Temišvar

Koordinate: 45° 45′ 20″ S; 21° 13′ 40″ I / 45.75550° S; 21.22779° I / 45.75550; 21.22779
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Temišvar
rum. Timișoara
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Rumunija
Okrug Timiš
Osnovanprvi pomen 1212. godine
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2021.Pad 250.849 [2]
 — gustina1.940,05 st./km2
Aglomeracija359.443[1] (2017)
Geografske karakteristike
Koordinate45° 45′ 20″ S; 21° 13′ 40″ I / 45.75550° S; 21.22779° I / 45.75550; 21.22779
Aps. visina89 m
Površina129,30 [3] km2
Temišvar na karti Rumunije
Temišvar
Temišvar
Temišvar na karti Rumunije
Ostali podaci
GradonačelnikDominik Fric (USR)
Poštanski broj300001–300789
Pozivni broj0256 / 0356
Registarska oznakaTM
Veb-sajt
www.primariatm.ro

Temišvar (rum. Timișoara, mađ. Temesvár, nem. Temeswar) grad je u Rumuniji. Najveći je grad Banata, leži na reci Begej i sedište je okruga Timiš. Sa 250.849 stanovnika Temišvar je peti grad po veličini u Rumuniji, a takođe je poznat kao i kulturni, obrazovni i trgovački centar zapadne Rumunije.[4]

Temišvar je i najveći kulturno-istorijski centar Srba u Rumuniji. Najviše srpskog življa okupljeno je upravo u Temišvaru, gde inače postoje mnoge kulturne ustanove koje ih zbližavaju.[5][6] U Temišvaru se nalazi sedište Eparhije temišvarske Srpske pravoslavne crkve, kao i Saveza Srba u Rumuniji, a takođe se ovde izdaje i srpski nedeljnik „Naša reč“.[7]

Temšivar poseduje razvijenu IT industriju i uz Bukurešt , Kluž-Napoku, Jaši i Brašov ima pretenzije da postane važan centar ove industrije u budućnosti.

Grad se naziva i „Malim Bečom“, jer je veoma dugo bio pod Habzburgovcima, i njegovo središte svojom arhitekturom i ambijentima podseća na stari deo Beča.[8][9] Na Trgu ujedinjenja nalazi se Srpska saborna crkva sa Vladičanskim dvorom, a pored nje bista Miloša Crnjanskog koji je ovdje proveo prve godine školovanja.[10]

Naziv[uredi | uredi izvor]

Temišvar duguje ime reci Tamiš (rum. Timiș, antički Tibisis). Zanimljivo je da kroz grad protiče samo reka Begej. Razlog ovome je povezanost i isprepletanost tokova ove dve reke u prošlosti na području grada. Kasnijom kanalizacijom i obaloutvrdom njihovi tokovi su dobili drugačije pravce, koji su do danas u tom obliku.

Rumunski oblik imena grad je Timișoara (u izgovoru Timišoara sa mekim „š“) potiče od antičkog naziva Tibisis ili Tibiskus.[4] Srpski naziv za grad Temišvar blizak je i duguje poreklo mađarskom nazivu Temesvár (mađ. Temes je „Tamiš“, vár je „tvrđava“).[5] Hrvatska verzija je slična, Temišvar. Nemci nazivaju dvojako: sopstvena verzija je Temeschburg, a pomađarena je Temeswar. Banatski bugarski naziv je Timišvár.[11]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Temišvar je jedan od rumunskih gradova koji su najudaljeniji od prestonice Bukurešta, dok je sa druge strane grad mnogo bliži Beogradu (155 km). Najbliži veći grad je severnije postavljeni Arad na 43 km razdaljine.[12]

Reljef: Grad se nalazi na jugoistočnom obodu Panonske nizije, na oko 100 m nadmorske visine, a sama lokacija grada je granica između ravnice na zapadu i brdovitih delova na istoku.[13]

Klima: Klima u Temišvaru je umereno kontinentalna - panonska varijanta sa toplim letima i hladnim zimama.[14]

Vode: Kroz grad protiče reka Begej, ali je u prošlosti proticala i reka Tamiš. Tada je ovaj deo nizije bio močvaran sa neregulisanim tokovima. Kasnijom kanalizacijom i obalskom utvrdom tokovi obe reke su dobili drugačije pravce, koji su do danas u tom obliku. Tamiš je time pomeren van područja grada, dok je Begej, kao gradska reka, smiren sa veoma lepo uređenom obalom pretvorenom u gradsko šetalište.[15]

Reka Begej u Temišvaru

Istorija[uredi | uredi izvor]

Na mestu ili u bližoj okolini današnjeg Temišvara u rimskom periodu bio je vojni logor Zambara ili Zurobara. Na ostacima ovog logora nomadska plemena koja su krajem starog veka provalila iz Azije u Evropu (najviše Avari) osnovala su naselje pod imenom Begej. 1019. godine ovaj lokalitet je prvi put spomenut u pisanim izvorima vizantijskog porekla, mada se ne može sa potpunom tačnošću tvrditi da se radi o baš ovom lokalitetu. 1154. godine ovaj lokalitet spominje arapski putopisac Šarif al Idrizi „kao lep grad koji nudi mnogo bogatstava“.[16]

Prva istorijska pojava imena grada je spominjanje tvrđave Timișoara (lat. Castrum Temesiensis) u dokumentu ugarskog kralja Andraša II iz 1212. godine. Temišvar, odn. Timișoara zasebno se prvi put spominje 1474. godine.[17]

Grad su osvojili osmanski Turci 1552. godine a Temišvar će pod njihovom kontrolom ostati sledećih 164 godina, i tokom dugogodišnje osmanske vladavine, grad će doživeti ogromne promene u etničkoj strukturi stanovništva.[6] Godine 1582, Temišvar još uvek ima većinsko mađarsko stanovništvo, a u 17. veku većinu stanovništva čine muslimanski Turci. U istom periodu, u gradu se javljaju i skupine Srba, Jevreja i Roma.

