Skoplje

Uredi veze
Koordinate: 41° 59′ 53″ S; 21° 26′ 09″ I / 41.99812° S; 21.43580° I / 41.99812; 21.43580
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Skoplje
Скопје  (makedonski)
Skoplje
Administrativni podaci
Država Severna Makedonija
GradSkoplje
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2021.526.502 [1]
 — gustina921,33 st./km2
Geografske karakteristike
Koordinate41° 59′ 53″ S; 21° 26′ 09″ I / 41.99812° S; 21.43580° I / 41.99812; 21.43580
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina240 m
Površina571,46 km2
Skoplje na karti Severne Makedonije
Skoplje
Skoplje
Skoplje na karti Severne Makedonije
Ostali podaci
GradonačelnikDanela Arsovska (Nezavisni)
Poštanski broj1000
Pozivni broj02
Registarska oznakaSK
Veb-sajt
skopje.gov.mk

Skoplje (mkd. Скопје [ˈskɔpjɛ] ( slušaj)) jeste glavni i najveći grad Severne Makedonije. Grad je političko, kulturno, privredno i akademsko središte zemlje.

Skoplje ima veoma značajan geografski položaj; leži na obalama Vardara niže njegovih stava s Treskom i Lepencom, u sjeverozapadnom kraju plodnog i prostranog Skopskog polja, a ima bogato zaleđe i u okolnim oblastima; nalazi se u središnjoj oblasti i u samom jezgru Balkanskog poluostrva na glavnoj transbalkanskoj, moravsko-vardarskoj saobraćajnoj arteriji, s kojom se tu ukrštaju i druge uzdužne i poprečne komunikacije.

Stoga je Skoplju od prirode određena uloga velikog kulturnog, privrednog i političkog središta.[2]

Skoplje ima veliki značaj za srpsku zajednicu u Severnoj Makedoniji (oko ⅓ ukupnog broja Srba u Severnoj Makedoniji). Srbi čine manjinu u gradu, koja je po stepenu obrazovanja i gradskom životu mnogo bitnije spram udela u gradskom stanovništvu.

Ime[uredi | uredi izvor]

Sadašnji naziv grada potiče od naziva Skupi, koji je bilo dardansko naselje (kasnije rimska kolonija) koje se nalazilo u blizini, a koje je izvedeno iz grčkog Skupe (grč. Σκοῦποι).[3]

Nakon antike, Skupi zauzimaju razni narodi i ime je nekoliko puta prevođeno na nekoliko jezika. S tim je Skupi na bugarskom postao Skopije (bug. Скопие),[4] a kasnije na turskom Uskub (tur. Üsküb). Ovaj naziv je na Zapadu prihvaćen kao Uskub (Uskub) ili Uskup (Uskup), a nazivi su korišteni sve do 1912. godine. U nekim zapadnim izvorima navode se i oblik Skopija (Scopia ili Skopia).[5]

Skidanje table sa turskim nazivom grada i postavljenje naziva Skoplje, poslije srpskog oslobođenja 1912. godine

Kada je Kraljevina Srbija 1912. godine oslobodila područje Vardarske Makedonije, grad je zvanično postao Skoplje i ovaj naziv su prihvatili brojni jezici. Poslije završetka Drugog svjetskog rata pored naziva Skoplje, drugi službeni naziv bio je Skopje (mkd. Скопје), na standardnom makedonskom jeziku koji je pored srpskohrvatskog bio službeni jezik Socijalističke Republike Makedonije. Na albanskom jeziku grad se zove Škup (alb. Shkup) ili Škupi (alb. Shkupi), a na romskom Skopije (roms. Skopiye).[6]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Skoplje se nalazi na 21° 26' istočne i 42° severne geografske širine, u središnjem delu Balkanskog poluostrva.

U odnosu na Skoplje se okolni važni gradovi se nalaze na razdaljini od:

  • Beograd — 430 km severno,
  • Sofija — 220 km severoistočno,
  • Atina — 700 km južno,
  • Tirana — 310 km jugozapadno,
  • Niš — 210 km severno,
  • Solun — 230 km južno.

U okviru Severne Makedonije Skoplje se nalazi u severnom delu.

Reljef[uredi | uredi izvor]

Skoplje je položeno u istoimenoj Skopskoj kotlini. Data oblast je poznata i kao Skopsko polje, kao sinonim za dobro obrađeno, poljoprivredno područje. Skopska kotlina je sa severa zatvorena Skopskom crnom gorom, a sa juga planinom Vodno.

Nadmorska visina u njegovom jezgru iznosi 240 m, ali se obodni kvartovi nalaze i na preko 400 m.

Grad se prostire se na 1818 km² a samo izgrađeno gradsko područje zahvata 225 km².

Skopski zemljotresi: Skoplje je položeno na izrazito trusnom području i grad ima dugu istoriju zemljotresa:

  • Prvi put grad pogađa zemljotres 28. aprila 518. godine.
  • 1555. godine grad ponovo pogađa razorni zemljotres, ali on ubrzo biva obnovljen i postaje glavno vojno uporište turske vojske.

U 16. veku i 17. veku Skoplje postaje najveći i najbogatiji grad u evropskom delu Osmanskog carstva.

Klima[uredi | uredi izvor]

Klima u gradu je umereno kontinentalna sa znatnim uticajem obližnjeg Egejskog mora. Klimu Skoplja odlikuje srednja godišnja temperatura oko 12,4 °C. Leta su duga, suva i vrela, a zime hladne i sa mnogo maglovitih dana.

