Četnički napadi na Novi Pazar 1941.

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Četnički napadi na Novi Pazar
Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Vreme4. novembar - 4. decembar 1941.
Mesto
Novi Pazar, Okupirana Jugoslavija
Ishod Pobeda Sila osovine (Nemačke i muslimansko-albanskih jedinica)
Sukobljene strane
Četnici
 Albanija Albanija (italijanski protektorat)
Komandanti i vođe
Uključene jedinice
  • Četnici iz Studenice-Deževa
Jačina
1500 četnika 3.150
Žrtve i gubici
287 mrtvih Srba 144 mrtvih Albanaca i 61 Muslimana

Četnički napadi na Novi Pazar su se odigrali u jesen 1941. godine kada su se četničke jedinice sukobile sa muslimansko-albanskim jedinicama pod komandom Sila osovina u Novom Pazaru, u okupiranoj Kraljevini Jugoslaviji. Uprkos pokretanju tri napada, četnici nisu uspeli da zauzmu grad od višestruko brojnijih Muslimana i Albanaca koji su bili potpomognuti nemačkim tenkovima.

Nemačka okupacija i uspostavljanje kvinsliške vlasti u Sandžaku[uredi | uredi izvor]

Početkom aprila 1941. godine drumom Novi Pazar - Sjenica iz novopazarskog vojnog garnizona marširale su mnoge odstupajuće vojničke čete u pravcu Sjenice, da bi izbegle zarobljavanje od strane Nemaca. Posle usiljenog marša, te čete su obično pravile odmor na zaravni kod Balave česme ili kod česme Tikvarevice. U to vreme radija i štampe nije bilo tako da meštani nisu bili obavešteni o napadu sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju. Vesti su se usmeno prenosile sa usta na usta. Prenosile su se usmene vesti ko je zarobljen, a ko je poginuo. Nemci su ušli u Novi Pazar 17. aprila a pobednički doček su im napravili lokalni Muslimani, koji su ih dočekali kao oslobodioce sa oduševljenjem.

Na sastanku nemačke Krajs - komande sa muslimanskim i albanskim kvislinzima u Kosovskoj Mitrovici 21. aprila, pored ostalog, odlučeno je da se vlast u Sandžaku poveri prvacima iz redova Muslimana.

Na ovom sastanku kojim je rukovodio komandant nemačke 60. motorizovane pešadijske divizije general - potpukovnik Fridrih - Georg Eberhard prisustvovali su najznačajniji predstavnici albanskog i muslimanskog stanovništva: Džafer Deva, Šaban Mustafa Gaši i Rustem Suvodoli (Kosovska Mitrovica); Omer Čini i Emin Čerkez (Sjenica); Aćif Hadžiahmetović i Bahrija Abdurahmanović (Novi Pazar); Jahja Hadži Džemajli (Vučitrn); Iljaz Hadži Džemajli (Priština); Šaćir Halili (Podujevo); Sadik Rama i Rustem Sadrija (Istok); Sefedin Begoli i Dževdet Begoli (Peć) i Jusuf Gradica, Muftar Husejini, Sadik Zejneli i Mustafa Ibrahimi (Drenica).

Novi Pazar je dat na upravu Aćifu Hadžiahmetoviću i njegovim saradnicima. Iako je bilo žestokih rasprava oko pripajanja Novog Pazara Velikoj Albaniji, Nemci su ga ipak ostavili u sastavu Kosovskomitrovačkog okruga Nedićeve Srbije. Međutim, vlast u Novom Pazaru je odmah započela albanizaciju ovog kraja i antisrpsku akciju, sa ciljem stvaranja etnički čistog islamskog područja.