Godine 1716, Temišvar oslobađa vojvoda Eugen Savojski u ime Habzburgovaca. Muslimansko stanovništvo se povuklo iz grada sa turskom vojskom i grad je ostao sa svega 600-700 stanovnika. Mađari i Nemci, buduće dominantno stanovništvo Temišvara, još se nisu počeli naseljavati.

Temišvar je brzo postao privredno središte ovog dela Habzburškog carstva. 1718. godine otvorena je prva pivara, a posle toga i pogon za preradu duvana. U periodu 1728-71. vrši se obaloutvrda i kanalisanje Begeja, koji zapravo postaje kanal i veza grada sa Dunavom. U brzo razvijajući grad doseljava se veliki broj Mađara i Nemaca, pa grad dobija izrazito etničko i versko šarenilo. U ovo vreme gradsko jezgro dobija pravilne ulice i trgove, a grade se i današnje barokne crkve svih vera.

Grad postaje upravno sedište novoformiranog područja Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat 1849. godine, kao ishod Revolucije 1848-49.[18] Ovo vojvodstvo bilo je etnički veoma raznoliko: u značajnom postotku bili su prisutni Srbi, Rumuni, Nemci i Mađari. Godine 1860. ono je ukinuto i 7 godina kasnije, posle stvaranja Austrougarske i kraljevine Ugarske, raspodeljeno na više novih županija. Grad je u ovom periodu dobio na značaju kao središte južne Panonije, pa se veoma brzo razvijao na svim poljima. Po poslednjem ugarskom popisu stanovništva iz 1910. Temišvar je imao 72.555 stanovnika, po nacionalnom sastavu redom: Nemci 31.644 (43,6%), Mađari 28.552 (39,3%), Rumuni 7.566 (10,4%) i Srbi 3.482 (4,8%).

Dana 24. novembra 1918. godine u Temišvar su umarširale srpske trupe. Iz pravca Žebelja srpska konjica je u kasu nastupala; po sporazumu srpskog pukovnika Nikole Colovića i nemačkog zapovednika grada - Nemci su se istovremeno povlačili iz Temišvara. Još 17. novembra uveče ušao je u grad sa svojim konjičkim odredom major Velja Dimitrijević. Sutradan, 18. novembra ušle su svečano u Temišvar, jedinice Moravske divizije i pomenuta Konjička brigada. Srpski vladika Letić služio je svečanu službu u srpskom sabornom hramu i pozdravio Srbe vojnike oslobodioce. U gradu je zatečena "socijalistička upravna vlast" skoncentrisana u rukama velikog župana dr Rota. Njega je posle opšteg prevrata u Mađarskoj 31. oktobra 1918. godine postavio demokratski režim grofa Karoljija. Prispeo je zatim tu i komandant konjičke divizije general Đoka Đorđević sa svojim štabom. Srpska vlast je pravično i zakonito čuvala vlast u Temišvaru i okolini i uspravna čela, nakon izvršenog zadatka vratila se u jugoslovenski deo Banata.[19] Jedinice srpske vojske su napustile grad u julu 1919. godine, kada je grad predat Rumuniji, a što je naknadno potvrđenom sporazumom u Trijanonu 1920. godine. Kada je grad predat, 10. avgusta 1919. je održan veliki skup stanovnika rumunskog Banata u Temišvaru, gde je više od 40.000 učesnika glasalo za ujedinjenje Banata sa Rumunijom.[20][21] Grad je postao središte zapadnog dela Rumunije pa je početkom 30-tih, broj stanovnika narastao na više od 100.000 stanovnika.

Temišvar nije mnogo stradao u Drugom svetskom ratu, a su grad zahvatile snažne promene u decenijama posle. Kao posledica snažnog privrednog razvoja došlo je do naglog populacionog rasta grada zahvaljujući preseljavanju ruralnog stanovništva iz okolnih sela, etnički rumunskih. U to vreme Rumuni postaju većinsko stanovništvo u Temišvaru, dok broj Nemaca i Jevreja opada preseljenjem u države matice. Jevrejska populacija je gotovo nestala iz grada. Do kraha komunizma u Rumuniji stanovništvo Temišvara se utrostručilo u odnosu na 1930. godinu, ali je udeo Mađara opao sa 30% na 7,5%, Nemaca sa 30% na 2% i Jevreja sa 8% na 0%.

Šesnaestog decembra 1989. godine, mnogo građana Temišvara je podržalo mađarskog kalvinističkog sveštenika Lasla Tokeša, protiv komunističkih vlasti na čelu sa Nikolae Čaušeskom, i tajne policije, Sekuritatee. Sutradan je u gradu započeo ustanak protiv vlasti i ovo je bio početak Rumunske revolucije 1989. godine, koja je srušila režim nedelju dana kasnije.[22]

  • Kupole i tornjevi Temišvara — panoramski pogled izjutra
    Kupole i tornjevi Temišvara — panoramski pogled izjutra
  • Zgrada opere
    Zgrada opere
  • Sinagoga u Temišvaru
    Sinagoga u Temišvaru
  • Trajanov Trg
    Trajanov Trg
  • Osmanski Temišvar 1602. godine
    Osmanski Temišvar 1602. godine
  • Članovi Vatrogasnog društva iz Temišvara (početak 20. veka)
    Članovi Vatrogasnog društva iz Temišvara (početak 20. veka)

Privreda[uredi | uredi izvor]

Temišvar je snažno privredno središte još od 18. veka, kada je postao i važno upravno sedište ovog dela habzburške monarhije. Već tada je grad imao mnogo trgovaca, zanatlija i činovnika. Snažan prosperitet se nastavio i u 19. veku, potpomognut gradnjom železnice i modernih puteva. U okviru Rumunije Temišvar se i dalje razvijao, ali budući da je postavljen na krajnjem zapadu zemlje, to je išlo sporije u odnosu na druge rumunske gradove.

