Srbi u Mađarskoj

Srbi u Mađarskoj

Srpska zastava
Jelena Vukanović Pavle Nenadović Sava Tekelija Joakim Vujić Jovan Damjanić Katarina Ivanović Jakov Ignjatović Šandor Petefi Bogoboj Atanacković Kornelije Stanković Dimitrije Stojaković Petar Dobrović Miloš Crnjanski Zoran Stevanović Radovan Jelašić Aniko Kovačić
Ukupna populacija
10.038 (2011)
Regioni sa značajnom populacijom
uglavnom županije Čongrad, Pešta, Bekeš, Bač-Kiškun, Baranja i grad Budimpešta
Jezici
mađarski i srpski
Religija
pravoslavlje
Srodne etničke grupe
Bunjevci, Šokci

Srbi su jedna od zvaničnih nacionalnih manjina u Mađarskoj.

Populacija

Po poslednjem službenom popisu iz 2011. godine, u Mađarskoj je živelo ukupno 10.038 Srba. Po regionima (županijama) taj broj je bio sledeći:

• Budimpešta (Budapest) — 1.851
• Bač-Kiškun (Bács-Kiskun) — 795
• Baranja (Baranya) — 703
• Bekeš (Békés) — 582
• Boršod-Abauj-Zemplen (Borsod-Abaúj-Zemplén) — 45
• Čongrad (Csongrád) — 1.177
• Fejer (Fejér) — 156
• Đer-Mošon-Šopron (Győr-Moson-Sopron) — 79
• Hajdu-Bihar (Hajdú-Bihar) — 47
• Heveš (Heves) — 30
• Jas-Nađkun-Solnok (Jász-Nagykun-Szolnok) — 42
• Komarom-Estergom (Komárom-Esztergom) — 79
• Nograd (Nógrád) — 13
• Pešta (Pest) — 1.306
• Šomođ (Somogy) — 104
• Sabolč-Satmar-Bereg (Szabolcs-Szatmár-Bereg) — 23
• Tolna (Tolna) — 164
• Vaš (Vas) — 48
• Vesprem (Veszprém) — 67
• Zala (Zala) — 39

Srpska naselja i lokaliteti

Višenacionalni Čanad — Srpska pravoslavna crkva je crkva sa najmanjim tornjem

Srpska pravoslavna „Beogradska katedrala“ u Sentandreji

Srpska crkva u Majišu, u kome danas gotovo nema Srba

Srbi u Mađarskoj žive u nizu naselja gde obično ne čine više od 2-5% stanovništva (do 300 Srba). Ova naselja su često udaljena i nalaze se u nekoliko županija srednje i južne Mađarske (Peštanska, Čongradska, Baranjska, Bač-Kiškun), što se nepovoljno odražava na stanje srpske zajednice. U celoj Mađarskoj ima svega nekoliko naselja sa više od 100 Srba (Batanja, Lovra, Santovo, Deska, Čip).

Danas je jedino većinski srpsko mesto u Mađarskoj selo Lovra (Lórév) na Čipskom „ostrvu“, zapravo Dunavskoj adi južno od Budimpešte. Najbrojnija srpska zajednica živi u Batanji (oko 350 Srba). Manje srpske zajednice mogu se i danas naći po gradovima kao što su: Budimpešta (Budapest), Sentandreja (Szentendre), Segedin (Szeged), Baja (Baja) i po manjim naseljima poput Pomaza (Pomáz), Kalaza (Kalász), Deske (Deszk), Čobanca (Csobánka), Čipa (Szigetcsép), Santova (Hercegszántó), Siriga (Szőreg), Batanje (Battonya), Sentivana (Újszentiván), Čanada (Magyarcsanád).