Albanizacija Novog Pazara[uredi | uredi izvor]

Nosilac politike albanizacije novopazarskog kraja bio je albanski komitet u ovom gradu. Pečati i štambilji svih javnih institucija imali su, pored srpskog, i albanski tekst. Taj pečat je zvanično upotrebljavan do poslednjeg dana okupacije. Albanizaciju su za svoje ciljeve koristili okupatori. Ona je u velikoj meri zaoštrila međuetničke odnose Srba i Muslimana ovog kraja i ubrzala međunacionalne obračune. Da bi pridobili za sebe preko trista porodica u ove krajeve uvedeno je ubiranje četvrtine od svih poljoprivrednih prihoda, kao što je bilo do 1912. godine, do oslobođenja Stare Srbije od Turaka. Ubiranje četvrtine je počelo u julu 1941, a ubiralo se na čitavoj teritoriji Sreza Deževskog, a najviše u selima bliže gradu. Time su želeli da povrate turski spahijski sistem. Takav slučaj je bio i u vreme Prvog svetskog rata. Za ostvarivanje prava na četvrtinu neke age su koristile i žandarmeriju koja je oštro intervenisala u svim slučajevima otpora.

Uporedo sa formiranjem albansko-muslimanske vlasti i merama nasilne albanizacije, ubiranjem četvrtine i sve češćim napadima na Srbe, došlo je i do prvih međuetničkih sukoba. Tako je, na primer, septembra 1941. godine jedan muslimanski šumokradica iz sela Čarovine sekao stabla šume čiji je vlasnik bio Srbin Ananije Ravić. On je sa izvesne daljine opominjao šumokradicu da ne seče šumu i sa svojim prijateljem Rafailom Milanovićem zapucao na njega. Šumokradica je bio bolji strelac i puškom je usmrtio Ananija, koji je potom sahranjen u selu Donje Pavlje. Na platou brda Odževa u tom periodu su mučki ubijeni i lokalni Srbi Vitomir Jovičinac, Dragomir Spasojević, Stanko Vukićević i njegova žena Stana. Njima su balisti odsekli glave, natakli ih na kočeve i pevali sa zadovoljstvom što su počinili tako svirep zločin. U Novi Pazar su 7. oktobra umarširale grupe od oko 500 Šiptara sa Kosova i 100 muslimanskih balista sa Peštera, pošto su prethodno napale i popalile srpska sela u Ibarskom Kolašinu 27 - 30. septembra. Pre formiranja ovih grupa postojalo je nekoliko naoružanih muslimanskih grupa koje su formirane početkom leta, živele dalje od grada i pljačkale srpska sela. Najznačajniji je bio proalbanski odred baliste Bika Dreševića u selu Čarovini na Pešteru. Ove odrede albanska vlast u prvo vreme zvanično nije ni prihvatala, ali ih nije ni progonila. Pored ostalih zločina, balisti Bika Dreševića su 29. oktobra 1941. ubili monahinju manastira Sopoćani Pelagiju i opljačkali sam manastir. Sličan zločin počinili su 21. februara 1943. banditi Salka Ganevića kada su za vreme bogosluženja u pravoslavnoj crkvi u Tutinu ubili dvojicu srpskih sveštenika - Uroša Popovića, paroha Dobrinjskog, i Luku Popovića, paroha Suvodolskog, a sa njima i crkvenjaka Milana Rakovića iste crkve.

Formiranje četničkih odreda Raške oblasti[uredi | uredi izvor]