Klima Skoplja
Pokazatelj \ Mesec .Jan. .Feb. .Mar. .Apr. .Maj. .Jun. .Jul. .Avg. .Sep. .Okt. .Nov. .Dec. .God.
Apsolutni maksimum, °C (°F) 18,7
(65,7) 		24,2
(75,6) 		28,8
(83,8) 		32,4
(90,3) 		35,2
(95,4) 		41,1
(106) 		42,8
(109) 		43,2
(109,8) 		37
(99) 		33
(91) 		28,2
(82,8) 		22,1
(71,8) 		43,2
(109,8)
Srednji maksimum, °C (°F) 4,0
(39,2) 		8,4
(47,1) 		13,6
(56,5) 		18,6
(65,5) 		23,9
(75) 		27,4
(81,3) 		29,8
(85,6) 		30,0
(86) 		26,1
(79) 		19,5
(67,1) 		11,2
(52,2) 		5,3
(41,5) 		18,2
(64,8)
Srednji minimum, °C (°F) −3,6
(25,5) 		−1,3
(29,7) 		1,9
(35,4) 		5,4
(41,7) 		10,0
(50) 		13,0
(55,4) 		14,8
(58,6) 		14,6
(58,3) 		11,4
(52,5) 		6,3
(43,3) 		1,4
(34,5) 		−2,2
(28) 		6,0
(42,8)
Apsolutni minimum, °C (°F) −25,6
(−14,1) 		−21,8
(−7,2) 		−10,8
(12,6) 		−5,8
(21,6) 		−1
(30) 		3
(37) 		7
(45) 		7
(45) 		−2
(28) 		−6,4
(20,5) 		−12,2
(10) 		−22,9
(−9,2) 		−25,6
(−14,1)
Količina padavina, mm (in) 36
(14,2) 		36
(14,2) 		40
(15,7) 		40
(15,7) 		60
(23,6) 		46
(18,1) 		34
(13,4) 		27
(10,6) 		36
(14,2) 		42
(16,5) 		56
(22) 		51
(20,1) 		504
(198,4)
Izvor: worldweather.org

Vode[uredi | uredi izvor]

Reka Vardar u Skoplju

Kroz Skoplje protiče reka Vardar srednjim delom svog toka. Protok Vardara u Skoplju je skoro isti kao i na njegovoj delti kod Soluna. Dolina Vardara je ravna i podložna poplavama, pa njena neposredna okolina nije mnogo razvijena. U Skoplju Vardar pravi nekoliko većih meandra, a preko njega prelazi nekoliko mostova. U Vardar se kod Skoplja uliva nekoliko reka. Najduža od njih je Treska, duga oko 130 km. Druge reke su Lepenac, Pčinja, Kadina reka, Markova reka i Patiška, koje su sve kraće od 70 km.[7]

Skoplje ima u svojoj blizini dva veštačka jezera, Matku i Tresku, u koje se uliva istoimena reka i nalaze se na samo nekoliko kilometara od centra grada.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Skopsko kale (tlocrt stare tvrđave)

Skoplje je bilo poznato već u antičko doba, a pretpostavlja se da su ga osnovali Dardanci u 3. veku p. n.e.. Nakon rimskog osvajanja grad je nazvan Skupi (lat. Scupi). Prvobitno se nalazio u sastavu riimske provincije Mezije, odnosno Gornje Mezije, a nakon njene podele krajem 3. veka postao je glavni grad rimske provincije Dardanije. Tokom celokupnog antičkog perioda, grad nikada nije bio deo antičke (helenističke, a potom rimske) Makedonije. Grad je stradao u zemljotresu 518. godine, a ponovo je stradao krajem 6. i početkom 7. veka u vreme najezde Avara i doseljavanja Slovena.[8][9][10][11]

Tokom 6. i 7. veka, na širem prostoru oko Skoplja nastanili su se Srbi i druga slovenska plemena. Krajem 9. i početkom 10. veka, dolazi do širenja Prvog bugarskog carstva prema skopskoj oblasti, koja je potom potpala pod vizantijsku vlast (971—976), a zatim pod vlast Samuilovog carstva (976-1018). Potom je usledio novi period vizantijske vlasti tokom 11. i 12. veka. Srpski veliki župan Vukan je krajem 11. veka, u vreme tokom srpsko-vizantijskih ratova prodirao sve do Skoplja. U 12. veku arabljanski geograf Idrizi zapisuje da je "Iskafija znatan grad, dan hoda udaljen od Bologa (Pologa - Tetova)".

U potonjem periodu su se na vlasti u Skoplju smenjivali Vizantija, Epirska despotovina i Bugarska. Od 1282. godine grad je bio deo srpske države, a od 1346. godine i prestonica. U njemu je kralj Dušan krunisan za cara 16. aprila 1346. godine u prisustvu srpskog patrijarha Joanikija II. To je bila Dušanova druga prestonica. Car Dušan ga naziva "Slavni i častni grad Skopije carski."

Turci su ga 1392. godine preoeli od Srba i dali mu naziv na turskom, Üsküb ili Uskup, za vreme petstogodišnje osmanske vladavine. On je postao vojno središte odakle su Turci vršili invaziju na druge srpske zemlje. A u 15. veku bio je na glasu kao "najobilniji robovski trg", u kojem su se dva roba mogla dobiti za par čizama. Godine 1438. srpski letopisac je zapisao "Izgore Skopje i u njemu mnogo duša sagore". Turci su raseljavali Srbe dalje na jug, u donju Albaniju, i rušili pravoslavne crkve, kao po zapisu iz 1535. godine "Rasipaše crkve u Stopi".

Ipak uprkos svemu Skoplje je u 15. veku velika i napredna varoš. Godine 1502. putopisac Feliks Petančić ga naziva glavnim gradom Dardanije. Putopisac Kanej piše 1573. godine o "razvalinama starog grada sa pravoslavnom crkvom." Drugi posetioci pominju vredne pažnje: sahat-kulu, most na Vardaru sa 13 lukova, mnogo džamija, amama, karavan-seraja, bezistan, lepa šetališta, pokrivenu čaršiju... Stradalo je Skoplje od "trusa" (potresa) 1555. godine, pa 1594. godine "Izgore Skoplje". Doktor Braun je 1669. godine primetio da u Skoplju ima čak 700 kožara, koji izrađuju izvrtan kordovan. Grad je poznat po razvijenoj trgovini kožama, vunom, voskom i vinom. U 16. veku to je bogata trgovačka varoš u kojoj postoji kolonija Dubrovčana. Ovi su zakupili mnogo vinograda, koje obrađuju jeftino kupljeni robovi.[12] Skoplje je u tursko doba bilo glavni grad Kosovskog vilajeta (okruga).