Pored navedenih naselja postoji i niz drugih naselja, danas bez Srba, ali sa očuvanim svedočanstvima njihovog nekadašnjeg bitisanja, koja uključuju crkve, groblja, krstove na raskršćima, kao i brojne toponime, za koje danas mesno nesrpsko stanovništvo i ne zna šta znače. Ovo je slučaj sa nizom gradskih naselja srednje i severne Mađarske, kao i sa nekim selima Baranje i Tolne, odakle su se Srbi masovno iselili posle Prvog svetskog rata.

Istorija

Srbi na teritoriji Mađarske su tokom poslednja tri veka proživeli tri teška, prelomna trenutka koji su im odredili sudbinu, bili kobni i osudili na marginalizaciju i nestanak. Bili su to poput talasa, pogubni po Srbe, unutrašnji sukobi: Rakocijev ustanak (1703-1711), Mađarska buna (1848-1849) i Prvi svetski rat (1914-1918). Posle njih više ništa nije bilo kao pre. Broj Srba se nakon stradanja drastično smanjivao (bilo usled pogibije - bilo usled pomađarivanja ili iseljavanja) i oni su gubili dotadašnje ("feudalne") pozicije. Dramatično su Srbi gubili svoje vekovno mesto u Budimu, Sentandreji, Segedinu, Baji, Mohaču...

Razdoblje srednjovekovne Ugarske

Prisustvo Srba na području današnje Mađarske datira iz srednjeg veka. Majka ugarskog kralja Geze II bila je Jelena, rođaka srpskog kralja Uroša. Tokom srednjovekovnog perioda srpsko-ugarske veze bile su snažne, mada su postojali i periodi međusobnog neslaganja i ratovanja.

Od 14. veka i početka osmanskih osvajanja srpskih zemalja na Balkanu počinju seobe Srba na sever, ka području i zemljama pod upravom srednjovekovne Ugarske. U početku su Srbi služili kao pogranična vojska u službi ugarskog kralja. Na teritoriju Ugarske prelaze posle Kosovskog boja i srpski velikaši. Pored Stefana Lazarevića, Dmitar Mrnjačević 1404. godine postaje župan Zarandske županije i kapetan Vilagoša. Despot Stefan dobija 1411. godine mađarske posede Satmar, Nemet i Nađ Feleđbanju, a 1414. godine i titulu župana Torontalske županije. Tu dobija na upravu i vlastelinstva Bečejsko i Bečkerečko. Osim toga Stefan drži Debrecin i mnogo poseda u Tamiškoj županiji. Godine 1455. preselili su se Srbi iz banatskog Kovina, na Čepelsko ostrvo gdu su podigli "Rac Kovin". Kolonizaciju Ugarske Srbima izvršio je između 1481-1483. godine kralj Matija Korvin. On je tad preveo na ugarsku teritoriju 50.000 porodice; ispraznio je gotovo ceo prostor između Beograda i Kragujevca.

Razdoblje osmanske uprave

Posle Mohačke bitke, 1526. godine, većina Srba se našla pod Turcima, koji su zavladali i velikim delom teritorije današnje Mađarske. Tokom perioda osmanske vladavine u delovima Panonske nizije u 16. i 17. veku, većina mađarskog i katoličkog stanovništva je napustila neke od ovih krajeva i povukla se ka severu. Njih su zamenili Južni Sloveni (Srbi, Bošnjaci, Šokci, Bunjevci i Hrvati). Oni su bili i glavna vojna snaga osmanskog carstva na području Panonske nizije. Zabeleženo je da se u Budimu sa budimskim pašom moglo razgovarati na srpskom jer „taj jezik znaju malne svi Turci, a osobito vojnici“.

Razdoblje habzburške uprave

Srbi u Baranji u 16. veku

Glavna teritorija koju su naselili Srbi tokom velike seobe 1690. godine (predstavljena plavom bojom)

Graničar vojne krajine u Pomorišju, prva polovina 18. veka

Krajem 17. veka delovi područja današnje Mađarske kojima su do tada vladali Turci došli su pod kontrolu Habzburgovaca. U ovom periodu, tačnije 1690. godine, desila se Velika seoba Srba, kojom je srpski element u ovim krajevima znatno ojačan.

