Price, Bronwen, ur. „Natural Knowledge in the New Atlantis”. Francis Bacon's New Atlantis: New Interdisciplinary Essays. Manchester University Press: 97. ISBN 978-0-7190-6052-6.
- ^ Kohn, Margaret (2006). „Colonialism”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University. Pristupljeno 5. 4. 2010.
- ^ The Russian Empire, Austria-Hungry, Ottoman Empire, Spain and Denmark are not included. U.S. Tariff Commission. Colonial tariff policies (1922), pp. 5 online
- ^ Bosma, Ulbe; Raben, Remco (2008). Being "Dutch" in the Indies: A History of Creolisation and Empire, 1500-1920. NUS Press. str. 223. ISBN 978-9971-69-373-2.
- ^ Gouda, Frances . Dutch Culture Overseas: Colonial Practice in the Netherlands Indies, 1900-1942. Equinox. 2008. str. 163. ISBN 978-979-3780-62-7.
- ^ Wladimir Iljitsch Lenin: Werke. Herausgegeben vom Institut für Marxismus-Leninismus beim ZK der SED. Band 22, 3. izdanje, unveränderter Nachdruck der 1. izdanje 1960, Berlin/DDR. S. 189-309. Erstellt am 20.02.1999. 2. Korrektur 29.10.2000
- ^ „The Trusteeship Council - The mandate system of the League of Nations”. Encyclopedia of the Nations. Advameg. 2010. Pristupljeno 8. 8. 2010.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Sánchez, David A. (2008). From Patmos to the Barrio: Subverting Imperial Myths. Fortress Press. str. 120. ISBN 978-0-8006-6259-2.
- Shaikh, Nermeen (2007). The Present as History: Critical Perspectives on Contemporary Global Power. Columbia University Press. str. 17. ISBN 978-0-231-14299-1.
- Webster's Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language. 1989. str. 291.
- Bosma, Ulbe; Raben, Remco (2008). Being "Dutch" in the Indies: A History of Creolisation and Empire, 1500-1920. NUS Press. str. 223. ISBN 978-9971-69-373-2.
- Tignor, Roger (2005). Preface to Colonialism: a theoretical overview. Markus Weiner Publishers. str. x. ISBN 978-1-55876-340-1. Pristupljeno 5. 4. 2010.
- Cooper, Frederick. Colonialism in Question: Theory, Knowledge, History (2005)
- Getz, Trevor R. and Heather Streets-Salter, eds.: Modern Imperialism and Colonialism: A Global Perspective (2010)
- LeCour Grandmaison, Olivier: Coloniser, Exterminer - Sur la guerre et l'Etat colonial, Fayard. 2005. ISBN 978-2-213-62316-0.
- Lindqvist, Sven: Exterminate All The Brutes, 1992, New Press; Reprint edition (June 1997). ISBN 978-1-56584-359-2.
- Nuzzo, Luigi: Colonial Law, European History Online, Mainz: Institute of European History, 2010, retrieved: December 17, 2012.
- Osterhammel, Jürgen (2005). Colonialism: a theoretical overview. trans. Shelley Frisch. Markus Weiner Publishers. ISBN 978-1-55876-340-1. Pristupljeno 5. 4. 2010.
- Petringa, Maria (2006). Brazza, A Life for Africa. ISBN 978-1-4259-1198-0.
- Stuchtey, Benedikt: Colonialism and Imperialism, 1450–1950, European History Online, Mainz: Institute of European History, 2011, retrieved: July 13, 2011.
- U.S. Tariff Commission. Colonial tariff policies (1922), worldwide; 922pp survey online
- Velychenko, Stephen: "The Issue of Russian Colonialism in Ukrainian Thought. Dependency Identity and Development", AB IMPERIO 1 (2002) 323-66.
- Wendt, Reinhard: European Overseas Rule , European History Online, Mainz: Institute of European History, 2011, retrieved: June 13, 2012.
- Conrad, Joseph, Heart of Darkness, 1899
- Fanon, Frantz, The Wretched of the Earth, Preface by Jean-Paul Sartre. Translated by Constance Farrington. London: Penguin Book, 2001
- Kipling, Rudyard, The White Man's Burden, 1899
- Las Casas, Bartolomé de, A Short Account of the Destruction of the Indies (1542, published in 1552).
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Kohn, Margaret. „Colonialism”. Ur.: Zalta, Edward N. Stanford Encyclopedia of Philosophy.