Turski pisac Dildžer Zede je posetio grad u 17. veku, i napisao: „Dugo sam putovao preko te zemlje Rumelije i video sam dosta lepih gradova i bio sam zapanjen Alahovim blagoslovima, ali nijedan me nije nadahnuo i obradovao toliko kao nebeski grad Skoplje kroz koji protiče reka Vardar“.

Grb Skoplja za vrijeme Kraljevine Jugoslavije

Efendija Evlija Čelebija je u 17. veku, pred njegovu katastrofu dao najlepši opis grada, koji se raširio po zelenoj, ubavoj i širokoj ravnici. Imalo je tada 70 mala, sa 2150 dućana, 10.060 kuća, na jedan ili dva sprata, od kojih neke kamene i lepe, i sve su pokrivene crvenom ćeramidom. Sem toga Skoplje ima 120 džamija, 110 česama... Trg je podeljen na razne čaršije, a najlepše su: platnarska, svilarska, šatordžijska, obućarska, bojadžijska... Skoplje je čista varoš, a ulice ravne i belim kamenom kaldrmisane... Tvrđava je tvrda, jaka, pravougaona, sa 70 kula. Pored srpske crkve tu je i jermenska.

Godine 1689, grad je opljačkao pa zapalio austrijski general Pikolomini. Stanovnici grada su se pre toga povukli u druge krajeve Turske, pa su Austrijanci ušli u napušten grad. Sledeće godine, grad je stradao od Turaka: "Halil-paša razbi sa vojskom Skoplje i Kačanik, i iseče skopska nahija".

Savremen izgled centra Skoplja, 1930-ih godina, sedišta Vardarske banovine.

Otvorena je 8. oktobra 1897. godine srpska Skopska Mitropolija sa sedištem u Skoplju. Prvi mitropolit - administrator bio je arhimandrit Firmilijan, za čije potrebe je renovirana zgrada mitropolije, a za nju je službom vezana crkva Sv. Spasa. Prva crkvena služba na srpskom i grčkom jeziku tu je održana na praznik Vavedenije 1897. godine.[13] Skoplje je 1905. godine imalo oko 32.000 stanovnika, mešavinu Srba, Bugara, Turaka, Albanaca i Roma.

Prva električna centrala u blizini Skoplja.
Oslobođenje Skoplja 1944.

Tokom Prvog balkanskog rata, srpska vojska je 1912. oslobodila Skoplje od turskog ropstva. Grad je postao deo Kraljevine Srbije, koja je 1918. godine postala deo novostvorene Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije (1929). U međuvremenu, tokom Prvog svetskog rata, Skoplje je od 1915. do 1918. godine bilo pod bugarskom okupacijom.

Između svetskih ratova u gradu je srpska uprava podigla mnogo novih zdanja i aleja i da je grad u središnjem delu dobio „evropske crte“. Ovome je posebno doprineo gradonačelnik Skoplja, arhitekta Josif Mihajlović (1887—1941), koji je bio na mestu gradonačelnika od 1929. do 1936. i od 1939. do smrti 1941. godine.[14] Skoplje je 1929. godine postalo glavni grad novostvorene Vardarske banovine.

Tokom Drugog svetskog rata, Skoplje se u periodu od 1941. do 1944. godine ponovo našlo pod bugarskom okupacijom. Nakon oslobođenja, Skoplje je 1945. godine postalo glavni grad novostvorene jugoslovenske federalne jedinice koja je dobila ime Makedonija. Time je Skoplje po prvi put u svojoj dugoj istoriji postalo deo neke političko-administrativne jedinice koja je nosila ime "Makedonija".

Godine 1963. Skoplje je pogodio snažan zemljotres, u kom su stradali ili bili oštećeni brojni kulturni spomenici. Za vreme Jugoslavije, Skoplje je brzo raslo i postalo je važno središte tadašnje države.

Nakon raspada Jugoslavije (1991—1992), Skoplje je postalo glavni grad nove nezavisne države, koja je u to vreme bila poznata kao BJR Makedonija Grčka se dugo protivila korišćenju imena Makedonija od strane zvaničnog Skoplja (vidi:Makedonsko pitanje) te je stoga nametnula ekonomsku blokadu i zatvorila pristup moru preko solunske luke, koja je žestoko naškodila privredi Skoplja. Blokada je skinuta 1995. nakon dogovora između Grčke i vlasti u Skoplju. Uprkos kasnijim dogovorima, mnogi Grci ovu državu i dalje nazivaju „Republikom Skoplje“ a njene stanovnike „Skopljancima“ (Skopiani na grčkom).

Srbi u Skoplju[uredi | uredi izvor]

Srbi su u Skoplju, starom gradu cara Dušana oduvek prisutni, ali bili su pod Turcima manje više potisnuti i u senci, zbog jake neprijateljske propagande i brutalnog nasilja, karakterističnog za tursku okupaciju Stare Srbije. Treba se podsetiti mnogobrojnih kulturnih tragova tamošnjih žitelja Srba, koji čine vredan "letopis". Postoji kod Skoplja potez "Skopsko bakarno gumno", tu su se po narodnom predanju Srbi prvi put u istoriji pojavili.