Uporedo sa sve učestalijim napadima na Srbe, u okolini Novog Pazara leta 1941. godine počinju da se formiraju četnički odredi sastavljeni uglavnom od bivših pripadnika jugoslovenske kraljevske vojske. Početkom jula 1941. godine na planini Goliji se javlja oružana grupa Srba iz Sjeničkog, Deževskog, Moravičkog i Studeničkog sreza. To je bila srpska četnička grupa čiji je osnovni cilj bio da štiti lokalni srpski živalj od ubijanja, razbojništva, zlostavljanja i pljački koje su vršili muslimanski balisti, albanski žandarmi i pojedinci. U tom periodu formira se u dolini Ibra, u okolini grada Raške, veći četnički odred koji okuplja aktivne i rezervne oficire i podoficire raspuštene jugoslovenske vojske koji su želeli da nastave borbu jer su smatrali da sukoba u Aprilskom ratu nije ni bilo, i da će ih tek biti. Takođe, u sastav ovog odreda ulaze i žandarmi i srpski seljaci iz Deževskog, Studeničkog i Štavičkog sreza, koji su pobegli iz svojih sela od pretnji i terora naoružanih albansko-muslimanskih grupa i pojedinaca. Komandant odreda bio je Mašan Đurović. On je septembra 1941. počeo da registruje meštane Raške i okolnih sela i da stvara organizaciju koja je do kraja 1941. u dolini Ibra veoma ojačala. Čak su i pojedini meštani novopazarskih podgolijskih sela odlazili preko Rudina, Deževe i Tušimlje na ušće reke Raške u Ibar gde se ovaj odred stacionirao i dobrovoljno se javljali u jedinicu.Među četnicima se nalazio i narednik žandarmerijski Dragomir Čizmić iz Raške to jest iz naselja Mislopolje od Čizmića.Za njega se vezuje priča o tome kako pri prvom napadu Pazaraca na Rašku on je sa svojom jedinicom na mestu Merčes usmrtio vođu od te grupe neprijatelja i time sprečio dalji prolaz kroz Rašku. Za to se vezuje i stoji kao dokaz svedočenje Dragoslava Čizmića kao i ostalih članova porodice od Dragomira.Porodica od Dragomira je samo podigla spomenik u Mislopolju kod Raške iako se ne zna njegovo mesto smrti.Na brdskom vencu Vlajna kod Novog Pazara tada je boravio i partizanski komesar Petar Stambolić sa nekoliko svojih saradnika. Na njegovu molbu, meštani su mu odneli nekoliko hlebova i jednu količinu sira i kajmaka, ali se niko nije odazvao njegovom pozivu da pođu u partizanske jedinice.

Napad balista na srpska sela[uredi | uredi izvor]

Najteži period za srpsko stanovništvo u selima u okolini Novog Pazara bio je period 2. oktobar - 7. novembar 1941. godine. Tada su balisti Bika Dreševića iz Čarovine i drugih pešterskih sela u toku noći 2. oktobra napali sela Gračane, Selac, Gornje Tvrdoševo i Živaliće. U samu zoru sve kuće u ovim selima bile su popaljene. Paljenje je bilo praćeno pljačkom celokupne pokretne imovine koja se mogla uzeti i poneti, a sve ostalo je uništeno. Srpski živalj odlazi u masovni zbeg u podgolijska sela Tenkovo, Štitare, Goševo i Kuzmičevo. Prilikom paljenja Gornjeg Tvrdoševa lokalni meštanin Lazar Nikodinović pokušao je da iznese i sakrije čabar sira i čabar kajmaka na mesto zvano Močila. Balisti koji su napadali uočili su ga i likvidirali. Tih dana u pećini Živalićkog krša iznad crkve sklonili su se branioci ovih sela, četnici Milorad Nikolić, Vojo Nikolić, Sanda Jakovljević i Novica Milosavljević. Kod sebe su pored pušaka imali i jedan puškomitraljez. Dva dana i dve noći bez hrane i vode proveli su u toj pećini. Tek trećeg dana, grupa od 10-15 meštana ovih sela uputila se u pravcu pećine i izvela ih žive i zdrave. Kuće u Selcu i Donjem Tvrdoševu nisu paljene. Selac je sačuvao Šećo Župić, a Donje Tvrdoševo Šerif Nokić, sa namerom da ova sela pretvore u svoj spahiluk. Tada balisti kreću u napredovanje ka Goliji, ali lokalne četničke grupe formirane od meštana pružaju žestok otpor. Pogibijom komandanta balista kod Troštičkog kamena isti se povlače u pravcu Novog Pazara. Početkom novembra iz pravca grada Novog Pazara napadnuta su deževska sela Vidovo, Vojniće, Kosuriće, Vrbolazi, Miščiće, Sudsko Selo i sama Deževa. Formirao se zbeg i iz ovih sela i smestio se takođe u sela na planini Goliji - Ostatije, Deviće i Brezovicu. Prilikom borbe u selu Vidovu poginuo je jedan meštanin od topa koji su koristili balisti. Ova paljenja su bila povod za napade četnika Raške oblasti na Novi Pazar, koji su izvedeni radi zaštite Srba od daljeg stradanja. Dan pre prvog napada na Novi Pazar, 3. novembra, golijski četnici Miladina Milanovića i Dragora Pavlovića za osvetu su napali i popalili muslimanska sela Jasenovik, Gornju i Donju Požegu i Rajčinoviće.

