Bitka na Kozari

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Operacija Kozara.
Bitka na Kozari
Dio Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji i Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije

Izbjeglice i partizani tokom bitke na Kozari, 1942. godina.
Vrijeme10. jun — 17. jul 1942.
Mjesto
sjeverozapadna Bosna
Ishod Bitka je završena teškim porazom Drugog krajiškog partizanskog odreda, masakrima i deportacijom srpskog stanovništva Kozare od strane njemačkih i hrvatskih trupa
Sukobljene strane
Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije  Nacistička Njemačka
 Nezavisna Država Hrvatska
 Kraljevina Mađarska
Komandanti i vođe
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije Kosta Nađ
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije Obrad Stišović		 Nacistička Njemačka Paul Bader
Nacistička Njemačka Fridrih Štal
Uključene jedinice
 Narodnooslobodilačka partizanska i dobrovoljačka vojska Jugoslavije  Vermaht
Nezavisna Država Hrvatska Ustaška vojnica
Nezavisna Država Hrvatska Hrvatsko domobranstvo
 Rečne snage Mađarske kraljevske vojske
Jačina
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije 3,5 hiljade ljudi Nacistička Njemačka oko 11 hiljada ljudi[1]
Nezavisna Država Hrvatska oko 18 hiljada ljudi[1]
Žrtve i gubici
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije oko 1700 poginulih Nacistička Njemačka 69 poginulih, 160 ranjenih i 7 nestalih[1]
Nezavisna Država Hrvatska 445 poginulih, 654 ranjenih i 498 nestalih[1]
ubijeno oko 20 hiljada stanovnika Kozare i Potkozarja, a deportovano 68,6 hiljada ljudi

Bitka na Kozari jedna je od najkrvavijih partizanskih bitaka Narodnooslobodilačkog rata u Jugoslaviji. Bitku je vodio Drugi krajiški partizanski odred NOP i DVJ protiv nadmoćnijih njemačkih i ustaško-domobranskih združenih trupa od 10. juna do 17. jula 1942. godine u sjeverozapadnoj Bosni na planini Kozari za vrijeme protivpartizanske operacije Zapadna Bosna (njem. Operation West-Bosnien).

Cilj operacije Zapadna Bosna bio je uništenje Drugog krajiškog partizanskog odreda i dela stanovništva koje ga je podržavalo. Tokom borbenih dejstava osovinske snage su opkolile oko 3500 partizana iz Drugog krajiškog odreda, kao i oko 80 hiljada srpskih izbjeglica, koje su od terora pobjegle u planinu. Odnos snaga između napadača i branioca bio je 9 : 1. Početkom jula stanje okruženih postalo je kritično i svakim danom bilo je sve teže. Partizanski bataljoni i izbjeglice, izuzetno iscrpljeni nakon dvadeset dana neprekidne borbe, bili su stisnuti na ograničenom prostoru i izloženi stalnom artiljerijskom granatiranju i udarima protivničke avijacije. Stanje je pogoršala sve veća nestašica hrane i lijekova. Kada je zaprijetilo presjecanje odreda na dijelove, odlučeno je da se krene u proboj. U noći sa 3. na 4. jul i 4. na 5. jul, dio partizana i oko 10 hiljada izbjeglica pobjegao je iz okruženja. Ujutru je neprijatelj ponovo zatvorio obruč. Partizani koji su ostali u okruženju podijelili su se u manje grupe, pokušavajući da se sakriju u šumu ili da probiju neprijateljske barijere. U periodu od 5. do 30. jula njemačke i hrvatske trupe sistematski su češljale Kozaru i susjednu Prosaru, vršeći masovna ubistva zarobljenog stanovništva, ranjenih i zarobljenih partizana, a preostali su odvoženi u koncentracione logore.

Na Kozari su Vermaht i ustaški režim po prvi put od okupacije Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu primijenili sistematsko čišćenje teritorije od srpskog življa. Deportovano je na desetine hiljada srpskih civila: najveći dio u njemačke i hrvatske koncentracione logore u Zemunu, Staroj Gradiškoj i Jasenovcu, dok je manji broj određen za naseljavanje u Slavoniji. Pored toga, radno sposobne žene su poslate u Nacističku Njemačku, a muškarci na sjever okupirane Norveške. Djeca deportovanih i ubijenih roditelja su poslata u logore za djecu (Jastrebarsko i Sisak), gdje su mnogi od njih umrli.

Tokom njemačko-hrvatske protivpartizanske operacije na Kozari u periodu od 10. jula do 30. jula 1942, ubijeno je oko 20 hiljada stanovnika Kozare i Podkozarja, a deportovano 68,6 hiljada ljudi, uključujući 23,5 hiljada djece. Od toga se 35 hiljada ljudi nikada nije vratilo na Kozaru, uključujući 11 hiljada djece mlađe od 14 godina.

Kozara je u jugoslovenskoj istoriografiji postala simbol otpora, hrabrosti i stradanja.

Geografski položaj[uredi | uredi izvor]

Geografska karta Bosne i Hercegovine.

Kozara se nalazi u Bosanskoj Krajini i predstavlja planinski vijenac koji se proteže od sjeverozapada ka jugoistoku u dužini od 70 km i širini od 20 do 30 km. Granice Kozare su rijeke Una, Sava, Vrbas, Sana i Gomjenica. Visoki dio grebena čini planina Kozara, a niski Potkozarje. Središnji dio Kozare se prostire od Knešpolja do Banje Luke na nadmorskoj visini 500—978 m. Ovdašnji kraj je skoro pust, obrastao šumama sa dubokim kotlinama među strmim padinama planina i sa velikim broje izbora i potoka. Površina Kozare je oko 2500 km², a na njenom prostoru se nalazi 7 opština: Banja Luka, Gradiška, Kostajnica, Kozarska Dubica, Laktaši, Novi Grad i Prijedor. Većina stanovništva Kozare i Potkozarja, oko 70%, činili su Srbi.[2] Kozara se nalazi u neposrednoj blizini komunikacionih linija koje povezuju istok i zapad Balkana: puteva i željeznica, kao i plovnog puta uz rijeku Savu, koji povezuje Zagreb sa Beogradom. To je odredilo strateški značaj regije za njemačku komandu.[3]

Predistorija[uredi | uredi izvor]