Još 1184. godine Stefan Nemanja razruši Skoplje "i zemlji svog otačastva priključi pokrajinu - zvanu Vrani" (Vranje). Stefan Nemanja je podigao u Skoplju crkvu posvećenu Sv. arhanđelu Mihajlu.[15] Skoplje je bilo u srpskoj državi više od dva veka, između 1282. i 1392. godine. Srpski kralj Milutin je sagradio tri pravoslavne crkve u Skoplju: prvu, posvećenu prazniku Uspenje Bogorodice; drugu, posvećenu Sv. velikomučeniku Đorđu; treću, posvećenu Sv. ravnoapostolskom Konstantinu. Posle njegove smrti sahranjen je u svojoj zadužbini, Uspenskoj crkvi, u Skoplju. Njegov sin kralj Stefan Dečanski je ispunio zaveštanje očevo, i tri godine kasnije preneo njegove mošti u Sofiju, gde se i sad nalaze u hramu Sv. Nedelje, njegovoj zadužbini poznatijoj kao "Sveti Kralj". Pod carom Dušanom od 1346. godine postalo je druga prestonica. Srpski car je u Skoplju proslavio 1352. godine svoju krsnu slavu Sv. Aranđela.[16]

U 16. veku to je i dalje srpski, ali kulturni centar. Tako 1569—1570. godine tu je držao knjižaru Kara-Trifun, u kojoj je prodavao srpske knjige. U gradu u 17. veku stoluje "episkop Skopju i Pologu", a vek kasnije "episkop Skopiju i Vranji". Evlija Čelebija pominje srpsku crkvu u Skoplju. Putopisac Sorančin naziva grad 1575. godine: "Skoplje velikim i naseljenim gradom u Srbiji". Slično piše i Aleksandar Komulović 1584. godine - "Skoplje se nalazi u Srbiji, čiji je glavni grad". Skopski mitropolit Simeon u Rusiji se predstavlja 1641. godine da je "iz serbske zemlji goroda Skoplji". Kada je Patrijarh pećki Arsenije Čarnojević 1682. godine krenuo na hadžiluk u Svetu zemlju - Jerusalim, zastao je u jednom selu blizu Skoplja. Izašli su pred njega prvo skopski đakon Hristifor, a kasnije i sam mitropolit skopski Teofan. Kako je zapisao Patrijarh: "Prinesoše čast (posluženje) sa ljubavlju". Baron Feliks de Božur (krajem 18. veka) "Skoplje ima 5-6.000 stanovnika, i nalazi se u Srbiji". I dodaje - grad je sa malim kućama, prljavih uskih ulica, stari grad se raspao... Jordan hadži Konstantinović kao njegov stanovnik tada, piše 1846. godine za Skoplje: "Grad star, velik i čudesan; oko njega su blizu 20 manastira zidanih od srpskih vladalaca." Ni jedna srpska "pokrajina" nije tako prepuna mestima i objektima koji nose ime Kraljevića Marka, kao okolina grada Skoplja.

Skoplje je bila prvo prestonica srpskog cara Dušana, a zatim kralja Vukašina i njegovog sina - Kraljevića Marka Mrnjavčevića. U samom Skoplju je zato bilo nekad mnogo pravoslavnih, većinom srpskih srednjovekovnih crkava. Krajem 19. veka u njemu su, međutim, štrčali minareti 17 džamija, koje su u stvari bile nekadašnji hramovi. Tako je Sija-Begova džamija -najlepša i najbogatija muslimanska bogomolja u Skoplju, podignuta na temelju i od kamena Dušanove zadužbine - crkve Svetih Arhanđela. Aladža-džamija na rečici Seravi, postala je od crkve Svetog Đorđa, zadužbine srpskog kralja Milutina. Tu je samo bio oboren zvonik, i dodat minaret, a sve je ostalo bilo isto, nepromenjeno. Treća, Mustafa-pašina džamija koja se izdizala u gradu poviše valijske kuće (konaka), veliko zdanje sa pet kubeta i velikim šadrvanom (vodoskokom), bila je pre crkva Svete Petke. Pod tom džamijom su bila podvlašćena sva sela, njih 18, koja su nekad pripadala manastiru Matejiču. Parmidži-džamija pokrivena plehom, na kamenom mostu sa desne strane reke Vardara, u kojoj je bio magacin za džebanu (municiju), nekad je bila crkva Svete Nedelje.[17] Bugarski egzarhisti su 1898. godine osveštali novi hram posvećen Sv. Dimitriju u Skoplju. Crkva je nikla na mestu nekadašnje istog imena, koja je bila saborna od vremena obnove Pećke patrijaršije. Bugari su navodno porušili staru crkvu, samo zbog njene, srpske prošlosti.[18] Između Srba i Bugara u Skoplju, početkom 20. veka vodila velika "borba" oko crkve Svetog Spasa; kome će pripasti.[19] Skopski saborni hram je između dva rata bila stara crkva Sv. Bogorodice. Nova crkva u Skoplju osvećena maja 1934. godine bila je hram Slave. To je bila bogomolja sa kosturnicom podignuta na tamošnjem vojničkom groblju.[20] Nalazila se pored puta Skoplje-Kumanovo. Gradnja crkve je počela 1929. godine, po projektu inžinjera Konstantina Homenka. Divni mermerni ikonostas poklonio je kralj Aleksandar drugi Karađorđević.[21]