U periodu tranzicije, tokom poslednjih 20-tak godina, Temišvar je i pored brojnih teškoća imao značajan razvoj. Veruje se da je tome doprinela udaljenost i izolovanost Temišvara i njegove okoline u odnosu na veći deo države i blizina razvijenijeg dela Evrope. Čak je skovan i izraz „Temišvarski model“, koji u Rumuniji označava dobar model prilagođavanja kapitalističkoj privredi za državne uslove. U Temišvaru su poslednjih godina podignuti i otvoreni brojni objekti industrije i trgovine, dobrim delom zahvaljujući stranim ulaganjima, najviše iz Nemačke i Italije. Po najnovijim procenama grad ima najmanju stopu nezaposlenosti u državi i veoma visoke plate za nivo matične države.

Staro gradsko jezgro[uredi | uredi izvor]

Staro jezgro Temišvara oblikovano je tokom 17. i 18. veka pod uticajima koji su zračili iz središta Austrougarske, Beča i Pešte. Ono je sastavljeno iz četvrti sa nekoliko istorijskih trgova i promenada. Te četvrti su: Grad u Šancu (rum. Cetate, mađ. Belváros, nem. Innere-Stadt), Jožefin (rum. Iosefin, mađ. Józsefváros, nem. Josephstadt), Jelizabetin (rum. Elisabetin, mađ. Erzsébetváros, nem. Elisabethstadt) i Fabrika (rum. Fabric, mađ. Gyárváros, nem. Fabrikstadt). Staro gradsko jezgro je danas veoma živ deo grada sa brojnim barovima, klubovima i gostionicama. Naročito su popularna mesta okupljanja na starom baroknom trgu.

U gradu postoje tri velika i poznata trga:

Trg ujedinjenja

Gradska zdanja[uredi | uredi izvor]

  • Zdanje Opere i nacionalnog teatra, sagrađeno 1872. godine; arh. Felner i Helmer
  • Rumunska saborna crkva Banatske mitropolije, sagrađena 1946. godine arh. Joan Trajanesku
  • Saborna crkva Srpske pravoslavne crkve, sagrađena 1748. godine, u kojoj se nalazi vredni ikonostas, delo Konstantina Danila i majstora Mihaila Janića iz Arada.
  • Kip vučice koja doji Romula i Rema, poklon grada Rima iz 1926. godine
  • Reprezentativna zdanja secesije, sagrađena između 1910. i 1914. godine, autor većine arh. Laslo Sekelj
  • Stara gradska većnica, sagrađena 1734. godine u baroknom stilu, arh. Pjetro del Bonco
  • Kip Bogorodice
  • Bista Decebala, poslednjeg dačkog kralja.
  • Stub kuge
  • Rimokatolička katedralna crkva, građena između 1736. i 1774. godine, arh. JozeF Emanuel Fišer fon Erlah
  • Barokna palata, nekadašnje sedište Srpske Vojvodine
  • Rimokatolička katedrala
    Rimokatolička katedrala
  • Srpska saborna crkva
    Srpska saborna crkva
  • Statua Bogorodice i Svetog Jovana Nepomuka
    Statua Bogorodice i Svetog Jovana Nepomuka
  • Zgrada opere (desno)
    Zgrada opere (desno)
  • Gaspar Buta: Temišvar 1684.
    Gaspar Buta: Temišvar 1684.

Srbi u Temišvaru[uredi | uredi izvor]

Trg Ujedinjenja u Temišvaru sa Srpskom sabornom crkvom i Vladičanskim dvorom

Srbi spadaju u starosedeoce grada Temišvara, koji se proširio na okolna sela - naselja.[23] Istorijska nauka nije ustanovila kada se oni prvi put pominju u Temišvaru, ali je to u svakom slučaju bilo pre dolaska Turaka. Godine 1481, pri jednoj od mnogobrojnih bitaka hrišćana protiv turske vojske, doselilo se u okolinu Temišvara oko 50.000 duša. Oko 1502, pri despotu Radiču Božiću, bilo je novog doseljavanja Srba u šire područje, ali je ono opet zahvatalo i Temišvar. To ne bi trebalo uzeti jednosmerno, jer je pored naseljavanja bilo i raseljavanja. Jedno od njih zabeleženo je 1551, kao sklanjanje ispred Turaka. U tursko vreme, koje je za Temišvar omeđeno godinama 1552. i 1716, Srbe su zabeležili pećki kaluđeri koji su 1660, odnosno 1666. godine, ovde kupili milostinju; godine 1660. upisano je tridesetak imena, uglavnom srpskih, a 1666. godine kaluđeri su naišli o Božiću i zadržali se čitavih 10 dana, zapisavši oko 120 imena – koje priložnika, koje za pomen – opet poglavito srpskih. Opisujući svoje putovanje okolinom Temišvara oko 1655. godine, Evlija Čelebija je naznačio u Temišvaru 36.000 hrišćana. I iz velikih seoba 1690, odnosno 1737, verovatno je bilo naseljavanja i u Temišvar. Godine 1716, kada je Eugen Savojski opsedao Temišvar, podržali su ga iz tvrđave Srbi, na čelu sa vladikom Nikolom Dimitrijevićem. Savojskom je u oslobađanju Temišvara pomogao Srbin, Nikola Nein zvani Mumdžija (voskar), vodeći vojsku.[24] Pominje se 1744. godine Malenica Josifov birov (knez) Temišvarski, kao poslanik na Crkveno-narodnom saboru.