U aprilu 1941. Jugoslaviju su okupirale i između sebe podijelile Njemačka, Italija, Mađarska i Bugarska. Područje Kozare zajedno sa Bosanskom Krajinom uključen je u Nezavisnu Državu Hrvatsku. Od kraja aprila 1941. oružane ustaške grupe su počele da vrše pokolje nad Srbima u mjestima u kojima su činili većinu stanovništva. Antisrpska politika i teror hrvatskih vlasti, koji je ugrozio sam opstanak srpskog stanovništva, primorao je značaj dio Srba da se od u periodu proljeće—ljeto 1941. naoruža i suprotstavi ustaškom režimu. Srbi su činili osnovnu protivustaških i protivokupacionih pokreta koji su počeli da se razvijaju na teritoriji NDH.[4] U ovim uslovima na Kozari su se počele organizovati ustaničke samoodbrambene snage, iz kojih su ubrzo obrazovani partizanski odredi koji su dejstvovali protiv ustaških trupa. Šume i planine Kozare postale su žarište partizanskog otpora. U periodu od 24. do 27. novembra 1941, njemački i hrvatske trupe su ovdje preduzele prvu veliku protivpartizansku operaciju pod kodnim nazivom „Kozara” (drugi naziv „Prijedor”), koja je imala ograničene vojne rezultate. Istovremeno, operacija je bila praćena ustaškim pokoljima mirnog srpskog stanovništva i nije dovela do dugoročnog „smirenja”, već do nemira u regiji.[5]

Krajem 1941. širom Bosanske Krajine proširila se oružana pobuna. Prema riječima predstavnika Vermahta u Hrvatskoj, generala Edmunda Gleza fon Horstenaua, na području Kozare, Jajca i Banje Luke organizovano je više malih „sovjetskih republika” (slobodne partizanske teritorij). Prema ocjeni komandanta njemačkih trupa u Srbiji, generala Paula Badera, aktivnost partizana je ovdje značajno porasla, pa je bilo neophodno da okupacione vlasti što prije vrate kontrolu nad Kozarom kako bi sačuvali vojne i ekonomske interese Njemačke i prvenstveno obnoviti eksploataciju željezne rude u Ljubiji kod Prijedora. Imajući to u vidu, na konferenciji predstavnika njemačke, italijanske i hrvatske komande, održanoj u štabu italijanske 2. armije u Opatiji 2—3. marta 1942, odlučeno je da se sprovede velika akcija neposredno po završetku operacije „Trio” s ciljem uništenja partizana u zapadnoj Bosni.[6]

Priprema, plan protivpartizanske operacije i snage protivnika[uredi | uredi izvor]

Komandant njemačkih trupa na Jugoistoku general inžinjerske vojske Valter Kunce naložio je 20. maja 1942. generalu Baderu da sredinom juna izvede operaciju „čišćenja i pacifikacije” zapadnobosanske regije pod nazivom „Zapada Bosna” (njem. Westbosnien) snagama njemačko-hrvatske borbene grupe pod njemačkom komandom.[a] General Bader je 23. maja izdao naređenje da se obrazuje borbena grupa Zapadna Bosna, koju će predvoditi komandant 714. pješadijske divizije general-major Fridrih Štal s ciljem vraćanja regije Zapadne Bosne pod kontrolu NDH, koja se nalazila sjeverno od demarkacione linije i time konačno obezbjede sigurnu eksploataciju rudnika gvozdene rude na području Prijedora.[b][10]

Operacija je za cilj imala uništenje Drugog krajiškog partizanskog odreda,[11] a plan operacija se znatno razlikovao od dotadašnjih i predstojećih protivpartizanskih akcija Vermahta u okupiranoj Jugoslaviji. Ovoga puta zamisao je bila da se partizanima oduzme baza za popunu i snabdijevanje zbog masovne deportacija gotovo cjelokupnog stanovništva Kozare u druge krajeve Hrvatske, osim ako nisu „nisu osumnjičeni da pripadaju bandama”. Umjesto njih, planirano je preseljenje lojalnih Hrvata — katolika i muslimana — duž glavnih linija komunikacije.[12]

General Štal je 4. juna 1942. izdao naređenje za izvođenje operacije opkoljavanja i uništavanja partizana u zapadnoj Bosni, kojim je objavio da lično preuzima operativnu komandu nad uključenim hrvatskim jedinicama i izvršnu vlast na operativnu području, ograničenom na sjeveru rijekom Savom, na zapadu rijekom Unom, na jugu demarkacionom linijom i na istoku rijekom Vrbas. Saradnja s mjesnim vlasti trebalo je da se odvije preko nadležnog ministarstva unutrašnjih poslova NDH u operativnom štabu „Zapadna Bosna”. Naredbom generala Štala utvrđena su pravila postupanja sa zarobljenim partizanima i civilnom stanovništvom u zoni operacije. Lica koja su pružala otpor njemačkim ili hrvatskim trupama, uhvaćena s oružjem u rukama, a pomagala su partizanima, bila su strijeljana. Oni koji su se dobrovoljno predali, kao i sumnjiva lica, trebalo je poslati u koncentracione logore.[13]

Ključni zadatak operacije bio je temeljno pročešljavanje šumskog područja Kozare — najvažnijeg utočišta zapadnobosanskih partizana. Operativni plan izrađen u štabu borbene grupe Zapadna Bosna, predviđao je dvije etape njegove realizacije. U prvoj etapi bilo je potrebno brzim prodorom trupa sa područja Banje Luke i Bosanskog Novog u pravcu Prijedora odsjeći Drugi krajiški partizanski odred od ostalih partizanskih snaga Bosanske Krajine. Nakon toga, oko njega je trebalo postaviti barijere: operativna grupa „Istok” — na liniji Bosanska Gradiška — Ivanjska, „Sjever” — lijevom obalom rijeke Save od Stare Gradiške do Jasenovca, „Zapad” — duž rijeke Une između Bosanskog Novog i Bosanska Kostajnice i „Jug” — na liniji komunikacije Ivanjska — Prijedor — Bosanski Novi. Tada je 1. brdska pješadijska domobranska divizija trebala preći u ofanzivu s linije Bosanski Novi — Bosanska Kostajnica i, krećući se na istok, potisnuti Drugi krajiški partizanski odred na Kozaru, sabiti obruč oko njega i uništiti zajedničkom koncentričnom ofanzivom svih snaga uključenih u operaciju. U drugoj etapi planirano je raščišćavanje prostora u donjim tokovima Sane i Une i zapadno od komunikacione linije Bosanska Dubica — Prijedor — Sanski Most.[14]