Napadi četnika na Novi Pazar[uredi | uredi izvor]

Prvi napad četnika na Novi Pazar izveo je Javorski četnički korpus komandanta Radomira Cvetića, ali četnici su pretrpeli teške gubitke od 63 mrtva i 68 ranjenih vojnika. Ovi gubici su im naneti zbog nadmoći muslimansko-albanske odbrane u ljudstvu (grad je branilo 2.000 ljudi) i naoružanju. Četnici su grad napali sa odredom od oko 200-300 ljudi. Nemački tenkovi razbili su opsadu grada. Za to vreme albanska pojačanja koje je pozvao Aćif Hadžiahmetović napadaju Ibarski Kolašin kako bi se probila do Novog Pazara. Posle proboja, oko 14. novembra muslimansko-albanske snage u Novom Pazaru narastaju na 5.000 ljudi. Tada u oblast Stare Raške po naređenju Draže Mihailovića stiže major Vojislav Lukačević, kasnije načelnik Komande Starog Rasa, kako bi podržao četničke snage kod Novog Pazara.

Nakon neuspešnog napada i povlačenja četnika, Aćif Hadžiahmetović organizuje kontranapad na Rašku koju su držali četnici. Taj napad je počeo 16. novembra oko 10.00 časova, a završio se sutradan porazom balista, iako su imali daleko više ljudstva od četnika. Glavna bitka protiv već pomenutih 5.000 balista odigrala se 17. novembra 1941. na Velikoj i Maloj Bisini, desno od puta Novi Pazar - Raška, na padinama Rogozne. Balisti su teško poraženi, dok su četnici izgubili 50 ljudi. Bitku je dobilo 500 četnika pristiglih iz Toplice pod komandom Mašana Đurovića. Neposredno potom četnici napadaju muslimane i sabijaju ih u Novi Pazar koji je napadnut 21. novembra 1941, sa snagama Javorskog korpusa iz pravca Raške i odredima Mašana Đurovića koji je napao preko Rogozne iz pravca sela Vračevo. Grad su branili 3.000 Albanaca pod komandom Šabana Poluže, 2.000 boraca iz Biševa pod komandom Mula-Jakuba, odredi Bika Dreševića, kao i borci iz tutinskog kraja pod komandom Džemaila Koničanina. Tokom borbe poginulo je 144 Albanca. Četnički gubici bili su trostruko manji. Usred okršaja, jedan četnički mitraljezac se zabarikadirao u kući u kojoj je bio opkoljen stotinama balista. Borio se do smrti uspevši da likvidira više od 100 balista obezbedivši povlačenje svojih snaga preko sela Vidova i Vojnića u pravcu Raške.

Treći, poslednji napad na Novi Pazar izveden je 4. decembra 1941. godine, ali četnici su odbijeni. Nakon ovog napada četnici Raške oblasti su spremali teren za dolazak generala Draže Mihailovića koji se baš u to vreme povlačio pred nemačkom ofanzivom sa Glavnim štabom iz zapadne Srbije ka Goliji. Na ovoj planini delovi elitne nemačke Brandenburg divizije su proleća 1942. godine vodili veliku operaciju Forstrat sa ciljem uništenja četničkog štaba, ali nemački obruč je probijen i četnici su se izvukli preko Peštera u Crnu Goru.

Izvori[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Четнички_напади_на_Нови_Пазар_1941.&oldid=27701675”