Posle ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine, propale su sve stare srpske škole. Grci su kao nosioci vladajuće jerarhije nadvladali Slovene - Srbe i Bugare. Pismenost su deca nastavila po srpskim manastirima, u malim manastirskim školama. Među prve srpske škole osnovane nanovo u 19. veku u Staroj Srbiji, spada i ona u Skoplju. Otvorena je oko 1830—1835. godine za vreme Hamzi-pašine uprave. Kada je u Skoplju sagrađena Bogorodičina crkva, uz nju je otvorena prva srpska škola sa učiteljem Nikolom iz Prilepa.[22] On je predavao po starinski: časlovac, psaltir i pisanje srbuljsko - po manastirskom metodu. Učio se tu i grčki jezik, kao "trgovački" da bi se ugodilo grčkom vladici. Kad je umro učitelj Nikola, još devet meseci je škola radila, pod pop Arsom iz Velesa. Skopljanci su drugu srpsku školu otvorili 1848. godine u predgrađu Čairu, u kojoj je počeo decu učiti Skopljanac, Đorđe Karga. Njega je nasledio već pominjani pop Arsa iz Velesa. Učenik te škole, Kosta Sidović koji je postao član "medžlisa", kasnije je bio veza sa Beogradom, posredovao je da srpske škole dobijaju udžbenike štampane u Srbiji. Iza pop Arse kao učitelja, radio je kaluđer Pavlentije sa Svete Gore. Dok je kaluđer učio decu, došao je Nikola iz Kožana za grčkog učitelja. Zbog toga se tada odvojila grčka škola od srpsko-slovenske narodne u Skoplju. Skopljanci se reše i pozovu Srbina iz Vojvodine, Partaleja (u stvari Pavla) koji 1850. godine posta srpski učitelj. Izvodio je nastavu u toj školi koja se od tad zove samo "srpska" godinu dana, do 1851. Učila se u toj školi kod Bogorodičine crkve, od tada pored crkvenih knjiga i čista "srpska pismenost", i opšta istorija i kultura. U to vreme 1851—1852. godine otvorili su Skopljaci treću srpsku školu, na desnoj obali Vardara u "Aradži Salamedin mahali". Tu je časove držao neki "raspop" Atanas, kojeg za pola godine zameni Srbin (ime) iz Galičnika. A u školi gde je nastavu držao Partalej, postavili su Anastasa iz Velesa. Po smrti Atanasovoj, stigao je učitelj Trajko iz Štipa.[23] Kada je putopisac jeromonah Gedeon posetio 1851. godine Skoplje, primetio je da su tu ljudi finiji i otvoreniji za evropsku kulturu. U gradu su bile tri pravoslavne crkve, pored nove divno ukrašene "saborne" Bogorodičine, navodi još dve stare - Sv. Spasa i Sv. Dimitrija. Deca se uče u tri srpske škole, pod trojicom učitelja. U jednoj (onoj kod Bogorodičine crkve) uče se zanimljivi predmeti važni za šire obrazovanje, pa se ona može smatrati za "nižu gimnaziju".[24] Bugari su prvu svoju školu otvorili u Skoplju 1863. godine, i to prevarom jer su "glavnu" srpsku školu (radila 1830-1863), pretvorili u "bugarsku". Uradio je to - "pobugario" srpsku školu, neki Stojanče iz Buniševca, bivši učenik skopskog učitelja i svog zaštitnika Anđelka, naslednika 1854. godine čuvenog Jordana Hadži Konstantinovića. U jednom izveštaju pominje se srpska osnovna škola u Skoplju, između 1868—1874. godine.[25]

Patrijarh srpski Atanasije drugi, živeo u 18. veku (oko 1750), rodom je iz Skoplja.[26]

Srbi u Skoplju u 19. veku

Formiran je 1851. godine pretplatnički punkt za nabavku jedne srpske knjige u Skoplju. Okupili su se čitaoci - pismeni ljudi zbog "dramatične povesti" srpskog kralja Vojislava, zahvaljujući trudu tamošnjeg učitelja Jordana Hadži Trajkovića. Navode se u spisku pretplatnika: Ilija iguman manastira Ljubanskog, Prokopije jeromonah tog manastira, učitelj viših nauka pomenuti Jordan, Ignjatije učitelj nižih nauka i crkveni "pjevac", dr Stanojlo Janković praktični lekar, Pera Jovin, Jovan Hadži Popović, Trajko Arsić, Hrista Tasić, Nikola Atanacković, Ilija Jovin, Zafir Kostić, Kosta Ančev, Panta Stajčev, Jovan Stefkov, Dimitrije Sirah i Kosta Ikonomov.[27]

Srbi u Skoplju u 19. veku

Godine 1857. kupio je knjigu o narodnim pesmama, Jordan Hadži Konstantinović Džinović učitelj i "član Srbskog učenog društva" u Beogradu.[28] Među kupcima jedne srpske knjižice sreću se 1864. godine u Beogradu, Skopljaci: Zamfir Hadži Popović i Serafim Hadži Đorović.[29]

Hadži Jordan je bio najugledniji i "prvi" učitelj srpski u Staroj Srbiji, ali koji se zalagao za slogu među tamošnjim porobljenim Slovenima - Srbima i Bugarima. Došao je za učitelja u Skoplje 1852. godine, da zameni privremenog učitelja kaluđera Doroteja, pri "glavnoj" školi kod Bogorodičine crkve. Sa njim je stigao kao pomoćnik i pojac, Ignjatije Tošević iz Bašinog sela. Imao je Jordan veliku biblioteku sa knjigama na raznim jezicima, koju su mu Turci oštetili, dok je bio učitelj u Skoplju do 1854. godine. Drugi boravak Jordanov u Skoplju traje 1856—1858. godine. Bugarski egzarhisti su ga progonili i optuživali kod Turaka. Dopao je i tamnice, a kad se oslobodio išao je u Prilep, pa Kavadarce za učitelja. Zbog Grka - fanariota kojima je smetao jer je tražio slovenska bogosluženja, proterivan je dvaput iz Skoplja a jednom u Velesu, te bio zatvoren i u teškom progonstvu u Maloj Aziji, kada mu je jedan zaptija kamdžijom izbio oko. Treće bavljenje Jordanovo u Skoplju 1869. godine bilo je najkraće, jer su ga ovaj put Bugari ubrzo "najurili". Konstantinović se nije zalagao ni za Bugare ni za Srbe, nego za "Slovenstvo", i mada je jedno vreme popustio, zbog nezainteresovanosti države Srbije, i približio se "Bugarašima", ubrzo je sa njima raščistio definitivno. Video je u njima 1873. godine svog glavnog neprijatelja. Bio je taj odvažni srpski učitelj - mučenik značajan je po svom prosvetiteljskom radu i pisanju. Pisao je udžbenike za srpske škole, koji su tajno štampani "vatoškoj" štampariji ili u Beogradu. Bio je dopisnik srpskih listova i objavio radove u beogradskom "Glasniku srpskog učenog društva". Vredan je i po tome što je ruskom naučniku Giljferdingu bio glavni saradnik, ustupivši mu svoju veliku građu o južno-slovenskim starinama.[30]

Godine 1854. Skopljaci su u "Čairsku školu" doveli novog učitelja Mihajla Kovačevića iz Štipa. U trećoj srpskoj školi, ostade samo Srbin N. iz Galičnika, dok učitelja Trajka prevedoše u Čair. Srbina je 1858. godine zamenio učitelj iz Srbije, Stojko Aćimović rodom iz Paloševa. Otišao je Aćimović 1860. godine u druge srpske škole da nastavi prosvetni rad. Godine 1897. u Skoplju su u srpskoj školi radile učiteljice Anka Panzatijević, Nastasija Despotović i Milka Spasić, dok je direktor srpske gimnazije bio profesor Ilarion Vesić.[13] Pri srpskim školama u Skoplju delovao je humanitarni Fond za pomoć siromašnoj školskoj deci pod imenom "Napredak".[31]