U Temišvaru su oduvek živeli i bili njegovi aktivni graditelji Srbi.[25] U 19. veku formirala su se jasno tri gradska kvarta, u kojima su građani Srbi bili okupljeni oko svojih hramova. Bili su delovi grada gusto naseljeni sa trgovima, koje su okruživale srpske graditeljske znamenitosti: Mehala, Temišvar Grad i Fabrika.[26]

Pominje se 1827. godine Srbska biblioteka u Temišvaru, koja nabavlja srpsko štivo. Mesni trgovac Mihail Šević spada u red prvih članova Matice srpske u Pešti.[27]

Pravoslavna crkva posvećena Sv. Iliji je tokom 19. veka pripala Rumunima. Srbi su oko 1860. godine u toj parohiji brojali 30 porodica.[28]

Srbi u Mehali[uredi | uredi izvor]

Mehala ili "Mahala" (po turski) je nekada bilo selo na periferiji grada. Srpsko stanovništvo je tu bilo paorsko, koje se najviše bavilo zemljoradnjom i stočarstvom, a manje zanatom.[29] Pravoslavno parohijsko zvanje osnovano je 1768. godine (ili 1743?), i od tada (ili 1743?) se vode matične crkvene knjige. Pravoslavni hram posvećen Letnjem Sv. Nikoli, je renoviran 1785. godine. Templo je oslikao 1819. godine Nikola Aleksić po jednom podatku; po drugom ikonostas je delo stanovnika fabričkih: ikonopisca Save Petrovića i pozlatara Manojla Antonovića 1819—1820. godine.[30] Godine 1846. u Mehali je bilo tri pravoslavna paroha: Sofronije Vijatović, Nikola Nikolić i Toma Popović. Broj pravoslavnih žitelja, među kojima je većina Srba iznosio je te godine 2965 duša.[31] Po crkvenom izveštaju 1865. godine živelo je u Mehali 2140 pravoslavnih stanovnika.[32] Ako se porede rezultati popisa u periodu od dvadeset godina 1847—1867. godine, broj stanovnika je isti - 745 Srba. Narodna škola u Mehali osnovana je 1748. godine. Mehalska narodna veroispovedna škola imala je 1846. godine 102 učenika, kojima je predavao kao učitelj đakon Jovan Popović (tu i 1841). Mehalski djetonastavnik (ženski učitelj) 1857. godine bio je Aleksandar Aleksić. Uroš Vujić je bio 1868. godine učitelj i crkveni tutor mehalski. Crkveno-školska deoba između Srba i Rumuna bila je burna u Mehali. Od 1887. godine osujećeni Rumuni koji su ostali bez crkve (jer je pripala Srbima) na Uskrs su hteli na silu da služba bude na rumunskom. Ometali su redovnu službu na srpskom jeziku, velikom galamom i guranjem, ali nisu uspeli u namerama. Zato su se međusobno složili i "za tri meseca crkvu sebi podigli". Nesporazum se preneo i na školu mehalsku, gde su Rumuni imali jednu svoju učionicu. Sukobi su kulminirali u leto 1888. godine, a u vezi te školske zgrade, pa je na zahtev opštinskog kneza Rumuna, nepotrebno asistirala i žandarmerija. Rumuni su hteli da pregradom podele srpsku školu na dve, a Srbi su im odricali svako pravo. Zbog rušenja pregradnog zida, u okviru reparacije zgrade, sve se to izdešavalo.[33] Po protoprezviterskom izveštaju za kraj 1891. godine u toj srpskoj pravoslavnoj parohiji, živi samo 996 pravoslavaca u 183 srpska doma.[34]

Godine 1905. Mehala je velika opština, za koju se kaže da je naseljena 1690. godine za vreme austrijskog cara Leopolda I. Od 1. januara 1910. godine spojena je sa gradom Temišvarom, i po novom se zove "Ferencvaros". Tu je 1905. godine popisano 7300 duša, od kojih je 912 Srba pravoslavnih (ili 12,4%) sa 167 kuća (od 1230 ukupno). Od javnih srpskih zdanja tu su pravoslavna crkva i narodna škola. Crkvena opština je uređena, pod predsedništvom Milana Gavrilovića. Ima srpsko pravoslavno groblje sa najstarijim spomenicima iz 18. veka. Crkva je dobrom stanju, porta ograđena i uređena. Crkveno-opštinski posed je iznosio 73 kj. zemlje. Parohija je šeste platežne klase, ima parohijski dom i parohijsku sesiju od 35 kj. zemlje. Paroh je pop Svetozar Jevrić rodom iz Temišvara, služi sedam godina u mestu. Škola je srpska veroispovedna, ima jedno zdanje. Učitelj je Vladimir Torđanski rodom iz Arača, u mestu služi osam godina. Bavio se književnošću i zadrugarstvom. Učiteljica ženskog ručnog rada bila je Draga Torđanski rodom iz Beodre, u mestu sa službom osam godina. Redovnu nastavu je pohađalo tada 41 đak, a u nedeljnu školu išlo devet učenika starijeg uzrasta.[35]

Osnovana je 1900. godine "Srpska štedionica u Mehali" sa udelom članova 43.665 k, i čistim dobitkom za 1907. godine od 3.609. k. Upravu su 1905. godine činili. predsednik zavoda Nika Obradović, upravitelj Joca Pavlović i knjigovođa Vladimir Torđanski.[36] "Temišvarsko-mehalsko pevačko društvo" je 1935. godine posetilo Oplenac. Posle poklonjenja mučeniku Kralju u mauzoleju Karađorđevića, održali su koncert u Beogradu, u društvu sa drugim srpskim društvima iz Rumunije.[37]

Srbi u Gradu[uredi | uredi izvor]

Grad je centralna gradska zona, gde su Srbi građanskog sloja bili kompaktna zajednica, oko Saborne crkve i Vladičanskog dvora. Bio je to prestižni deo grada, gde su živeli i radili najbogatiji i najotmeniji Srbi - zemljoposednici spahije sa plemićkim titulama, velikotrgovci i rentijeri, oficirski kadar i činovništvo, te crkveni velikodostojnici i sveštenstvo, književnici. Tu su boravili i predstavnici srpskih dinastija Obrenovići i Karađorđevići, Vuk St. Karadžić, Branko Radičević, kasnije Miloš Crnjanski i mnogi drugi.[38]