Obrazovanje borbene grupe „Zapadna Bosna” bilo je otežano zbog nedostatka rezervi u njemačkim okacionom snagama u Srbiji. Osim toga, nakon operacije u istočnoj Bosni, trupe su bile potrebne da bi se osigurala kontrola nad teritorijama koje su nedavno preuzete od pobunjenika, a pomoć Italijana je isključena, jer je nakon operacije Trio saradnja između komande Jugoistok i 2. armije bila praktično prekinuta. U ovim uslovima, do 10. juna u sastav borbene grupe „Zapadne Bosne” ušle su: domobranske 1, 2. i 3. brdska pješadijska brigada, njemački 3. pješadijski bataljon, jedan njemački teritorijalni zaštitni bataljon (njem. Landesschützenbataillon) i četiri artiljerijske baterije. Vazdušnu podršku pružala je posebno osnovana avijacijska komanda „Zapadna Bosna”. U operaciji su bili uključeni i riječni monitori mađarske Dunavske flotile, predviđene za dejstvovanje na dionici rijeke Save.[15]

Alternativni podaci o sastavu borbene grupe iznijeti su u jugoslovenskom izvoru. Dakle, od 6. juna 1942. u sastavu operativne grupe „Zapadna Bosna” bili su: 721. pješadijski puk 714. pješadijske divizije (bez 1. bataljona) — 1900 pripadnika, 661. artiljerijski bataljon (bez 4. baterije) 714. pješadijske divizije, 1. baterija 750. pješadijskog puka 718. pješadijske divizije, 1. bataljon 202. tenkovskog puka (bez 1. čete), 3. četa 659. inžinjerskog bataljona, vod brdskih oruđa 670. artiljerijskog diviziona 717. pješadijske divizije, 924. teritorijalni zaštitni bataljon, monitori mađarske Dunavske flotile i 1. oklopni voz. Ukupno 4883 pripadnika.[16] Pored njih, borbenoj grupi su 5. juna potčinjene ustaško-domobranske jedinice: 1. gordska pješadijska divizija od 4888 pripadnika, 3. gordska pješadijska brigada od 3432 pripadnika, 4. banjalučka brigada od 5609 pripadnika, aviogrupa „Cenić” i niz drugih jedinica. Ukupno 17.917 pripadnika.[17]

Ovim snagama njemačko-hrvatske operacija suprotstavio se Drugi krajiški partizanski odred od 3500 pripadnika, koji se sastojao od 5 bataljona.[v] Jedinice odreda bile su raspoređena duž okružne linije komunikacije Banja Luka — Prijedor — Bosanski Novi — Bosanska Kostajnica — Bosanska Dubica — Bosanska Gradiška — Banja Luka. Neposredno prije početka operacije, komanda odreda je dobila informacije koje su ukazivale na pripremu Nijemaca za ofanzivu, ali nije mogla da procijeni razmjere planirane akcije i snagu protivnika. Usljed toga, štab odreda se opredijelio za tvrdoglavu odbranu Kozare i stanovništva koje je bježalo od terora Nijemaca i ustaša.[18]

Periodizacija bitke[uredi | uredi izvor]

Opšte informacije[uredi | uredi izvor]

Istoriografija na temu sadrži različite podatke o periodu i trajanju bitke na Kozari. Period bitke određen je vremenom operacije „Zapadna Bosna” od 10. juna do 17. jula 1942.[1] ili od 10. juna do 15. jula 1942. godine.[19] Takođe, trajanje bitke računa se na 27 dana od početka njemačko-hrvatske ofanzive do probijanja dijela Drugog krajiškog partizanskog odreda iz obruča[20] ili 50 dana od 10. juna do 30. jula 1942. do završetka ciklusa protivpartizanskih akcija na ovim prostorima.[21][22]

Književni izvori na ovu temu navode različite datume njemačko-hrvatske operacije „Zapadna Bosna” (drugi naziv za operaciju „Kozara”): 10. jun — 17. jula prema Miletiću,[1] a prema Bariću i Šmideru 10. jun — 18. jul.[23] Istovremeno, nakon toga, praktično bez tranzicije, izvedena je operacija čišćenja Zapadne Bosne od partizana na međurječju Une i Sane i na području puta Prijedor — Bosanski Novi — Bosanska Kostajnica. Miletić izvještava da se u nizu izvora ova operacija naziva drugim etapom tzv. „Kozarska operacija”. Datum završetka ovih vojnih dejstava prema Coliću je 30. jula 1942. (cio period od 10. juna do 30. jula 1942. predstavljen je kao period operacije Haver ili Kozarske ofanzive), dok su, prema Šmideru, ova vojna dejstva vođena do 3. avgusta 1942. godine.[24]

Etape protivpartizanskih operacija na Kozari[uredi | uredi izvor]

Protivpartizanske operacije na Kozari izvođene su u četiri etape. U prvoj etapi, od 10. do 18. juna, izvršen je prodor domobranskih i njemačkih trupa ka Prijedoru iz pravca Banje Luke i Bosanskog Novog i ofanziva 1. gorske pješadijske divizije na liniju komunikacije Bosanska Dubica — Prijedor. Tokom druge etape, od 19. do 30. juna, vođene su borbe za put Prijedor — Bosanska Dubica i organizovanje egzodusa izbjeglica na Kozaru. Treća etapa objedinjuje dva pokušaja izlaska iz obruča, koje je Drugi krajiški partizanski odred preuzeo između 1. i 5. jula. Četvrta etapa obuhvata ofanzivu njemačko-hrvatskih trupa preko Kozare i Prosare od 5. do 17. jula i čišćenje teritorije zapadno od linije komunikacija Prijedor — Bosanska Dubica od 20. do 30. jula 1942. godine.[25]

Bitka[uredi | uredi izvor]

10—18. jun[uredi | uredi izvor]

Shema vojnih dejstava na Kozari od 10. do 16. juna 1942. godine.

Operacija „Zapadna Bosna” počela je 10. juna u 4.30 časova ofanzivom dvije borbene grupe domobranskih brigada u suprotnim pravcima od Banje Luke i Bosanskog Novog. Istog dana, 3. gorska pješadijska brigada zauzela je Prijedor, a 12. juna obje nastupajuće grupe sjedinile su se i odsjekle Drugi krajiški odred od partizanskih snaga koje su se nalazile u rejonu planine Grmeč. Tada je napadnuta 1. krajiška brigada, koja je potisnuta na Grmeč. Ostale borbene grupe — „Sjever”, „Istok” i „Jug” — povezale su svojim dejstvima bataljone Drugog krajiškog odreda i uspostavile blokadu, sprječavajući eventualni proboj partizana iz rejona Kozare.[26]