Tokom 19. veka Srbi su na području današnje Mađarske i dalje činili značajan deo gradskog stanovništva, ali njihov udeo i značaj je bio u opadanju. Već početkom ovog veka u „najsrpskijoj“ Sentandreji oni gube većinu, a krajem veka ima ih manje od 20%. Aktivnost Srba postepeno se pomera ka jugu Panonske nizije, ka području današnje Vojvodine, gde su Srbi bili mnogo brojniji i činili su veći udeo u stanovništvu. Ovo se posebno snažno osećalo posle Revolucije 1848/49. godine, koja je iz korena uzdrmala mađarsko-srpske odnose.

Srbi u Mađarskoj nakon 1918.

Posle Prvog svetskog rata 1918. godine veliki (južni) delovi nekadašnje Austrougarske pretežno nastanjeni Južnim Slovenima ušli su u sastav novoosnovanog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije nazvanog Jugoslavija). Od teritorija pod upravom nekadašnje Translajtanije ili ugarskog dela Dvojne monarhije, u okvir nove južnoslovenske države ušla su područja nastanjena velikim brojem Srba: Hrvatska-Slavonija (tada je uključivala Srem), Bačka, Banat i Baranja. Prema Trijanonskom sporazumu, jedan deo ovog područja, sa poglavito mađarskim stanovništvom, tačnije severni deo Baranje i najseverniji, manji (15%), deo Bačke, bio je uključen u granice novoosnovane nezavisne mađarske države (od 1918. ovi prostori su bili pod vojnom i civilnom upravom Kraljevstva SHS). Zbog nezadovoljstva novom graničnom linijom, na severu Baranje i Bačke je 1921. godine od strane lokalnog (uglavnom srpskog) stanovništva uspostavljena kratkotrajna Baranjsko-Bajska Republika. Ona je obuhvatala područje današnje mađarske Baranje i deo severne Bačke oko grada Baje. Predsednik republike je bio slikar Petar Dobrović.

Krajem 1920. godine mađarska državna statistika je izbrojala 22.000 Srba u Mađarskoj. Tu je bilo i 15 mesta, u kojima je živelo manje od po 50 Srba. Po srpskim, crkvenim izveštajima "može se sa sigurnošću uzeti da ima oko 40 mesta gde živi oko 17.000 pravoslavnih Srba, u tri hiljade domova, pri čemu na dom dolazi 5,6 duša". Od tih grupa najveća je baranjska oblast po prostoru. Tamo ima 21 mesto sa oko 6000 duša. Najkompaktnija je oblast oko Segedina, gde u pet sela živi oko 7000 Srba. Čim je ujedinjenje izvršeno (stvorena Kraljevina SHS) "otpočela je akcija u ovoga stanovništva za optiranje". Do kraja 1923. godine ukupan broj iseljenih Srba u novu kraljevinu iznosio je: 1816 porodica, 759 domova sa 4400 duša. Bila je to 1/4 ukupnog broja stanovnika Srba u Mađarskoj. U Jugoslaviji su se masovnije selile tri grupe optanata: Batanjci su naseljeni u Ovčijem polju, pa Futogu, a sirotinja od Pešte i Baranje u imanje "Belje" kod Belog Manastira, dok su oni iz Bate, dospeli u koloniju Putnikovo kod Uzdina.