Tu je bila prava gradska pravoslavna parohija, čije je parohijsko zvanje osnovano 1748. godine. Saborni hram postoji već 1608. godine kada je tu mitropolit temišvarski Neofit. Postojao je stari saborni hram od drveta do 1737. godine kada ga je spalio savetnik temišvarske administracije Dežan. Bilo je to urađeno po višoj zapovesti da bi se iskorenila kuga; Dežan je trebalo da poštedi pravoslavnu crkvu i episkopski dvor - ali nije. Novi, sadašnji Saborni hram je građen 1745-1748. godine, za vreme mitropolita Georgija Popovića. Toranj sa dva kubeta je dozidan 1791. godine. Novi ikonostas je oslikao Konstantin Danil 1837-1843. godine.[39] Crkvene matične knjige vode se od 1768. godine. Centar duhovnog i narodnog života je saborni hram, posvećen prazniku Vaznesenju Gospodnjem podignut 1748. godine. Godine 1846. gradski pravoslavni paroh je Pavel Vlahović i đakon Georgije Nikolić.[31] Po crkvenom izveštaju iz 1865. godine bilo je u "Tamišgradu, sa Majurem i Jozefšatom" 766 Srba stanovnika. Posmatrano zajedno, "Tamiš grad sa majurom i Frabrikom" između dva popisa 1847. i 1867. godine, pokazuje drastičan pad broja Srba: sa 1770 na 1560 duša.[40] U pravoslavnoj gradskoj narodnoj školi 1846. godine bilo je 26 đaka, kojima je predavao učitelj Eftimije Stojadinović (tu i 1841). Po protoprezviterskom izveštaju za kraj 1891. godine u toj parohiji živi 188 pravoslavaca u samo 26 srpskih domova.

Po podacima iz 1905. godine u Temišvar - gradu ima 993 pravoslavna Srbina, koji žive u 30 kuća. Parohijsko pravoslavno zvanje je osnovano još 1695. godine. Parohija je prve najviše platežne klase, parohijski dom je u crkveno-opštinskom domu, parohijske sesije nema. Parosi su tada: pop Jovan Novaković rodom iz mesta, služi tu već pet godina; kapelan pop Milan Dolga rodom iz Temišvara Fabrike, tu od skoro. Tu je srpska pravoslavna crkvena opština, pod predsedništvom dr Nikole Peše. Pisarnica, biblioteka i arhiva su sređeni. Pri crkvi deluje više zaklada: Zaklada Perside Makri Stojanović (jedna kuća, namenjena za pomoć siromašnim srpskim porodicama), Zaklada Sofije Skarlato Stojanović (jedna kuća, za stipendije), Zaklada Krstićeva, Zaklada Mite Popovića, Zaklada Suzane Riznić, Zaklada Đorđa Preradovića, Zaklada Julije Funtak, Zaklada Hristine Nikolič i Zaklada Radičevića. Njihova ukupna vrednost je tada iznosila 310.056 k kapitala.[36] Postoji i srpsko pravoslavno groblje na kojem su sahranjeni: Todor Radičević, Persida Makri Stojanović, Sofija Skarlatova Pavlović, Nikanor Popović episkopi drugi. Škola je srpska veroispovedna, nastava se odvija u crkveno-školskom domu. Učitelj je Dušan Berić, rodom iz Borče, u mestu služi 20 godina. U školu ide malo dece: na redovnu nastavi idu njih 46, a u poftornu 12 starijih učenika. U tuđe škole (i srednje) ide na nastavu 53 srpske dece.

Srbi u Fabrici[uredi | uredi izvor]

Nekada predgrađe, a sada kvart urbanog dela grada Temišvara, u kojem su živeli Srbi okupljeni oko Đurđevskog hrama. Po "Rumunskoj enciklopediji" Srbi su bili naseljeni u "Staroj Fabrici". Tu su se grupisale porodice Srba srednjeg građanskog miljea - trgovaca, zanatlija, umetnika. Uz Srbe je bilo mnogo Grka, koji su pored hrama imali svoju školu. U prvoj polovini 19. veka Grci su ostali malobrojni u toj parohiji. Pravoslavno parohijsko zvanje je osnovano 1758. godine (ili 1745?), a sve pravoslavne crkvene matične knjige se vode od 1768. godine (ili 1779?). Trajanov trg sa Đurševskim hramom projektovali su vojni inžinjeri 1740. godine. Pravoslavna crkva posvećena Sv. Georgiju ili prazniku Đurđevdanu, podignuta je 1745—1755. godine. Godine 1746, svoje priloge za gradnju su dali i u protokolu se zapisali: Srbi - veliki broj sa ukupno 171 dukatom, tri Rumuna (12 dukata), šest Grka (16 dukata) i Dimča Grosa (Arnaut - Srbin) sa 10 dukata.[28] Na trgu - pijaci pred hramom je spomenik piramida sa krstom, koju je podigao temišvarski senator Stojša Spasojević 1774. godine.[41] Drugi pravoslavni hram, posvećen Sv. Iliji ili prazniku Ilindanu, građen je 1825. godine, pri kojem se matične knjige vode od 1826. godine. Po državnom šematizmu pravoslavnog klira Ugarske 1846. godine u Fabrici je stanovalo 3890 pravoslavaca, u većini Srba. Protoprezviter je bio Mihajlo Tabaković sa Jovanom Petrovićem parohom. Parohijski pomoćnici ili kapelani bili su tada Georgije Jovanović i Stefan Rakić.[42] Po crkvenom izveštaju iz 1865. godine u "Fabrici, Čeneđhazu i Sv. Andriji" živelo je 975 Srba. Ugarsko ministarstvo veroispovesti je dalo 1870. godine fabričkoj parohiji prilog od 250 f. za gradnju parohijskog doma.