Tako je 12. juna Kozara bila opkoljena, a 14. juna Nijemci i Hrvati počeli su da sabijaju obruč oko Drugog krajiškog odreda. Isto dana domobranska 1. gorska pješadijska divizija prešla je u ofanzivu u pravcu zapada sa linije Bosanski Novi — Bosanska Kostajnica. Njoj su se suprotstavile 1, 2. i dio udarnog bataljona Krajiškog partizanskog odreda. I pored žestokog otpora partizana, divizija je 18. juna zauzela liniju komunikacije Prijedor — Bosanska Dubica, ali je tu zaustavljena i uvučena u teške borbe, usljed čega je narednih dana operaciju zahvatila kriza.[27]

19—30. juna[uredi | uredi izvor]

U noći 18. na 19. jun udarni i 2. bataljon Drugog krajiškog odreda izvršili su protivnapad na neprijatelja i tokom dvodnevnih borbi porazili 3. bataljon 2. gorske pješadijske brigade u rejonu Patrija i sela Gornji Jelovac. Istovremeno, 283 domobrana su zarobljena, dok je 60 poginulo. Oko 5000 izbjeglica izašlo je iz okruženja kroz procijep na neprijateljskim položajima.[28] Jedinice 1, 2. i udarnog bataljona Drugog krajiškog odreda su 19. juna opkolile 1. bataljon 1. gorske pješadijske brigade u selu Pogleđevo. Partizani su 20. juna napadali okruženje od 3 časa do 20 časova, pokušavajući da uh unište, ali su domobrani uz podršku artiljerije i avijacije izdržali juriš i odstupili sa gubicima. Usljed borbi od 19. do 21. juna 2. gorska pješadijska brigada odbačena je zapadno od puta Prijedor — Bosanska Dubica.[29]

Narednih dana vođene su žestoke borbe na svim ostalim sektorima odbrane Kozare, osim na sektoru 3. bataljona. Neprijatelj je izvršio napade u zonu od sela Palančište do Jugovićevog brda, ali je 23. na 24. jun odbačen protivnapadima 1, 2. i udarnog bataljona. Istovremeno, 3. bataljon 4. gorske pješadijske brigade imao je 150 poginulih i 60 zarobljenih pripadnika.[28] Njemački izvještaji iz ovog perioda govorili su o „urušavanju fronta” i „narastajućoj panici” u domobranskim jedinicama. Gubici domobrana 25. juna iznosili su 235 poginulih i 521 nestao. Izgubljen je i veliki broj naoružanja, uključujući 68 mitraljeza. Do 25. juna Nijemci su snagama svojih jedinica obnovili liniju blokade, ali je uspjeh operacije doveden u pitanje.[30]

Od početka operacije „Zapadna Bosna”, Drugi krajiški odred je vodio borbena dejstva, primjenjujući taktiku gerilskog ratovanja. Neprijatelj je dočekan na povoljnim položajima, u zasjedama ili iznenadnim napadom po noći. Nakon nanošenja štete, partizani su ili potisnuli neprijatelja ili su se brzo povukli u prijetećoj situaciji. Dnevne borbe su se vodile samo po potrebi.[31] Kada su njemačko-hrvatske trupe zatvorile obruč i uspostavile čvrst front oko Kozare, partizani su morali da odstupe od svoje taktike. Sada su koncentrisali svoje snage na sektoru gdje su se nalazili ranjenici i izbjeglice, u pravcu Kozarca, Prijedora i Bosanske Dubice. Partizani su zauzeli dominantne visove i tvrdoglavo ih branili, jer drugog izlaza nije bilo.[32]

Prema ocjeni istoričara Vladimira Zelenina:[33]

Tragedija Kozare je bila u tome što su partizani bili prinuđeni da prihvate frontalne borbe koje im je nametnuo neprijatelj, a to je suštinski protivjerčilo njihovoj oprobanoj taktici — da odstupaju tamo gdje je neprijatelj jači i napreduju tamo gdje je slabiji ili tako gdje ne očekuje napad. Nejednakost u snagama, oružju itd. bila je prevelika. Partizane je na odstupanje od ovog pravila primoralo prisustvo desetine hiljada izbjeglica — njihovih rođaka i prijatelja, kojima je, ako partizani odu, prijetila sigurna smrt. I tako je, ipak, ostala nada da će neprijatelj, možda, izdahnuti, odstupiti ili će negdje biti moguće probiti obruč i zajedno sa svim izbjeglicama otići u drugi kraj. Ovim nadanjima ipak nije bilo suđeno da se ostvare. Kada je nacistima postalo jasno da ustaše same ne mogu izaći na kraj s Kozarom, u dejstvo su stupile njemačke trupe.

Poslije izvještaja generala Štala o nemogućnosti povjerenja u ofanzivu domobranskih brigada, njemačka komanda je morala da odustane od stezanja obruča istovremenim dejstvima na jugu i zapadu. Da bi obezbjedio dalji uspjeh operacije, general Bader je bio prinuđen da ide na neviđeno slabljenje snaga u Srbiji i prebaci četiri bataljona i štab puka 714. pješadijske divizije na područje Kozare 23—26. juna, gdje je iz njihovog sastava obrazovana borbena grupa „Borovski”.[g] Time je njemački kontingent operacije više nego udvostručen. Južna grupa je 28. juna počela postepeno napredovanje ka grebenima Kozare.[35] Grupa „Borovski” je 1. jula preuzela komandu nad trupama zapadnog sektora operacije i popunjena je 1. četom 1. bataljona 202. tenkovskog puka.[36]

1—5. jul[uredi | uredi izvor]

Stupanjem u operaciju nove njemačke borbene grupe položaj Drugog krajiškog odreda se pogoršao. Neprijatelj je stisnuo obruč i izložio opkoljene stalnoj artiljerijskoj vatri i udarima avijacije. Partizanske jedinice, naročito 1, 2. i udarni bataljon, bili su izuzetno izmoreni od dvadesetodnevnih borbi. Dejstva odreda otevažalo je oko 500 ranjenih partizana i 75.000 izbjeglica. Situacija je pogoršana rastućom nestašicom hrane, lijekova i municije.[37] Operativni štab Narodnooslobodilačke partizanske i dobrovoljačke vojske Jugoslavije (NOP i DVJ) u Bosni pokušao je da pomognem svom opkoljenom odredu i odvrati neprijatelja napadima 1. krajiške bride i 1. krajiškog partizanskog odreda na Bosansku Krupu (20. juna), Sanski Most (27. juna), Dobrljin (3. jula) i druga naseljena mjesta i linije komunikacije u dolini rijeke Une i Sane, ali ove mjere nisu donijele željene rezultate. Komandant snaga protivpartizanske operacije nije dozvolio da se uključene jedinice odvrate od glavnog cilja.[38] Zbog zaoštravanja situacije, komanda partizana je odlučila da kopa podzemna skrovišta za smještaj ranjenika i skladištenje. Kada je nastala opasnost od cijepanja odreda na dva dijela i više nije bilo moguće otkloniti takvu prijetnju, na sastanku komande Drugog krajiškog odreda, održanom 2. jula na Mrakovici, odlučeno je da se krene u proboj.[39]