Srpska zanatska radnja u Skoplju krajem 19. veka

Godine 1877. usred Skoplja ubili su bugarski egzarhisti Srbina, oca Stojana Stojčevića, jer je odbio da "bude Bugarin". Slično su prošle i druge srpske porodice u Skoplju, poput Janjića, Dimitrijevića, Sekulića, Nikolića, Bogdanovića, Veljkovića i drugih. Trifuna Veljkovića su popovi "bugaraši" 1882. godine na prevaru odveli u nepoznatom pravcu; bio je likvidiran. Trifun je međutim ostavio kratko "oproštajno" pismo u kojem je sina Lazara, obavestio da će stradati zbog svog srpstva.[32] Na Bogojabljenije 1897. godine šestorica Bugara napala je srpsku litiju kod vodoosvećenja. Izbila je velika tuča u kojoj je ranjeno 40 Bugara i četiri Srbina.[33] Izboden je nožem usred dana u centru Skoplja 1901. godine Srbin, pop Toma Jovanović, od strane bugarskog atentatora.[34]

Najistaknutiji Srbi u Skoplju bili su pre Prvog svetskog rata Bogdan Radenković, Striko - Lazar Božović, Ilija Vuletić, David Dimitrijević, Mihailo Šuškalović, Milan Čemerikić, Gliša Elezović i Velimir Prelić. Prelić je bio žrtva atentata bugarskih komita 1928. godine. Srbija je zbog delikatnog stanja u Skoplju držala svoja četiri možda najsposobnija konzula: Karića, Ristića, Balugdžića i Jovana Jovanovića. Jedno vreme u Skoplju je bilo neizdrživ položaj nametnut Srbima. Samo su bile dve srpske kafane - ortaka Sterđevića i Popovića i Jančetov Han. Radio je jedan Srbin lekar i po jedan pop, prvo Burka, pa Stevka sa malom oskudnom parohijom.[35] Braća Popovići su bili srpski nacionalni radnici u Skoplju. Oko 1880. godine Mladen Popović (umro 1928) je držao "hotel", a brat Vasilije bio je učitelj u tom gradu. Mladen je bio čuven po odvažnosti, a za koga se nadaleko čulo kada je pred Hafiz-pašom u Skoplju jedini od hrišćanskih prvaka posvedočio da je Srbin, iako je to bilo opasno i zabranjeno.[36] Osim njih u Skoplju su u trgovačkim poslovima prednjačili Srbi, sa uglednom firmom "Braća Jovanovići".[31] Koča Jovanović jedan od pokretača srpske četničke akcije na jugu je u Skoplju 1895. godine otvorio prvu srpsku knjižaru. U njoj su se tajno sastajale i dogovarale srpske komite, u čijim se redovima nalazio i Koča.[37]

Decembra 1888. godine Turci su u Skoplju javno spalili 3000 srpskih knjiga, namenjenih školama.[38] U Skoplju je živeo i radio privatnu lekarsku praksu (1894) godine, Srbin lekar Mihailo Šuškalović, koji je završio Medicinski fakultet u Beču. Ugledni i pismeni Srbin, Božin Jugović bio je 1896. godine gradski terzija i jedno vreme zamenjivao učitelja u osnovnoj školi. Njegov brat je u to vreme bio paroh u Ohridu, a stric kaluđer u manastiru Hilandaru. Imao je lepu zbirku srpskih istorijskih, nacionalnih i crkvenih knjiga, koje je pozajmljivao Srbima da čitaju.[39] Zabeležene su u Skoplju 1896. godine od srpskih prosvetnih ustanova: dve osnovne škole, muška gimnazija i Viša devojačka škola.[40] Do 1893. godine Turci su tolerisali samo jednu srpsku osnovnu školu, a 1897. godine bilo ih je tri, za mušku i žensku decu. Gimnazija je započela rad 1894. godine, to je kao internatski zavod (sa dve iznajmljene kuće za smeštaj đaka) a učila je po planovima sličnim nižim gimnazijama. U njoj je bilo školske 1895/1896. godine u dva razreda 105 učenika. Upravnik škole i nastavnik prvo je bio Ilija Vučetić, pa arhimandrit Ilarion Vesić. Viša ženska škola je takođe internatskog tipa, u kojoj rade tri nastavnice.[41] Bile su 1897. godine dve srpske gimnazije u Skoplju; muška i ženska.[13] Srpsko zabavište u Skoplju se pominje 1900. godine. Turski sultan je odlikovao ordenom Medžidije, četvrtog stepena, pridvornog protojereja Simu Protića iz Skoplja, marta 1900. godine.[42] Skopsko društvo "Srpsko kolo" priredilo je 1905. godine svečanu sednicu u pomen pokojnom piscu Janku Veselinoviću. Sednica je održana u pozorišnoj dvorani Srpske gimnazije. Govornici su bili Stevan Tubić - o delu Veselinovićem, i Vojislav Nenadić - čitao pesmu o Janku i jednu pripovetku književnikovu.[43] Godine 1907. izgorela je zgrada srpske muške gimnazije i učiteljske škole u Skoplju. Na Sretenje 1909. godine u Skoplju održana je prva skupština Srba u Osmanskom carstvu. Otvorena je u Skoplju 1910. godine "Srpska pivovara" (pivara).[44] Izlazio je u Skoplju, srpski list "Vardar" (1910).[45] Godine 1911. u Skoplju su bile ove srpske obrazovne ustanove: osnovne škole, Muška gimnazija, Učiteljska škola i Domaćičko-radenička škola.[46]

U Skoplju je krajem 19. veka radilo konzularno predstavništvo Kraljevine Srbije. Tako se 1898. godine pominju tu: Mihailo G. Ristić konzul II klase i Nastas Nastasijević pisar I klase.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Pogled na grad sa planine Vodno

Prema podacima iz 2010. godine grad Skoplje ima oko 515 hiljada stanovnika, dok sa okolinom ima oko 680 hiljada (oko 30% stanovništva Makedonije). Ovo je gotovo 15 puta više nego početkom 20. veka, a broj stanovnika se i dalje povećava zahvaljujući doseljavanju stanovništva iz svih delova države i pozitivnom demografskom rastu.

