Ustanak u Srbu
Ustanak u Srbu 1941. godine je oružana pobuna Srba u Lici i susednim krajevima protiv ustaške vlasti 27. jula 1941. godine. Prvi napad se odigrao u mestu Srb, nedaleko od Gračaca. Taj dan se u Socijalističkoj Republici Hrvatskoj obeležavao kao republički praznik Dan ustanka naroda Hrvatske.
Prethodni događaji[uredi | uredi izvor]
Kraljevina Jugoslavija napadnuta je, bez objave rata, 6. aprila 1941. godine od strane sila Osovine. Napad na Jugoslaviju (Aprilski rat) je izvršen iz više pravaca, sa teritorije Trećeg rajha, Italije, Rumunije i Bugarske, a Beograd je teško bombardovan.
Pod okriljem okupatora, 10. aprila 1941. godine, u Zagrebu je proglašena Nezavisna Država Hrvatska (NDH), u čiji je sastav uključena i Bosna i Hercegovina. Nakon proglašenja NDH, ustaše su započele teror i progone srpskog stanovništva. Srbi su prisiljavani da se pokatoliče. Već 3. maja 1941. doneta je zakonska odredba o prelasku s jedne vere na drugum a zatim i niz dopunskih odredbi, uputstava i okružnica. Ministarskom naredbom od 18. jula 1941. godine zabranjen je i sam naziv „Srpska pravoslavna vera“. Taj naziv je zamenjen nazivom „grčko-iztočna vjera“. Negiran je i naziv „Srbin“ i „srpsko“ u NDH. Svi su morali biti Hrvati bez obzira na veru. Pokatoličavanje su provodili hrvatski ustaški upravni organi, utaški funkcioneri i katolički sveštenici[1].
U maju 1941. formiran je logor Jadovno. Pored Srba u logoru su bili smješteni Jevreji kao i Hrvati komunisti. Tokom tri meseca postojanja, ustaše su u Jadovnu pobile više od 40.000 ljudi.[2] Zarobljenici su ubijani i nad jamom Bezdankom kraj Boričevca. Nemački general u Zagrebu Glez fon Horstenau, znajući da Trećem rajhu treba mir na jugoistoku, osuđivao je ponašanje ustaša, "koji su divljali po gradovima i selima i doprineli da se platforma vlade znatno smanji“.[3]
Progoni pod komandom ustaškog komandira Vjekoslava Lubrića počeli su u junu 1941. godine. Dana 30. juna, pod kontrolom ustaškog odreda iz Bihaća, je obavljeno raseljavanje "svih pučana grčko-istočne vjere s područja općine Plitvička jezera...".[4] Početkom jula, nakon napada na ustaško službeno vozilo, izvršena je odmazda nad lokalnim stanovništvom. Pošto ustaške jedinice u selima nisu zatekle odrasle muškarce, ubili su celokupno prisutno stanovništvo. Ubijeno je 279 srpskih civila u selima Suvaja, Osredak i Bubanj.[5]
Ustanak[uredi | uredi izvor]
Ustanci su koordinirano i gotovo istovremeno izbili u Bosanskoj Krajini, Lici, na Kordunu, Baniji, Romaniji, Majevici i Ozrenu, u Hercegovini. Ustanak je od jula organizovala Komunistička partija Jugoslavije, sem u Hercegovini, gde su borbe Srbi počeli spontano još juna 1941. godine. U ustanku su osim partizana, učestvovali i borci JVuO. Odredi su u početku nazivani gerilski odredi, a borci gerilcima. Tek se u septembru, nakon intervencije CK KPJ, odredi počinju nazivati partizanskim i izvršila se podela na partizane i četnike. Tokom ustanka nije postojala komandna veza između četnika u Lici i Jugoslovenske vojske u Otadžbini Dragoljuba Mihajlovića.
Prva faza borbe bila je gerilska borba u svojim krajevima, oko svojih sela. Uoči ustanka odredi su brojali oko 300 naoružanih boraca, a višestruko su narasli nakon prvih nekoliko dana ustanka.