Put preko Save u Slavoniju ocijenjen je kao nemoguć. Nije bilo čamaca. Osim toga, rijeku su kontrolisali mađarski monitori, a obližnjom prugom od Okučana do Jasenovca stalno je išao njemački oklopni voz. Isključena je i mogućnost izlaska iz okruženja u pravcu Motajice i srednje Bosne.[40] Nakon procjene svih opcija i izviđanja, odlučeno je da se probije u pravcu Lamovita, zatim do sela Marićka i dalje do Podgrmeča.[41] U noći 3. na 4. jul počeo je proboj preko puta Dubica — Prijedor u pravcu Donji Jelovac — Kriva Rijeka. Probojnu grupu činili su 1, 2, 3. i udarni bataljon. Proboj je organizovan na brzinu. Interakcija jedinica nije obezbjeđena. Treći bataljon je nakon prijeđenih 30 km prišao tek početku operacije, nije se orijentisao na terenu i nije imao vremena da se pripremi za juriš na neprijateljske položaje. Usljed toga su 1. i udarni bataljon probili pravac Patrija — Planinica — Jutrogošta. Napadi preostalih bataljona bili su neuspješni. Oko 10 hiljada izbjeglica i dio štaba partizanskog odreda (bez operativnog odjeljenja) izašao je iz obruča kroz proboj širine od 2 km, zajedno sa dva bataljona. Ubrzo su Nijemci povukli rezerve i zatvorili obruč.[42]

Pokušaj proboja 2, 3. i 4. bataljona dogodio se u noći sa 4. na 5. jul i predstavljao je vrhunac bitke na Kozari. Ratni izvještač Vermahta Kurt Neher iznio je svoju viziju proboja:[43]

Sada otpočinje ono najstrašnije što svakome od nas ledi krv u žilama kada prvi put čuje o tome. Jedna žena dugo i jako uzvikuje poziv na juriš, a zatim stotine živih leševa prihvata njen borbeni poklič: muškarci, žene i djeca životinjskom upornošću nasrću na naše položaje. Urlik mase podsjeća na urlik vanzemaljskih bića koji, u borbi za goli život, poput čopora krvoločnih zvjeri, pokušavaju da se probiju kroz obruč ljudi i ratne tehnike… Muškarci nadiru u talasima, spremni na samouništenje, ne razmišljaju ni o čemu…

Kroz njemačke barijere probijali su se 1. četa 2. bataljona, grupa vojnika iz njene 2. i 3. čete, 2. četa 3. bataljona, grupa vojnika 1. čete 3. bataljona, grupa vojnika 4. bataljona 1. krajiške brigade. Ova borba je postala najžešća i najkrvavija od svih tokom bitke. Dakle, 3. četa 3. bataljona krenula je u napad sa 150 ljudi, a izašla je iz borbe sa 30 ljudi. Većina 2, 3. i 4. bataljona, operativno odjeljenje štaba i dio 4. bataljona 1. krajiške brigade ostali su u okruženju. Partizani koji su preživjeli bitku, uključujući i ranjene, povukli su se duboko u planine, jer više nisu mogli da obuzdaju nalet neprijatelja. Slijedile su izbjeglice. Na planini Živoder 6. jula se okupilo 400—500 boraca i podijelilo u grupe, s ciljem pojedinačnog izlaska iz obruča ili da se zaklone dok Nijemci češljaju teritoriju Kozare.[37]

5—17. jul[uredi | uredi izvor]

Ofanziva borbene grupe „Borovski” počela je 5. jula s linije blokade na sjeverozapadu i jugu opštim pravcem Kozarac — Mrakovica — Orahova — rijeka Sava. Njemačke trupe su pročešljale područje, vršeći pokolje nad zatvorenicima i zarobljenim izbjeglicama. Prvi i udarni bataljon sa preostalim borcima Drugog krajiškog odreda, oko 800, koji su izašli iz obruča, okupili su se u rejonu naselja Pastirevo, Svodna i Planinica, nakon čega su blokirali put Prijedor — Bosanski Novi radi osiguranja prolaska izbjeglica na područje sela Svodna i Podgrmeč. Odred je 15. jula predahnuo u rejonu sela Vitasovci, Radomirovcac i Miska Glava, gdje ga je 18. jula napao neprijatelj i presjekao na dva dijela. Udarni bataljon (bez jedne čete) bio je prinuđen da se povuče južno od sela Suhača. Prvi bataljon i četa udarnog bataljona probili su se preko rijeke Sane do Pastireva.[44]

Prije proboja Drugog krajiškog odreda, ranjeni partizani su bili sakriveni iz okoline u podzemnom skrovištu, koji su iskopani na brzinu i prilično neprofesionalno. Kamuflaža je bila nedovoljna, pa ih je neprijatelj otkrio pažljivim češljanjem terena i uz pomoć pasa tragača. Pronađene ranjenike ubile su njemačke i hrvatske trupe.[45] Zarobljene izbjeglice slali su u logore ili ubijali na licu mjesta. Neki od boraca i civila uspjeli su da izbjegnu zarobljavanje skrivajući se u šumama ili u podzemnim skrovištima.[46]

Od početka 1942. dokumenti Glavnog štaba Domobranstva (hrv. Glavni stožer Domobranstva) sadrže podatke o strijeljanju zarobljenih partizana: 6. jula pripadnici borbene grupe „Borovski” strijeljali su 23 partizana, 8. jula — 55, a istog dana 50 partizana predalo se istočnoj grupi blokiranoj na Kozari. General Štal je 14. jula ponovo naredio strijeljanje nakon ispitivanja partizana i onih koji su im pomagali. U dnevnom izvještaju Glavnog štaba Domobranstva od 15. jula 1942. navodi se da snage operacije na Kozari nailaze na slab otpor, kao i strijeljanje 59 partizana i zarobljavanje četvorice. Istovremeno im je oduzeto 29 pušaka. Nesklad između broja trofeja i strijeljanih, prema istoričaru Nikici Bariću, ukazuje na prisustvo civila među ubijenima, a razlika između „pravih” partizana i ostatka stanovništva, naročito mladih, bio je nejasan pojam za njemačke vojnike i domobrane. Dnevni izvještaj Glavnog štaba Domobranstva za 18. jul 1942. izvještava o uspješnom završetku operacije na Kozari i Prosaru prethodnog dana: ukupan broj ubijenih parizana bio je 3.397, a još 250 je strijeljano nakon ispitivanja. Takođe daje podatke o strijeljanju 294 partizana u izviđanju na području sjeveroistočno od Prijedora.[47]