Etnički sastav:

Skoplje tradicionalno ima veoma šarolik etnički sastav.

Po poslednjem popisu iz 2002. godine većinsko stanovništvo su etnički Makedonci (66,75%), a značajne manjine su Albanci (20,49%), Romi (4,63%), Srbi (2,28%), Turci (1,70%) i Bošnjaci (1,50%).

Dve opštine (Čair i Saraj) imaju albansku većinu, a jedna romsku (Šuto Orizari).

Upravna podela grada[uredi | uredi izvor]

Kao i mnogi drugi veliki gradovi i grad Skoplje je podeljen na više opština.

Današnja podela sadrži 10 opština:

Opštine grada Skoplja: 1) Centar, 2) Gazi Baba, 3) Aerodrom, 4) Čair, 5) Kisela Voda, 6) Butel, 7) Šuto Orizari, 8) Karpoš, 9) Đorče Petrov, 10) Saraj
Redni Broj Opština Površina Broj stanovnika
1. Centar 7,52 km² 45.412
2. Gazi Baba 110,86 km² 72.617
3. Aerodrom 21,85 km² 72.009
4. Čair 3,52 km² 64.773
5. Kisela Voda 34,24 km² 57.236
6. Butel 54,79 km² 36.154
7. Šuto Orizari 7,48 km² 22.017
8. Karpoš 35,21 km² 59.666
9. Đorče Petrov 66,93 km² 41.634
10. Saraj 229,06 km² 35.408
Ukupno Grad Skoplje 571,46 km² 515.419

Privreda[uredi | uredi izvor]

Panorama Skoplja

U skladu sa veličinom i važnosti za državu, Skoplje je i glavno sedište makedonske industrije (metaloprerađivačka, hemijska, drvna, tekstilna, kožna i štamparska). Industrijski razvoj je praćen intenzivnim razvojem unutrašnje i spoljne trgovine i bankarstva, kao i aktivnosti na poljima kulture i sporta.

Saobraćaj[uredi | uredi izvor]

Uloga Skoplja kao glavnog transportnog centra jugoistočne Evrope je porasla od 1990-ih godina.

Grad se nalazi na raskrsnici dve velike evropske saobraćajne koride — Koridor VIII (istok — zapad) i Koridor X (sever — jug). Ovaj značajan položaj grada je poboljšan izgradnjom novih auto-puteva na dve transverzale, nove obilaznice, a u toku je i proširenje i modernizacija aerodroma Aleksandar Veliki.[47]

Jedini međunarodni aerodrom Aleksandar Veliki nalazi se u opštini Petrovec, udaljenoj 22 km istočno od grada. Aerodrom je dat pod koncesiju turske TAV kompanije, sa kojom je ugovoreno da uloži €200 miliona da proširi i renovira obe strane Skoplja i ohridskog aerodroma, kao i za izgradnju novog kargo aerodroma u Štipu. Skoplje je povezano vazdušnom linijom svake godine sa Beogradom, Amsterdamom, Berlinom, Budimpeštom, Bursom, Briselom, Diseldorfom, Hamburgom, Istanbulom, Ljubljanom, Londonom, Podgoricom, Pragom, Rimom, Sofijom, Bečom, Zagrebom i Cirihom.[47]

Znamenitosti grada[uredi | uredi izvor]

Skoplje — kolaž znamenitosti
Skoplje — kolaž znamenitosti
Crkva Sv. Klimenta Ohridskog
Crkva Sv. Klimenta Ohridskog
  • Dušanov most (na reci Vardar; simbol je grada izgrađen u 15. veku i predstavlja vezu starog i novog dela Skoplja)
  • Tvrđava Kale
  • Stara skopska čaršija (u Čairu)
  • Mustafa-pašina džamija (jedan od najlepših islamskih spomenika u Skoplju izgrađen 1492. godine)
  • Daut-pašin amam (izgrađen 1484. godine)
  • Muzej savremene umetnosti (nalazi se u blizini skopske tvrđave)
  • Muzej makedonske borbe za državnost i samostalnost
  • Arheološki muzej Makedonije
  • Nacionalna i univerzitetska biblioteka „Sv. Kliment Ohridski“
  • Mileniumski krst (nalazi se na vrhu planine Vodno iznad grada; napravljen je od čelika i ima visinu od 67 m i raspon od 46 m, a podignut je povodom 2000. godišnjice rođenja hrišćanstva)
  • Feudalna kula (nalazi se u blizini Doma armije)
  • Sama lokacija doma svetski poznate humanitarne radnice — Majka Tereza (u blizini Trga Makedonija)
  • Mustafa-pašina džamija (izgrađena 1492. godine; jedna je od najlepših građevina iz osmanskog perioda u Skoplju)
  • Ristićeva palata
  • Most Oko
  • Most umetnosti
  • Pravoslavna crkva Sv. Spas (nalazi se u starom gradu i izgrađena je u 19. veku; ikonostas ima karakteristične lepe drvoreze, a isklesan je od strane mijačkih rezbara Petra i Marka Filipovskog kao i Makarija Frčkovskog; unutar crkve je grob najvećeg makedonskog revolucionara — Goce Delčeva)
  • Stari rimski akvadukt
  • Kanjon Matka
  • Saborni hram Sv. Kliment Ohridski
  • Gradska crkva Presveta Bogorodica
  • Antičko naselje Tumba Madžari
  • Spomenička obeležja na Trgu Makedonija (Car Samoil, Dimitrija Čupovski, Dimitar Berovski, Solunski atentatori, Justinijan I, Goce Delčev, Dame Gruev)
  • Spomenik i večna vatra palih heroja za Makedoniju
  • Gazi Isa-begova džamija
  • Jahja-pašina džamija
  • Sultan-Muratova džamija
  • Markov manastir
  • Manstir Sv. Dimitrija
  • Manastir Sv. Pantelejmon
  • Suli An
  • Bezistan
  • Ratnik na konju (Spomenik Aleksandra Makedonskog)
  • Ratnik (Spomenik Filipa II Makedonskog)
  • Memorijalna kuća Majke Tereze
  • Kapija Makedonija