Trijanonski sporazum bio je ključan za odnose između Srba i Mađara na području današnje Mađarske. Vojska Kraljevine SHS iselila je deo srpskog stanovništva sa područja koja su prema Trijanonskom sporazumu pripala Mađarskoj (okolina Pečuja i Segedina posebno) na područje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, najviše na prostor današnje Vojvodine, da bi posle toga ovaj sporazum bio ratifikovan od strane obe države. U sledećim godinama iseljavanje Srba u maticu je nastavljeno, tako da je u ovom razdoblju (1921 — sredina 1930-ih godina) sa područja današnje Mađarske u maticu „optiralo“ (dobrovoljno se iselilo) oko 2/3 srpske zajednice. Ovome je podsticaj davao i tadašnji episkop budimski Georgije Zubković. Gotovo celokupno srpsko stanovništvo većinski srpskih sela Šaroka (mađ. Sárok), Deske (mađ. Deszk), Iločca (Illocska), Sentivana (mađ. Újszentiván), Siriga (mađ. Szőreg), Majiša (mađ. Majs), Ivande (Ivándárda) i Sečuja (mađ. Dunaszekcső) se iselilo. Iz nekih naselja, npr. Srpska Nana, se potpuno iselilo preostalo srpsko stanovništvo.

Novi udarci srpskoj zajednici bili su Drugi svetski rat i kasnije razmimoilaženje Mađarske i SFRJ posle rezolucije Inforbiroa. Sve ovo doprinelo je smanjenju brojnosti i udela Srba po matičnim naseljima, pa se postepeno kao osnovni činilac smanjenja broja Srba nametnulo „tiho pretapanje“ kroz brakove i druge društvene veze u pretežno, mađarsko okruženje.

Demografija

Karta srpskog etničkog prostora posle Berlinskog kongresa 1878. godine, od Milojka V. Veselinovića

Etničko područje Srba i Južnih Slovena u Panonskoj niziji između 16. i 18. veka (prema Jovanu Cvijiću i dr Dušanu J. Popoviću)

Segedin kao ogledalo nekadašnje brojnosti Srba - Srpska crkva (skroz desno) u neposrednoj blizini gradske katedrale

Glavni trg u Sentandreji sa tzv. „Grčkom“ crkvom

Srpska pravoslavna crkva u Sečuju

Manastir Grabovac

Tokom prve polovine 18. veka, Srbi i drugi Južni Sloveni bili su većinsko stanovništvo u nizu mađarskih gradova, poput Budima (deo Budimpešte), Sentandreje, Baje, Pečuja, Segedina. Međutim, posle odlaska turske vlasti ovi gradovi su uglavnom bili mali i nerazvijeni.

• Pečuj — zabeleženo je da su 1698. godine više od polovine stanovništva Pečuja činili Južni Sloveni (uključujući i Srbe).
• Budim — 1715. godine grad Budim imao je 1.539 kuća, od toga južnoslovenskih (uglavnom srpskih) 769, nemačkih 701 i mađarskih 68.
• Baja — 1715. godine grad Baja imao je 237 kuća, od toga 216 južnoslovenskih (Srbi i Bunjevci), 16 mađarskih i 5 nemačkih.
• Sentandreja — 1720. godine 88% stanovništva Sentandreje bili su Južni Sloveni, uglavnom Srbi.
• Segedin — 1720. godine, u Segedinu je bilo 193 doma, od kojih 99 srpskih.

Godine 1910. popisano je 26.248 ljudi koji govore srpskim jezikom na području današnje Mađarske. Ovaj broj se u sledećim popisima stalno smanjivao:

• 1921. — 17.132
• 1930. — 7.031
• 1941. — 5.442
• 1970. — 11.177
• 1980. — 3.426
• 1990. — 2.953

Na poslednjem popisu iz 2011. godine, posle perioda demokratizacije i otvaranja Mađarske ka svetu, broj Srba se trostruko povećao (bilo je 2001. — 3.388).

Religija

Na teritoriji Mađarske deluje Eparhija budimska Srpske pravoslavne crkve. Eparhija budimska raspolaže sa 39 hramova i tri kapele. Mnogi od ovih hramova danas su zatvoreni, u mestima gde Srba ima veoma malo ili ih više i nema, ali predstavljaju značajno svedočanstvo o istoriji Srba u Mađarskoj. Postoje dva srpska manastira u Mađarskoj: Grabovac (mađ. Grábóc) i Srpski Kovin (mađ.Ráckeve). Biblioteka Budimske eparhije u Sentandreji ima preko 9.400 knjiga. Tu se nalazi i Srpski pravoslavni muzej.