Naređenjem za borbenu grupu „Borovski” od 18. jula 1942. najavljen je završetak operacije na području Kozare i Prosare. Prema njenom tekstu, uspješno dejstvo grupe je ocijenjeno kao ogromno. Neprijatelj je uništen ili zarobljen, sa izuzetkom manjih grupa koje su uspjele da se probiju iz obruča. Uz manje sopstvene gubitke, grupa „Borovski” je uništila preko 1.500 partizana, a veliki broj je zarobljen. Partizanske kasarne i kolibe su uništene. Cjelokupno stanovništvo s okružene teritorije je iseljeno i izvršeno je temeljno čišćenje. Iz partizanskih skladišta i skloništa zarobljen je veći broj teških i lakših mitraljeza s priborom, puškama, ručnim bombama, municijom i drugom opremom.[48]

20—30. jul[uredi | uredi izvor]

Operacija „Zapadna Bosna” je zvanično završena 18. jula. Međutim, čišćenje Kozare je nastavljeno. Njemačke i hrvatske trupe pregrupisale su snage od 18. do 21. jula i zauzele početne položaje u dolini Sane od Prijedora do Bosanskog Novog i u dolini Une od Bosanskog Novog do Bosanske Dubice. Nakon toga borbena grupa „Borovski”, sastavljena od ojačanog 734. pješadijskog puka 704. pješadijske divizije i 1. gorske pješadijske divizije Domobranstva, započela je ponovno čišćenje terena zapadno od linije Bosanska Dubica — Prijedor. Tokom ovih dejstava, 1. bataljon i četa udarnog bataljona Drugog krajiškog odreda ponovo su opkoljeni kod sela Pastirevo, ali su u noći 26. na 27. jul krenuli ka Kozari.[44]

Njemačka ambasada u Zagrebu je 23. jula izvijestila Berlin da je tokom operacije na Kozari ubijeno 3.500 partizana od oko 5.000 koliko ih je ovdje djelovalo prije početka operacija. Zarobljeno je, izvedeno pred vojni sud i strijeljano 300 ljudi. Kasniji dokumenti govore da je između 24. juna i 23. jula 1942. borbena grupa „Borovski” u kaznene svrhe ubila 6.589 partizana, ranjeno 423, a strijeljano 777. Vojne vlasti u Bosanskoj Dubici proglasile su partizanima i strijeljale 2.400 omladinaca zarobljenih na Kozari, a 800 u Bosanskoj Gradišci. Prema izvještaju Oblasnog komiteta KPJ u Bosanskoj Krajini od sredine avgusta 1942, njemačke i hrvatske trupe su na kraju operacije izvršile masovna strijeljanja i ubistva stanovništva Kozare, naročito članova narodnooslobodilačkih komiteta, komunista i omladinaca sposobnih za vojnu službu. Prema procjenama oblasnog komiteta KPJ u Bosanskoj Krajini, broj žrtva bio je oko 10—15 hiljada ljudi (istoričar Nikica Barić smatra ove podatke pretjeranim).[49]

Strijeljanje partizana je nastavljeno početkom avgusta 1942. godine. Tako je obavještajno odjeljenje borbene grupe „Zapadna Bosna” zatražilo od komande 2. žandarmskog puka u Banjoj Luci da 2. avgusta strijelja 49 partizana koji su zarobljeni tokom operacije na Kozari.[49]

Prema dnevnim izvještajima Glavnog štaba Domobranstva, u njemačkom logoru u Zemunu su masovno slati osumnjičeni partizani: do 15. jula — 2.374 osobe, 15. jula — 555 osoba, 16. jul — 904 osobe, 28. jula — 985 osoba. Prema nepotpunim izvještajima, broj deportovanih u Zemun je 4.818, a procjenjuje se da ih ima oko 10.000. Od toga je veliki broj zatvorenika preminuo od bolesti, gladi i uslova pritvora. Sredinom avgusta, njemačke okupacione vlasti u Srbiji obratile su se generalnom konzulatu NDH u Beogradu sa zahtjevom za odvođenje 3.457 invalida zemunskih zatvorenika starijih od 50 godina, među kojima i onih u sedamdesetim i osamdesetim godinama, kao i 537 dječaka od 9 do 14 godina. U septembru su vlasti NDH primile oko 2.900 zatvorenika s Kozare i prevezle ih željeznicom u logor Jasenovac. Prevoz je trajao nekoliko dana, tokom kojih ljudi nisu dobila ni hranu ni vodu. Usljed toga, oko 500 ljudi je preminulo u putu, a ostali su likvidirani u logoru.[50]

Kasniji događaji[uredi | uredi izvor]

Jedinice Drugog krajiškog partizanskog odreda, koji su se probili iz obruča, podijeljeni su pod uticajem faktora vojne situacije i tokom jula smješteni u posebne jedinice na Podgrmeču i Kozaru.[51] Situacija grupe jedinica koja je izašla iz obruča prilikom drugog prodora 4. na 5. jul (1. četa 2. bataljona, 2. četa 3. bataljona i dr.) karakteriše izvještaj sekretara Okružnog komiteta KPJ za operativno područje Kozare Branka Babiča od 18. jula 1942. komandantu odreda Obradu Stišoviću. Grupu je činilo oko 300 ljudi. Prema izvještaju, moral partizana je nešto opao, s izuzetkom pojedinaca. U vezi s tim, Babič je napisao: „Zato nemojte slati ovamo partizane koji su demoralisani, jer su samo na teretu. Mi za sada ne možemo primiti borbe sa neprijateljem zbog situacije i partizana koji su prilično demoralisani. Do sada smo prikupili oko 25 ranjenika, smjestili ih u dvije barake, dalje se vodi briga oko njih. Rade Kondić je isto na sigurnom mjestu. Ranjenici IV bataljona pronađeni su i svi poubijani. Za ranjenike iz III bataljona još ne znamo.” Dokument takođe izvještava o neutvrđenoj sudbini većine članova štaba nakon što su opkoljeni ostaci odreda podijeljeni u grupe na planini Živoder.[52]

Tokom jula, grupe i pojedini pripadnici odreda, koji su preživjeli njemačko-hrvatsko čišćenje terena, odlazili su na sabirne punktove, među kojima su bili članovi štaba Josip Mažar, Ratko Vujović i drugi.[51]