Znamenite ličnosti[uredi | uredi izvor]

Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]

Skoplje je zbratimljen grad sa sledećim gradovima[7]:

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Narodna skupština Makedonije (Sobranje)
    Narodna skupština Makedonije (Sobranje)
  • Saborni hram nepriznate Makedonske pravoslavne crkve
    Saborni hram nepriznate Makedonske pravoslavne crkve
  • Isa begova džamija
    Isa begova džamija
  • Državni Univerzitet sv. Ćirila i Metodija, u Skoplju
    Državni Univerzitet sv. Ćirila i Metodija, u Skoplju
  • Kuršumli han
    Kuršumli han
  • Ristićeva palata
    Ristićeva palata
  • Čifte hamam, danas Narodna galerija Makedonije
    Čifte hamam, danas Narodna galerija Makedonije
  • Gradski muzej, smešten delom u staroj železničkoj stanici, teško oštećenoj i zemljotresu 1963.
    Gradski muzej, smešten delom u staroj železničkoj stanici, teško oštećenoj i zemljotresu 1963.
  • Trg Makedonija noću
    Trg Makedonija noću
  • Dabl-deker autobus u Skoplju
    Dabl-deker autobus u Skoplju
  • Stara čaršija u Skoplju 2018.
    Stara čaršija u Skoplju 2018.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Popis na naselenieto, domaќinstvata i stanovite vo Republika Severna Makedonija, 2021 - prv set na podatoci, 2021”. www.stat.gov.mk. Državni zavod za statistiku Republike Severne Makedonije. 30. 3. 2022. Pristupljeno 4. 9. 2023. 
  2. ^ Narodna enciklopedija (1925). knjiga 4. stranica 126.
  3. ^ Smith 1854, str. 663.
  4. ^ „History”. City of Skopje. 2009. Arhivirano iz originala 12. 05. 2009. g. Pristupljeno 26. 2. 2011. 
  5. ^ Encyclopædia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information. 27. Hugh Chisholm, University Press. 1911. 
  6. ^ Herold, Langer & Lechler 2010, str. 29.
  7. ^ a b „Zbratimljeni gradovi Skoplja”. Arhivirano iz originala 24. 10. 2013. g. Pristupljeno 27. 07. 2013. 
  8. ^ Papazoglu 1969.
  9. ^ Papazoglu 1978.
  10. ^ Petrović 2007.
  11. ^ Petrović 2007, str. 7-23.
  12. ^ "Delo", Beograd 1914. godine
  13. ^ a b v "Carigradski glasnik", Carigrad 1897. godine
  14. ^ Zaboravili na tvorca modernog Skoplja („Večernje novosti“, 9. novembar 2013)
  15. ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1892. godine
  16. ^ "Politika", Beograd 14. decembra 1924. godine
  17. ^ "Nova iskra", Beograd 1900. godine
  18. ^ "Delo", Beograd 1898. godine
  19. ^ "Male novine", Beograd 1903. godine
  20. ^ "Politika", Beograd 3. jun 2018. godine
  21. ^ "Pravda", Beograd 1934. godine
  22. ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1904. godine
  23. ^ "Bosanska vila", Sarajevo 1905. godine
  24. ^ Gedeon Jurišić: "Dečanski prvenac", Novi Sad 1852. godine
  25. ^ "Delo", Beograd 1899. godine
  26. ^ "Glasnik društva srpske slovesnosti", Beograd 1871. godine
  27. ^ Vasilije Jovanović: "Vojislav kralj srbskij ili razdor braće o kraljevini", Beograd 1851. godine
  28. ^ Ljudevit Štur: "Knjige o narodnim pesmama i pripovetkama slavenskim", prevod sa slovačkog, Novi Sad 1857. godine
  29. ^ Serafim Ristić: "Plač Stare Srbije", Zemun 1864. godine
  30. ^ "Sion", Beograd 1874. godine
  31. ^ a b "Carigradski glasnik", Carigrad 1899. godine
  32. ^ "Politika", Beograd 13. decembar 1927. godine
  33. ^ "Zastava", Novi Sad 1897. godine
  34. ^ "Zastava", Novi Sad 1901. godine
  35. ^ "Politika", 17. januar 1928. godine
  36. ^ "Politika", Beograd, 27. februar 1928. godine
  37. ^ "Vreme", Beograd 1930. godine
  38. ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1900. godine
  39. ^ "Zastava", Novi Sad 1896. godine
  40. ^ "Školski list", Karlovci 1896. godine
  41. ^ "Delo", Beograd 1897. godine
  42. ^ "Srpski Sion", Karlovci 1900. godine
  43. ^ "Nova iskra", Beograd 1905. godine
  44. ^ "Srpsko kolo", Zagreb 1910. godine
  45. ^ "Delo", Beograd 1911. godine
  46. ^ "Prosvetni glasnik", Beograd 1911. godine
  47. ^ a b Macedonia, TAV. „Destinacije”. Skoplje, Aerodrom Makedonija. Arhivirano iz originala 08. 12. 2012. g. Pristupljeno 25. 10. 2012. 
  48. ^ „Zbratimljeni gradovi sa Istanbulom”. Arhivirano iz originala 17. 01. 2010. g. Pristupljeno 27. 07. 2013. 
  49. ^ Erdem, Selim Efe (3. 11. 2003). „İstanbul'a 49 kardeş” (na jeziku: turskom). Radikal. Arhivirano iz originala 25. 6. 2013. g. Pristupljeno 27. 7. 2013. „49 zbratimeni grada vo 2003” 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Скопље&oldid=27548429”