Srpska pravoslavna crkva Sv. Đorđa u temišvarskom kvartu Fabrici, na Trajanovom trgu
Srpska crkva u temišvarskom kvartu Fabrici, na gradskoj pijaci

Pri fabričkoj pravoslavnoj narodnoj školi, postojala su dva razreda-klase koje su pohađala 281 učenik. Učitelj prve klase bio je Eftimije Jovanović, a na drugoj klasi predavao je đakon Stefan Drakulić. Rumunskoj deci u posebnom odeljenju, časove je izvodio njihov učitelj Jakov Barbulesku. U fabričkoj srpskoj pravoslavnoj parohiji krajem 1891. godine je zabeleženo da ima 556 pravoslavnih duša, koje stanuju u 65 srpskih domova. U Fabrici temišvarskoj bilo je više žitelja poznatih umetnika: Sava Petrović (rođ. 1788) i njegov sin Pavel Petrović ikonopisci, Manojlo Antonović (umro 1829) živopisac i pozlatar, Vasilije Barbulović obrazopisac i epitrop crkveni(1817—1818)...

Godine 1905. u Temišvar - Fabrici je bilo 1040 pravoslavnih Srba, koji žive u 60 kuća. Tu je aktivna srpska pravoslavna crkvena opština pod predsedništvom Kostom Stevanovićem. Parohija je osnovana 1. januara 1906. godine, i pete je platežne klase, parohijski dom nema ni sesiju jer ju je varoš otkupila. Paroh fabrički je tada pop Ilija Beleslijin rodom it Tisasentmikluša, sedam godina u mestu. Škola je narodna veroispovedna, jednog zdanja podignutog 1760. godine. Učitelj je Đura Terzin rodom iz Martonoša, osam godina u mestu. Učiteljica ženskog ručnog rada je učiteljica Mila Terzin rodom iz Karlova, sa službom u mestu pet godina. Redovnu nastavu je pratilo 55 đaka, a poftornu školu 20 učenika starijeg uzrasta. u tuđe škole u mestu išlo je 38 srpske dece.[35]

Pretplatu za bečke Novine serbske skupljao je 1815. godine u Temišvaru, Simeon Popović. Godine 1854. Srbin Temišvarac Georgije Jovanović priložio je 500 f. za gradnju gimnazije u Novom Sadu.

20. i 21. vek[uredi | uredi izvor]

Prisutnost Srba i njihovo mesto u prošlosti Temišvara još nije dovoljno proučena. Sve su to, nažalost, samo kvalitativne procene, a tačne brojke nalazimo tek u ugarskim popisima u drugoj polovini 19. veka, pa i to tek od 1880. godine, jer je u ranijem popisivanju beležena samo veroispovest, tj. samo približno određivanje broja Srba u celokupnom broju pravoslavaca. U apsolutnim brojkama, broj Srba u Temišvaru je tokom poslednjih 150 godina bio u stalnom porastu, ali je istovremeno, usled naglog razvoja grada na Begeju, njihov udeo u celokupnom stanovništvu bio u stalnom opadanju. Konačno se apsolutni broj Srba u Temišvaru učetvorostručio, ali se istovremeno njihov udeo u temišvarskom stanovništvu smanjio – takođe četiri puta.

Temišvar je danas u kulturnom, istorijskom, obrazovnom i verskom smislu središte srpske manjine u Rumuniji, koja po poslednjem popisu broji oko 22.500 pripadnika. Tu se nalazi i Srpska saborna crkva, kao najvažnija crkvena građevina srpske zajednice u Ruminiji. Srbi su u Temišvaru „staro“ stanovništvo, budući da su u njemu prisutni više vekova.[18] Početkom 18. veka oni su bili i većinsko stanovništvo.[43] U kasnijem periodu oni gube većinu, ali su stalno prisutni. Danas, sa preko 6000 pripadnika, Srbi su četvrta po veličini etnička skupina u ovom višeetničkom gradu. Za Srbe su vezane i njihove nacionalne ustanove - tri Srpske pravoslavne crkve, sve iz 18. veka, sedište Temišvarske eparhije (Vladičanski dvor) sa Crkvenim muzejom, osnovna škola i gimnazija na srpskom jeziku, srpski kulturni centar i druge ustanove. Drugi je aspekt da povećanje broja Srba u Temišvaru nije odraz povećanja opštega broja Srba u Rumuniji. Broj Srba u Rumuniji bio je u opadanju. Problem je, međutim, u negativnom prirodnom priraštaju. Ostarelost manjinskih populacija dovodiće dalje do spektakularnih padova. Prema nalazima, od svih brakova u srpskim porodicama u Rumuniji samo 25% ima ženu ispod 39 godina, što znači da nam je, i to samo teoretski, tek četvrtina brakova plodna, pa treba očekivati da će u narednoj generaciji pad iznositi čitavih 75%. Trenutno je u Temišvaru stanje nešto bolje, ali opšte stanje će sigurno uticati i na Temišvar.

Po poslednjem popisu iz 2011. godine u gradu Temišvaru ima 4843 Srbina ili 1,6%.[44][45]