NOP i DVJ u Bosni je do 31. jula okupio sve jedinice Drugog krajiškog partizanskog odreda, sa izuzetkom udarnog bataljona koji je 2. avgusta ušao u sastav Druge krajiške udarne brigade, i pristupio njihovoj reorganizaciji. Do 19. avgusta odred nije izvodio borbena dejstva. Prilikom vojne smotre 19. avgusta na Paležu (jedan od vrhova Kozare) u svom sastavu je imao 900 boraca.[53]

Odred je 27. avgusta obnovio borbenu aktivnost. Drugi krajiški partizanski odred je 22. septembra na Paležu reorganizovan u 5. krajišku kozarsku udarnu brigadu jačine 1.100 pripadnika.[54]

Politika deportacije srpskog stanovništva i pokušaji da se ono zamijeni lojalnim Hrvatima — katolicima i muslimanima — nisu doveli do dugoročnog uspjeha. U budućnosti, Vermaht je bio primoran da napusti ovu praksu. I pored pretrpljenih gubitaka, partizani Kozare su uspjeli da popune svoje redove zahvaljujući dobro organizovanom političkom radu sa stanovništvom i nastave učešće u narodnooslobodilačkoj borbi.[55]

Ishod[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Zločini ustaša u kotaru Bosanska Gradiška i Zločini ustaša u kotaru Bosanska Dubica
Spomenik na parceli 142 na zagrebačkom groblju Mirogoj u kojoj počivaju djeca koja su odvedena sa Kozare i Potkozarja.

Bitka na Kozari postala je jedna od najkrvavijih i najdramatičnijih partizanskih borbi Narodnooslobodilačkog rata u Jugoslaviji.[56] Rezultati operacije „Zapadna Bosna” nadmašili su sve dosad postignute u protivpartizanskim akcijama na teritoriji Hrvatske. Partizani su pretrpeli najteži poraz od gušenja ustanka u Srbiji u jesen i zimu 1941. godine.[23]

Na Kozari su Vermaht i ustaše prvi put na području okupirane Jugoslavije pribjegli sistematskom čišćenju teritorije od srpskog življa. Tokom protivpartizanske operacije deportovano je na desetine hiljada srpskih civila, uglavnom u njemačke i hrvatske koncentracione logore u Zemunu, Staroj Gradišci, Jasenovcu i drugim mjestima, a manje u sela Slavonije. Istovremeno, ljudi su ubijani u maršu na putu do svojih odredišta, umirali su u logorima od gladi, bolestima i loših uslova. Osim toga, radno sposobne žene su poslate u Rajh, a muškarci na sjever okupirane Norveške. Djeca deportovanih i ubijenih roditelja smještena su u dječije logore (Jastrebarsko i Sisak), gdje su mnogi umirali od gladi, hladnoće i bolesti zbog nemara uprave.[57]

Gubici Drugog krajiškog partizanskog odreda u bici na Kozari iznosili su više od polovine ljudstva, dok tačan broj poginulih partizana nije utvrđen.[58] Jugoslovenska istoriografija daje podatke o pogibiji oko 1700 boraca.[44]

Tokom njemačko-hrvatske protivpartizanske operacije na Kozari od 10. juna do 30. jula 1942, okupatorske snage ubile su oko 20.000 mještana, a deportovano je 68.600 ljudi, među kojima je bilo 23.500 djece. Od toga se na Kozaru nije vratilo oko 35.000 ljudi, među kojima 11.000 djece do 14 godina.[59] Izaslanik Vermahta u Hrvatskoj general Edmund Glez fon Horstenau o rezultatima operacije „Zapadna Bosna” je rekao: „U ljeto smo očistili Kozaru, da tako kažem, do posljednjeg čovjeka, kao i do posljednje žene i djeteta.”[60]

Nasljeđe[uredi | uredi izvor]

Spomenik Revoluciji posvjećen stradalima tokom i nakon bitke na Kozari.

U istoriji Narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji, bitka na Kozari je simbol otpora, hrabrosti i stradanja.[61] Tema bitke se ogleda u jugoslovenskoj kinematografiji, igranoj i istorijskoj književnosti, monumentalnoj umjetnosti i folkloru.

Tragični događaji bitke prikazani su u jugoslovenskom igranom filmu „Kozara” iz 1962. godine.[62] Tema bitke predstavljena je u priči srpskog i jugoslovenskog pisca i pjesma Branka Ćopića „Bitka na Kozari” (1946), kao i u njegovoj pjesmi „Oj, đevojko, dragaj dušo moja…”,[63] koja je u Sovjetskom Savezu objavljena 1955. po prevodu Dmitrija Kedrina.[64] Roman „Kozara” Mladena Oljače objavljen je 1966. godine, dok je u Sovjetskom Savezu prevod na ruski izdat 1970. godine.[65] Knjiga Mirka Pekića i Dragutina Ćurguza „Bitka na Kozari” objavljena je 1968. godine.[66] Studija o događajima bitke izložena je u zborniku radova istoričara „Kozara u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji (1941—1945)”, objavljenom 1980. godine.[67]

U znak sjećanja na kozarsku epopeju 1971—1972. na vrhu Mrakovica u Nacionalnom parku Kozara izgrađen je memorijalni kompleks, koji se sastoji od spomenika Revoluciji, spomen-zida i muzeja. Spomenik Revoluciji je rad vajara Dušana Džamonje.[68]

U folkloru se razvio kozarski ep, predstavljen u širokoj pjesmičkoj temi ratnog vremena. Ove pjesme slave pobjedu i odaju počast gubicima bez žalost za palim junacima. Među kozarskim pjesmama preovlađuju veseli, borbeni dvostih, izvedeni u tradiciji kozarskog horskog pjevanja (Kozačarko kolo). Riječi pjesmama su bodrile i pozivale na nove bitke. Velikim žrtavama bitke posvjećena je pjesma „Oj Kozaro, ne treba ti kiše, heroji te krvlju natopiše.” Jedna od najpopularnijih pjesama je „Mi smo braća ispod Kozarice, gdje ne rađaju majke izdajice.” U pjesmi „Oj Kozaro, gusta šumo u tebi je vojske puno”, Kozara je stjecište, borbeni, neosvojeni bastion. O kozarskim djevojkama i ženama — partizankama, koje su zauzele mjesta muškaraca, pjesma kaže: „Mi smo seke ispod Kozarice.” I, na kraju, po definiciji filologa Milana Bodiroge, palom vojniku je posvjećena pjesma sa najljepšim riječima: „Oj Mladene, naš Mladene, po Kozari cvijeće vene.”[69]