Današnje stanje

Srpska pravoslavna crkva u Budimpešti

Srpski pravoslavni muzej u Sentandreji

Tekelijanum

Danas je srpska zajednica u Mađarskoj malobrojna, ali i posebna po tome što je najškolovanija od svih drugih manjinskih zajednica. Među Srbima je zabeležen najveći postotak visokoobrazovanih i najmanji postotak pripadnika bez svršene osnovne škole. Verovatno je to posledica velikog udela Srba u gradskim sredinama, naročito u prestonici, Budimpešti, i njenoj bližoj okolini. Kao i sve druge manjinske zajednice u Mađarskoj (izuzev romske) Srbi se suočavaju sa teškoćom gubljenja nacionalne posebnosti putem veoma čestih međunacionalnih brakova. Veliku pomoć u očuvanju srpskog identiteta pruža Eparhija budimska, sa sedištem u Sentandreji.

Srpske manjinske samouprave po naseljima

Almaš Baja Bata Batanja Bolj Budimpešta — 15 samouprava Viljan Ged Deska

Erd Kalaz Lipovo Lovra Mađarboja Majiš Medina Miškolc Mohač

Novi Sentivan Pantelija Pečuj Pomaz Racki Kovin Santovo Segedin Sentandreja Stolni Beograd

Tukulja Udvarac Čanad Čip Čobanac Džuntaran Šikloš Šumberak

Neke od institucija Samouprave Srba u Mađarskoj su Kulturni i dokumentacioni centar Srba u Mađarskoj, Srpski pedagoški i metodološki centar, Srpski institut...

Svake godine održava se „Mesec srpske kulture” u Mađarskoj.

Mediji

Srbi u Mađarskoj imaju svoj nedeljnik — Srpske nedeljne novine, koje izlaze u Budimpešti. Jednom godišnje, u saradnji sa Zadužbinom Jakova Ignjatovića, izdaje se periodika "Neven", prilog Srpskih nedeljnih novina za kulturu, književnost i umetnost.

Pored navedenih novina treba spomenuti i:

• „Eparhija“ je časopis Eparhije budimske koji se pojavljuje periodično.
• „Srpski ekran“ je polučasovna emisija Mađarske televizije na srpskom jeziku, koja se iste nedelje reprizira.
• U Pečuju postoji srpska redakcija Mađarskog radija koja se svakodnevno javlja sa emisijom na srpskom jeziku u trajanju od 120 minuta.
• Internet radio „SRB“ (pod pokroviteljstvom Samouprave Srba u Mađarskoj)
• Internet radio „Ritam“ (pod pokroviteljstvom Srpske samouprave u Budimpešti)

Školstvo

Srpsko zabavište, osnovna škola, gimnazija i đački dom „Nikola Tesla“ u Budimpešti

• Srbi u Mađarskoj imaju jednu školu sa srpskim nastavnim jezikom: Srpsko zabavište, osnovna škola, gimnazija i đački dom „Nikola Tesla“ u Budimpešti.
• Sa dvojezičnom nastavom radi osmorazredna Srpska osnovna škola u Batanji.
• U Lovri i Desci postoji nastava na srpskom jeziku do petog razreda osnovne škole.
• Kao dopunska, nastava srpskog jezika obavlja se u Bati, Segedinu, Mađarskom Čanadu i Sentivanu.
• U Segedinu je 2018. osnovana srpska škola
• U Santovu srpska deca pohađaju hrvatsku osnovnu školu, gde im se pruža prilika za upoznavanje srpskog jezika, pisma i književnosti.

Zadužbine

• Zadužbina Jakova Ignjatovića (Budimpešta)
• Zadužbina Save Tekelije (Budimpešta)
• Zadužbina Miloša Crnjanskog (Segedin)

Pozorište

Srpsko pozorište u Mađarskoj prikazuje kvalitetne predstave na srpskom, a ponekad i na mađarskom jeziku. Administrativno sedište se nalazi u Lovri.