Istaknute ličnosti ustanka[uredi | uredi izvor]
Stojan Matić (1915—1942), bivši kraljevski žandar je bio jedini s vojnom obukom i on je bio pravi vođa ustanka. Matić je bio monarhista i bivši kraljevski oficir, ali je ubrzo prišao partizanima. Meću ustanicima, bili su i budući generali JNA Đoko Jovanić (1917—2000) i Milan Šijan (1914—2004). Ustanak je ideološki usmeravao Marko Orešković Krntija (1895—1941), politički komesar Ličke grupe partizanskih odreda. Sva četvorica su u SFRJ odlikovani ordenom narodnog heroja.
Komandant združenog štaba gerilskih odreda za Donji Lapac i Srb bio je istaknuti lokalni komunista Gojko Polovina, a članovi štaba, osim Matića, Šijana i Jovanića, bili su i Nikola Vidaković i Dušan Mileusnić.
Lokalni političari četničke orijentacije iz kotara Donji Lapac (Momčilo Đujić, Stevo Rađenović, Branko Bogunović, Miloš Torbica, Jovo Keča, Pajo Omčikus i drugi) su se još u maju sklonili u mesto Kistanje u Dalmaciji koje je po Rimskom sporazumu pripalo Italijanima. Oni nisu direktno sudelovali u pripremi ustanka.
27. jul 1941.[uredi | uredi izvor]
Ustanak u Srbu je započeo napadom na oružničku stanicu ustaša i presecanjem komunikacija. Grupa od oko 150 ustanika je zauzela opštinsku zgradu i druge državne objekte, a ustaška oružana posada je pobegla pred mnogobrojnijim neprijateljem.
Ustanak se proširio po selima Neteka, Suvaja, Dobroselo, Gornji Srb, Osredak, Kunovac i Zavlaka. u selu Neteka oko podneva došlo je do prve borbe gde je poginuo i prvi ustanik. Ustanici iz Dugopolja i Zavlake su srušili železničku prugu u Kaldrmi.
28-31. jul 1941.[uredi | uredi izvor]
Ustaške trupe iz Gračaca i Kulen Vakufa su sledećeg dana krenule u smirivanje pobunjenog područja. Ustanici su ih dočekali u zasedama i nanose im značajne gubitke. U okršajima drugoga dana poginulo je svega dva ustanika.
Trećega dana ustanak se poput bujice proširio po celom kotaru Donji Lapac. Ustaška posada iz Donjega Lapca povukla se uvečer 29. jula u Boričevac. U rano jutro 31. jula ustaška posada povlači se i iz Boričevca i gotovo svi žitelji tog mesta, zajedno s hrvatskim izbeglicama iz drugih sela, ukupno njih oko 2.000, povlači se s vojskom u Kulen Vakuf. Na bosanskoj strani Une ustanak je zahvatio još znatno šire područje, oslobođeni su Drvar, a zatim i Krajina prema od Une na zapadu i do pred Bosanski Petrovac na istoku.
Tako je napravljeno kompaktno područje sa preko 3000 km² koje je nekoliko dana bilo pod kontrolom ustanika.
Italijanski general Renco Dalmazo izdao je direktivu svojim komandantima u kojoj govori o "pobuni naroda u Lici, koji naoružan ugrožava saobraćaj između Gračaca i Knina, i izgleda teži prema Kninu, a možda ima i druge ciljeve“. Po njegovim informacijama, ustanici "nisu protivnici Italijana - i zaista oni pokazuju poštovanje prema našim oficirima i pomagali su im na uspostavljanju saobraćajnih veza itd. - i žele da naše trupe budu po garnizonima“. Na osnovi toga, on je zaključio da je reč "o elementima koji nemaju nikakvih komunističkih težnji, ali preti opasnost da ih mogu pridobiti vođe, koji hoće pošto-poto da dižu pobunu, i da spreče konsolidaciju NDH i da bi održali duh ustanka i vrenja na Balkanu“.[6]
Avgust 1941.[uredi | uredi izvor]
Ustanak u Srbu je bio nagao i masovan i ubrzo je ustupio pred ekscesima, osvetom ustaša i masovnim ubijanjem.
Ustanici iz Suvaje, kojima su Luburićeve ustaše poubijali cele porodice, osvetnički su u selu Brotnja ubili 36 pripadnika porodice Ivezić. Najgori osvetnički bes sručio se na Boričevac. Kad su ustanici 2. avgusta ušli u to napušteno mesto, zatekli su petnaestak starih ljudi koji se nisu pridružili svojim sumeštanima u begu u Kulen Vakuf. Svi su do jednoga ubijeni, a celo selo je spaljeno. Gojko Polovina u svojim memoarima opisuje kako je u Boričevcu kao komandant uzalud pokušao sprečiti osvetništvo.