Pošte Srpske su 2017. izdale seriju poštanski marki posvjećenih 75. godišnjici bitke na Kozari.[70]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Vojni istoričar Mladenko Colić operaciju naziva „Haver”.[7] Istoričari Klaus Šmider i Nikica Barić daju kodni naziv „operacija Kozara” (njem. Unternehmen Kozara).[8]
  2. ^ Cjelokupna teritorija NDH bila je podijeljena demarkacionom linijom na njemačku (sjeveroistočnu) i italijansku (jugoistočnu) zonu vojne kontrole, gdje su mogle biti raspoređene njemačke, odnosno italijanske trupe.[9]
  3. ^ Drugi krajiški partizanski odred pod komandom Obrada Stišovića imao je do 3500 pripadnika. Od naoružanja na raspolaganju su imali oko 3000 pušaka, oko 150 lakih mitraljeza, 20 teških mitraljeza, 4 minobacača 82 mm, dvije haubice 105 mm, 2 tenka i 1 avion Potez.[7]
  4. ^ Hajnrih Borovski je bio komandir 704. pješadijske divizije.[34]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ Miletić 1980, str. 209.
  2. ^ Mirković 2014, str. 19—20; Milutinović 2014, str. 64; Todić 2014, str. 55, 57.
  3. ^ Milutinović 2014, str. 62.
  4. ^ Nikiforov 2011, str. 377—379, 397.
  5. ^ Miletić 1980, str. 195—198; Schmider 2002, str. 147—147; Milutinović 2014, str. 73.
  6. ^ Miletić 1980, str. 201; Colić 1988, str. 55; Milutinović 2014, str. 73—74.
  7. ^ a b Colić 1988, str. 55.
  8. ^ Schmider 2002, str. 148—151; Barić 2016, str. 57—60.
  9. ^ Ruzicic-Kessler 2017, str. 54—55.
  10. ^ Gvozdenović 1976, str. 421; Miletić 1980, str. 201; Leković 1980, str. 219; Schmider 2002, str. 147—148.
  11. ^ Baškot 1980, str. 284.
  12. ^ Volkmann & Müller 1999, str. 907; Schmider 2002, str. 147—148; Barić 2016, str. 55; Schmid 2020, str. 361—362.
  13. ^ Barić 2016, str. 55.
  14. ^ Colić 1988, str. 56; Schmider 2002, str. 147—148.
  15. ^ Schmider 2002, str. 147—149.
  16. ^ Miletić 1980, str. 201—202.
  17. ^ Miletić 1980, str. 203, 212.
  18. ^ Stišović 1980, str. 228; Colić 1988, str. 57.
  19. ^ Velimirović & Vujadinović 2014, str. 99.
  20. ^ „Obilježavanje 80 godina od Bitke na Kozari: Položeni vijenci na centralnom spomen-obilježju”. Republički centar za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica (na jeziku: srpski). 3. 7. 2022. Pristupljeno 30. 3. 2023. 
  21. ^ Živković 2014, str. 118.
  22. ^ Bojanić, Đorđe (25. 7. 2016). „STEPINAC BLAGOSLOVIO SATIRANjE SRBA – Zločini genocida nad srpskim narodom u NDH i na Kozari i Potkozarju - SRPSKA ISTORIJA”. Srpska istorija (na jeziku: srpski). Pristupljeno 29. 3. 2023. 
  23. ^ a b Schmider 2002, str. 151; Barić 2016, str. 54.
  24. ^ Miletić 1980, str. 208; Colić 1988, str. 55—60; Schmider 2002, str. 151.
  25. ^ Colić 1988, str. 55—60.
  26. ^ Stišović 1980, str. 233—234; Colić 1988, str. 57.
  27. ^ Colić 1988, str. 57; Schmider 2002, str. 148—149.
  28. ^ a b Colić 1988, str. 57.
  29. ^ Ćurguz & Vignjević 1982, str. 682—684.
  30. ^ Schmider 2002, str. 148—149.
  31. ^ Stišović 1980, str. 237.
  32. ^ Stišović 1980, str. 238, 240.
  33. ^ Olяča 1970, str. 381—382.
  34. ^ Schmider 2002, str. 621.
  35. ^ Schmider 2002, str. 149.
  36. ^ Miletić 1980, str. 206.
  37. ^ a b Colić 1988, str. 58—59.
  38. ^ Stišović 1980, str. 240.
  39. ^ Stišović 1980, str. 241—242.
  40. ^ Stišović 1980, str. 232, 243—244; Schmider 2002, str. 149—151.
  41. ^ Stišović 1980, str. 243—244.
  42. ^ Stišović 1980, str. 251; Colić 1988, str. 58—59.
  43. ^ Velimirović & Vujadinović 2014, str. 104.
  44. ^ a b v Colić 1988, str. 59.
  45. ^ Stišović 1980, str. 242, 253.
  46. ^ Stišović 1980, str. 253.
  47. ^ Barić 2016, str. 57—59.
  48. ^ Barić 2016, str. 54—55.
  49. ^ a b Barić 2016, str. 59.
  50. ^ Barić 2016, str. 60—62.
  51. ^ a b Ćurguz & Vignjević 1982, str. 791—794.
  52. ^ Pekić 1980, str. 291—292.
  53. ^ Pekić 1980, str. 292; Colić 1988, str. 59.
  54. ^ Pekić 1980, str. 292—295; Anić, Joksimović & Gutić 1982, str. 698.
  55. ^ Schmid 2020, str. 361—362.
  56. ^ Colić 1988, str. 414.
  57. ^ Schmider 2002, str. 151; Milutinović 2014, str. 76; Fumić 2014, str. 132; Barić 2016, str. 60—62, 81—90}; Schmid 2020, str. 361—362.
  58. ^ Schmider 2002, str. 151.
  59. ^ Todić 2014, str. 57.
  60. ^ Schmid 2020, str. 361.
  61. ^ Radišić 2014, str. 225.
  62. ^ „Kozara (1962)”. IMDb (na jeziku: engleski). Pristupljeno 10. 4. 2023. 
  63. ^ Ćopić 2018, str. 256, 339.
  64. ^ Kedrin 1955.
  65. ^ Olяča 1970.
  66. ^ Pekić & Ćurguz 1977.
  67. ^ Antonić & Marjanović 1980.
  68. ^ Argan 1981, str. 85.
  69. ^ Gusev 1977, str. 120—121; Bodiroga 1980, str. 453—457.
  70. ^ „75 godina od Bitke na Kozari”. Web portal Pošta Srpske (na jeziku: srpski). Pošte Srpske. Pristupljeno 10. 4. 2023. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Bitka na Kozari na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Битка_на_Козари&oldid=27710687”