Umetnička udruženja

• „Krug“ — Udruženje mladih srpskih umetnika u Mađarskoj (Budimpešta)

Kulturno umetnička društva

• „Taban“ (Budimpešta)
• „Banat“ (Deska)
• „Veseli Santovčani“ (Santovo)
• „Lovra“ (Lovra)
• „Opanci“ (Pomaz)
• „Šarenac“ (Medina)
• „Zora“ (Mohač)
• „Ruzmarin“ (Kalaz)

Vidi još

• Srbi u Pečuju
• Mađari u Srbiji
• Mađari u Republici Srpskoj
• Đer#Srbi u Đuru
• Stolni Beograd#Srbi u Stolnom Beogradu
• Miškolc#Srbi u Miškolcu
• Vesprem#Srbi u Vesprimu
• Segedin#Srbi u Segedinu

Literatura

• Andrić, Stanko (2016). „Saint John Capistran and Despot George Branković: An Impossible Compromise”. Byzantinoslavica. 74 (1-2): 202—227. 
• Vasin, Goran (2010). „Nacionalno-politička borba Srba u Ugarskoj 1848-1884”. Istraživanja: Filozofski fakultet u Novom Sadu. 21: 311—336. 
• Gavrilović, Slavko (1976). „Srbi u Ugarskoj i pitanje mađarizacije u prvoj polovini XIX veka”. Istorijski časopis. 23: 89—104. 
• Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini. Novi Sad: Matica srpska. 
• Krešić, Ognjen (2012). „Petrovićev sandžak” (PDF). Istorijski časopis. 61: 129—143. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 03. 2018. g. Pristupljeno 20. 07. 2018. 
• Malović, Gojko (2010). Seoba u maticu: Optiranje Srba u Mađarskoj 1920-1931. 1. Novi Sad: Matica Srpska. 
• Malović, Gojko (2010). Seoba u maticu: Spiskovi srpskih optanata u Mađarskoj 1920-1931. 2. Novi Sad: Matica Srpska. 
• Popović, Dušan J. (1952). Srbi u Budimu od 1690 do 1740. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Popović, Dušan J. (1954). Velika seoba Srba 1690: Srbi seljaci i plemići. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Puzović, Predrag (1996). „Eparhije Srpske pravoslavne crkve u rasejanju” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 40 (1-2): 87—96. Arhivirano iz originala (PDF) 08. 06. 2019. g. Pristupljeno 25. 03. 2018. 
• Horvat, Aleksandar (2013). Baranja 1918-1922. Novi Sad: Malo istorijsko društvo. 

Spoljašnje veze

• Srpske nedeljne novine
• Samouprava Srba u Mađarskoj
• Srpska samouprava u Budimpešti i Internet radio „Ritam"
• „Srpski ekran“
• Radio „SRB“
• Udruženje umetnika „KRUG“
• Gojko Malović (Arhiv Jugoslavije), Optiranje i iseljavanje Srba u Mađarskoj 1920-1931 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (17. decembar 2009)
• Trajanje manjine („Politika“, 15. jun 2015)
• Gojko Malović, Optiranje i iseljavanje Srba u Mađarskoj 1920-1931 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. jul 2015)
• I danas u Pešti mnogi Srbi prednjače u trgovini i zanatstvu („Politika”, 20. maj 1938)
• Srba manje nego tragova predaka („Večernje novosti“, 29. novembar 2015)
• Ma­nje od sto­ti­nu Sr­ba u Sen­tan­dre­ji („Politika”, 2. oktobar 2017)
• Tragom nestale srpske varoši u Budimu (SPC, 10. novembar 2018) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (12. novembar 2018)
• Srpske kulturne i prosvetne ustanove u Mađarskoj u 19. veku kao nosioci kulturološkog preporoda srpskog naroda, doktorska disertacija (2015)