Eparhija Temišvarska: U staro vreme imali su opštestva u Gradu i u Velikoj Palanci. Sadašnje, već tradicionalno organizovanje nastalo je na teritorijalnom načelu nakon izgradnje novoga Temišvara po izgonu Turaka 1716. godine i obuhvata tri crkvene opštine: Gradsku, Fabričku i Mehalsku. Ostale gradske četvrti podeljene su među ovim crkvenim opštinama sa izraženom namerom da se one brojčano uravnoteže. Ipak je Gradska crkvena opština najmnogobrojnija. Sadašnja Gradska crkvena opština zasnovana je sredinom 18. veka pri Sabornoj crkvi hrama Vaznesenja Gospodnjeg, izgrađenoj 1848. godine. Mada je od starine u njoj bilo i pravoslavaca drugih narodnosti, posebno Grka, Srbi su uvek imali vodeću ulogu, tako da prilikom jerarhijske podele u Karlovačkoj mitropoliji 1864. godine u njoj nije ni povedena deobna parnica. Sadašnja Fabrička crkvena opština zasnovana je takođe sredinom 18. veka pri crkvi hrama Svetoga velikomučenika Georgija, izgrađenoj 1755. godine. I u njoj je tokom vremena bilo i pravoslavaca drugih narodnosti, posebno Grka i Rumuna. Prilikom jerarhijske podele u Karlovačkoj mitropoliji Rumuni su pokrenuli deobnu parnicu, ali su je izgubili. Sadašnja Mehalska crkvena opština zasnovana je pod kraj 18. veka pri crkvi hrama Svetoga Nikolaja, izgrađenoj 1796. godine. Prilikom jerarhijske podele u Karlovačkoj mitropoliji, na osnovu deobne parnice, Srbima je kao jačoj zajednici pripala crkva, a Rumunima je isplaćena odgovarajuća namira.

U organizacionom pogledu, u Temišvaru je sedište Okružnoga protoprezviterata temišvarskog, ali i sedište Pravoslavne srpske eparhije temišvarske, podređene Beogradskoj patrijaršiji. Eparhijski presto je upražnjen pravno od 1932. godine, prelaskom vladike Georgija (Letića) u Banatsku eparhiju, a zapravo već od samoga povlačenja srpske vojske iz Temišvara 1919. godine. Eparhija je pod upravom arhijereja administratora kojeg odredi Sveti sinod Srpske pravoslavne crkve. Crkvene opštine deluju kao pravna lica, dok je status eparhije s državnopravnog stanovišta nesređen.

Pored pravoslavaca, u naše dane sreću se Srbi i u takozvanim neoprotestantskim skupštinama: među baptistima, pentikostalcima, adventistima i slično, ali je njihov broj neznatan, tako da ne postoji druga srpska verska zajednica, osim pravoslavne. Pored vernika, tokom poratnih godina bilo je ljudi koji su se izjašnjavali kao ateisti. Ipak su to činili poglavito pojedinci i nisu poznate cele porodice koje bi se izjašnjavale ili ponašale kao ateisti. Među srpskim stanovništvom Temišvara praktično nema nekrštenih i neopojanih.[traži se izvor]

Zanimljivosti[uredi | uredi izvor]

Saobraćaj[uredi | uredi izvor]

Tipičan gradski autobus

Temišvar poseduje razvijen gradski saobraćaj u više vidova: autobuski - 15 linija, trolejbuski - 9 linija, tramvajski - 11 linija. Sve linije su pod upravom preduzeća "Temišvarska oblasna samouprava za saobraćaj".

Od 72 tramvaja koliko grad poseduje u depou, 71 vozilo je u svakodnevnoj upotrebi.[47] Sa druge strane, trolejbusi rade u punom kapacitetu (41 vozilo).[48]

Međugradski i međunarodni saobraćaj je takođe razvijen, a u budućnosti se očekuje jačanje strateškog značaja Temišvara. Planirano je da grad dobije savremenu auto-putnu vezu sa Aradom i Mađarskom ka zapadu, kao i sa ostatkom Rumunije ka istoku. Predviđena je i auto-putna veza sa Srbijom ka jugu. Time će grad zaista postati najvažnije saobraćajno čvorište u zapadnom delu zemlje.

Železnički saobraćaj je takođe razvijen, a železnička stanica u Temišvaru spada u najprometnije u zemlji, i smatra se za jedno od važnijih železničkih čvorišta. Gradski aerodrom "Trajan Vuja" je aerodrom sa najbrže rastućim prometom u Rumuniji.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Demografija
1948.1958.1966.1977.1992.2002.2011.2021.
111.987142.257174.243269.353334.115317.660[49]319.279[50]250.849[2]

Temišvar je prema poslednjem popisu iz 2021. imao 250.849 stanovnika, za 68.430 manje (-21,43%) u odnosu na prethodni popis 2011. godine na kome je bilo 319.279 stanovnika. Po broju stanovnika je peti najveći grad u Rumuniji, posle Bukurešta, Kluž-Napoke, Jašija i Konstance.

Rumuni čine većinu stanovništva grada (70,41%), a od etničkih manjina najviše ima Mađara (3,31%), Srba (1,11%), Nemaca (0,87%), Roma (0,30%) i Bugara (0,26%).

Etnički sastav prema popisu iz 2021.‍[51]
Rumuni
  
 176.615 70,41%
Mađari
  
 8.313 3,31%
Srbi
  
 2.776 1,11%
Nemci
  
 2.189 0,87%
Romi
  
 745 0,30%
Bugari
  
 643 0,26%
Ukrajinci
  
 400 0,16%
Slovaci
  
 275 0,11%
Italijani
  
 136 0,05%
Jevreji
  
 111 0,04%
Česi
  
 90 0,04%
Hrvati
  
 77 0,03%
Makedonci
  
 76 0,03%
Turci
  
 45 0,02%
Lipovani
  
 43 0,02%
Grci
  
 23 0,01%
Poljaci
  
 22 0,01%
Jermeni
  
 15 0,01%
Albanci
  
 14 0,01%
Ostali
  
 639 0,25%
Nepoznato
  
 57.602 22,96%

Gradovi pobratimi[uredi | uredi izvor]

Temišvar je pobratimljen sa sledećim gradovima[52]:

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Stanovništvo po starosnim grupama i polovima - gradovi i veći gradovi (jezik: engleski)
  2. ^ a b „RPL 2021: Populația rezidentă pe sexe, pe județe, municipii, orașe, comune și sate”. recensamantromania.ro. Pristupljeno 11. 02. 2024. 
  3. ^ „Volumul datelor imobilelor gestionate la nivel de UAT: Septembrie 2018”. data.gov.ro. ANCPI. 17. 12. 2018. Pristupljeno 11. 02. 2024. 
  4. ^ a b „Despre Timisoara | Ghid Timis”. Ghidtimis.ro. Arhivirano iz originala 23. 08. 2012. g. Pristupljeno 19. 8. 2012. 
  5. ^ a b „Zašto vredi obići Temišvar”. 
  6. ^ a b „Temišvar”. 
  7. ^ „Naša reč”. 
  8. ^ „"MALI BEČ" SVETLI I U MRAKU: U Temišvaru, gde se prošlost i sadašnjost dodiruju i sudaraju”. 
  9. ^ „Dan u Temišvaru: Grad parkova, čistog vazduha i crkve koja je posebno važna za Srbe”. 
  10. ^ „."MALI BEČ" SVETLI I U MRAKU: U Temišvaru, gde se prošlost i sadašnjost dodiruju i sudaraju”. 
  11. ^ „Temišvar (Municipiul Timişoara)”. 
  12. ^ „PRIPREMA EKSKURZIJE”. 
  13. ^ „Relieful | Primaria Timisoara | Prezentarea oraşului | Date geografice”. Primariatm.ro. Arhivirano iz originala 02. 02. 2012. g. Pristupljeno 19. 8. 2012. 
  14. ^ „RUMUNIJA, REGIONALNA SILA I POSLEDICE”. 
  15. ^ „Temišvar”. 
  16. ^ „TEMIŠVAR (TIMIŠOARA)”. 
  17. ^ „Timişoara”. 
  18. ^ a b „Scurt istoric al municipiului Timisoara | e-Timisoara.info - comunica, descopera, castiga”. e-Timisoara.info. Arhivirano iz originala 25. 10. 2012. g. Pristupljeno 19. 8. 2012. 
  19. ^ "Politika", Beograd 17. novembra 1928. godine
  20. ^ „Istoria Orasului Timisoara | Istoric Timisoara | Geneza Timisoara | Date cronologice”. Tourismguide.ro. Pristupljeno 19. 8. 2012. 
  21. ^ a b „Primaria Timisoara | Prezentarea oraşului | Date importante despre oraşul Timişoara”. Primariatm.ro. Arhivirano iz originala 02. 02. 2012. g. Pristupljeno 19. 8. 2012. 
  22. ^ „Primaria Timisoara | Prezentarea oraşului | Revoluţia din 1989”. Primariatm.ro. Arhivirano iz originala 02. 02. 2012. g. Pristupljeno 19. 8. 2012. 
  23. ^ Kvadratura kruga: Temišvar
  24. ^ Milo Gligorijević: "Izlazak Srba", Beograd-Valjevo 1987.
  25. ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Srbi u Temišvaru - Mehala", Temišvar 2008. godine
  26. ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Srbi u Temišvaru - Grad", Temišvar 2011. godine
  27. ^ Avram Branković: "Karakteristika", Budim 1827.
  28. ^ a b "Srbski dnevnik", Novi Sad 1863. godine
  29. ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Srbi u Mehali", Temišvar 2008. godine
  30. ^ "Ulaznica", Zrenjanin 1997. godine
  31. ^ a b Reesch de Lewald, Aloysius: "Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant ... pro anno ...", Buda 1846.
  32. ^ "Srpski letopis", Pešta 1866. godine
  33. ^ "Zastava", Novi Sad 1888. godine
  34. ^ "Srpski sion", Karlovci 1892. godine
  35. ^ a b Mata Kosovac, navedeno delo
  36. ^ a b Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
  37. ^ "Politika", Beograd 1935. godine
  38. ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Srbi u Temišvaru, Grad", Temišvar 2011. godine
  39. ^ Slobodan Kostić: "Grobovi episkopa i građana temišvarskih u pravoslavnom srpskom Sabornom hramu temišvarskom 1757-1838. godine", Temišvar 1938. godine
  40. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1872. godine
  41. ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Istorijski i kulturni spomenici Srba u rumunskom Banatu", Temišvar 2008. godine
  42. ^ Reesch de Lewald, Aloysius, navedeno delo
  43. ^ Bugarski, Stevan (2004). „Serbs in Timisoara”. Teme. 28 (2): 765—778. ISSN 0353-7919. 
  44. ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 2015. godine
  45. ^ „Srpska zajednica u Rumuniji pozitivan primer položaja Srba u regionu”. Politika Online. Pristupljeno 2023-01-26. 
  46. ^ „Parcurile din Timisoara, promovate pe Youtube. Tu stii cate parcuri exista in capitala Banatului? | OpiniaTimisoarei.ro”. www.opiniatimisoarei.ro (na jeziku: rumunski). Pristupljeno 2023-04-24. 
  47. ^ „Timišoara, Tramvaй — Statistika podvižnogo sostava”. transphoto.org (na jeziku: ruski). Pristupljeno 2023-04-24. 
  48. ^ „Timišoara, STPT - Dâmbovița — Statistika podvižnogo sostava”. transphoto.org (na jeziku: ruski). Pristupljeno 2023-04-24. 
  49. ^ „Population at the 1948, 1956, 1966, 1977, 1992 and 2002 censuses by municipalities and towns” (PDF). insse.ro. Pristupljeno 11. 02. 2024. 
  50. ^ „RPL 2011: Populaţia stabilă pe judeţe, municipii, oraşe şi localităti componenete”. recensamantromania.ro. Pristupljeno 11. 02. 2024. 
  51. ^ „RPL 2021: Populaţia rezidentă după etnie, pe județe, municipii, orașe și comune”. recensamantromania.ro. Pristupljeno 11. 02. 2024. 
  52. ^ „Primaria Timisoara | Prezentarea oraşului | Oraşe înfrăţite”. Primariatm.ro. Arhivirano iz originala 06. 11. 2018. g. Pristupljeno 19. 8. 2012. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Temišvar na Vikiputovanju.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Темишвар&oldid=27699382”