Na bosanskoj strani najmasovnije osvetničko ubijanje hrvatskih i muslimanskih seljaka i građana dogodilo se u avgustu, prilikom napada na Kulen Vakuf.
Posledice ustanka[uredi | uredi izvor]
Tokom avgusta 1941. u oslobođena mesta vratili su se lokalni srpski političari monarhističke orijentacije. Ustaničko vođstvo ih je pokušalo pridobiti za široki front borbe protiv ustaša. Stevo Rađenović (predratni poslanik i savetnik vojvode Đujića) je pokrenuo inicijativu da se osnuje četnički puk. Saradnja između partizana i četnika je ubrzo prestala, jer su partizani proširili vest da su četničke vođe, navodno dogovorile tajni plan saradnje sa italijanskim okupatorima radi zaštite egzistencije srpskog naroda na ovim prostorima, dok su četničke vođe širile vest da partizani imaju tajni dogovor sa ustašama.
Prva ustaška ofanziva radi oslobađanja Krajine je organizovana od 16. avgusta. Završila se porazom u odlučujućoj bici kod Kulen Vakufa, 19. avgusta.
Za drugu ustašku ofanzivu, Ante Pavelić je uputio glavninu svojih trupa 2. oktobra ka Gorijevcu, gde su i izvojevali pobedu. Dva dana kasnije, ustaše su preuzele kontrolu nad Kulen Vakufom. I druga ofanziva je propala nakon borbi kod Donjeg Lapca 8. oktobra.
Nakon toga, italijanske okupacione snage 17. oktobra proširuju svoju okupacionu zonu na račun Nezavisne države Hrvatske. Italijani su zaposeli mesta i u oslobođenom i u neoslobođenom delu Krajine, terajući ustaše dalje prema severu.
Nakon raspada Jugoslavije[uredi | uredi izvor]
Nakon raspada Jugoslavije pogledi na ovaj događaj su se promenili. Praznik Dan ustanka naroda Hrvatske je ukinut 1991. godine. Spomenik ustanku je porušen 1995. godine nakon operacije Oluja. Grupa klerofašističkih pojedinaca poslala je protestno pismo tadašnjoj premijerki Hrvatske Jadranki Kosor gde su nazvali događaj: "četničko fašistički zločin genocidnih razmera“.[7] Ipak, spomenik je obnovljen 2010. godine.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Mladenović, Saša (2018-07-26). „DR DRAGO NjEGOVAN: SRPSKI USTANAK U DRVARU I SRBU 27. JULA 1941. GODINE PROTIV GENOCIDA NDH”. Petrovgrad.org (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2024-01-23.
- ^ www.rtrs.tv, Služen parastos jadovničkim mučenicima
- ^ „www.jutarnji.hr, prof.dr. Tvrtko Jakovina: Ustanak u Srbu: što se dogodilo 27. jula 1941?”. Arhivirano iz originala 22. 12. 2015. g. Pristupljeno 11. 12. 2013.
- ^ „www.jutarnji.hr, Tko kaže da je 27. jula datum četničke pobune - ustašoidno bulazni”. Arhivirano iz originala 07. 03. 2016. g. Pristupljeno 11. 12. 2013.
- ^ „www.nacional.hr, Ustanak u Srbu: Ratovanje na pravoj strani”. Arhivirano iz originala 29. 10. 2013. g. Pristupljeno 11. 12. 2013.
- ^ Jelić-Butić, Fikreta (1986). Četnici u Hrvatskoj. Zagreb: Globus. ISBN 978-86-343-0010-9. Arhivirano iz originala 25. 09. 2010. g. Pristupljeno 20. 12. 2013.
- ^ www.index.hr, Katolici intelektualci: U Srbu se 1941. godine digla rulja protiv opstanka hrvatske države
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Jelić-Butić, Fikreta (1986). Četnici u Hrvatskoj. Zagreb: Globus. ISBN 978-86-343-0010-9. Arhivirano iz originala 25. 09. 2010. g. Pristupljeno 20. 12. 2013.
