Hram Svetog Save u Beogradu

Hram Svetog Save
Osnovne informacije
Lokacija	Vračar, Beograd
Tip	crkva
Jurisdikcija	Srpska pravoslavna crkva
Eparhija	Arhiepiskopija beogradsko-karlovačka
Država	Srbija
Posvećenje	Svetom Savi
Veb-sajt	hramsvetogsave.rs
Arhitektonski opis
Arhitekt(i)	Bogdan Nestorović i Aleksandar Deroko Branko Pešić
Stil arhitekture	srpsko-vizantijski stil neovizantijski stil
Početak izgradnje	10. maj 1935.
Završetak izgradnje	2004.
Specifikacije
Kapacitet	7.000
Dužina	91 m
Širina	81 m
Površina	4,830 m2 (spoljašnjost) 3,650 m2 (unutrašnjost)
Visina	78,3 m (zemaljski krst) 68,5 m (gornja kupola) 64.85 m (kupola plafona)
Broj kupola	13
Prečnik kupole (spolj.)	39,5 m (sa galerijom)
Prečnik kupole (unutr.)	30,16 m
Nadmorska visina	134 m (440 ft)

Hram Svetog Save u Beogradu najveći je srpski pravoslavni hram i predstavlja drugu najveću pravoslavnu crkvu na Balkanu, posle Hrama spasa naroda u Bukureštu, a treća je po veličini na svijetu, takođe posle Hrama Hrista Spasitelja u Moskvi na drugom mjestu. Nalazi se u opštini Vračar, na istočnom dijelu Svetosavskog platoa. Planirano je da bude sjedište episkopije i glavni saborni hram Srpske pravoslavne crkve. Posvećen je Svetom Savi, osnivaču Srpske pravoslavne crkve i jednoj od najznačajnijih ličnosti u srpskoj istoriji.

Sagrađen je na pretpostavljenom mjestu groba Svetog Save, gdje su spaljene njegove mošti. Veliki vezir Kodža Sinan-paša naredio je da se kovčeg sa Savinim moštima prenese iz manastira Mileševa u Beograd, gdje ga je 1595. godine stavio na lomaču i spalio. Međutim, tačno mjesto spaljivanja nije utvrđeno sa sigurnošću, a smatra se da je ono bilo na brdu „Čupina umka”, na Tašmajdanu, na mjestu između današnje Crkve Svetog Marka i sportskog kompleksa, a koje se tada zvalo Vračar.

Nakon određenog vremena, Odbor za izgradnju hrama, na čelu sa patrijarhom Varnavom, 1930. godine, odabrao je arhitekte Bogdana Nestorovića i Aleksandra Deroka kojima će biti povjerena izrada projekta. Odluka je donijeta nakon drugog održanog konkursa, u razdoblju od 1926. do 1927. godine. Na ovom novom konkursu, na kojem se nisu dodijeljivale prva i treća nagrada, Nestorović je dobio nagradu za drugo mjesto, a zatim je kasnije odlučeno da mu se u izradi projekta pridruži i Deroko. Odluka je smatrana iznenađujućom i podstakla je veliku javnu debatu u tadašnjoj Jugoslaviji, koja se ticala veličine i izgleda hrama, kao i njegove simbolične i nacionalne uloge. Kao posljedica toga, odlučeno je da se značajno poveća osnovna površina zamišljenog projekta. Novi planirani izgled hrama odstupao je od smjernica konkursa koje su izdate 1926. godine. Prema novim planovima, hram je trebalo da po dimenzijama i arhitekturi replicira Aja Sofiju.

Kamen temeljac je položen 1935. godine. Nakon što je Kraljevina Jugoslavija pala pod nacističku okupaciju 1941. godine tokom Drugog svjetskog rata, građevina je bila visoka desetak metara. Nedovršeno zdanje su njemački vojnici i jugoslovenski partizani koristili kao skladište i parkiralište. Nakon završetka rata, Srpska pravoslavna crkva bila je neuspješna u pokušaju da obezbijedi dozvolu za završetak izgradnje hrama, nakon što su vlast u Jugoslaviji preuzeli komunisti predvođeni Josipom Brozom Titom. Dozvola je data tek 1984. godine, a za novog arhitektu imenovan je Branko Pešić koji je dobio zadatak da nastavi započeti projekat. Pešić je prepravio prvobitni projekat da bi se bolje iskoristili novi materijali i građevinske tehnike. U hramu je 12. maja 1985. godine održana liturgija kojoj je prisustvovalo oko 92.000 ljudi. Ovo je označilo istorijsku prekretnicu u tadašnjoj komunističkoj Srbiji: crkva je počela ponovo da uspostavlja svoje nekadašnje mjesto u društvu i nastupila je duhovna obnova naroda što je uslovilo tome da je komunistička vlast bila primorana da odustane od višedecenijskog zabranjivanja nastavka izgradnje hrama. U junu 1989. godine, betonska središnja kupola hrama, teška 4.000 tona i izgrađena u potpunosti na zemlji, uspješno je podignuta za četrdeset dana na sadašnji položaj, na visinu od 40 m, što je predstavljalo značajan podvig. Nove poteškoće pri izgradnji došle su tokom devedesetih godina — za vrijeme raspada Jugoslavije i NATO agresije. Od početka 1991. godine, intenzitet radova je osjetno opao. Pet godina kasnije, radovi su u potpunosti bili prekinuti. Nakon promjene režima 2000. godine, radovi na hramu su nastavljeni. Tokom 2001. i 2002. godine, osnovana je Crkva Svetog kneza Lazara, zajedno sa Kriptom patrijaraha — prostorom u kome će biti sahranjivani srpski patrijarsi. Eksterijer hrama je završen 2004. godine i od tada do danas izvode se radovi na uređenju enterijera. Živopisanje središnjeg dijela hrama izvedeno je u tehnici mozaika, za šta je bila zaslužna Ruska akademija umjetnosti, a ono je trajalo od 2016. do 2020. godine.

Svetosavski hram u Beogradu je najveća pravoslavna crkva u Srbiji, najveća pravoslavna crkva na Balkanu koja je u upotrebi, jedna od najvećih pravoslavnih crkava na svetu, kao i jedna od najvećih hrišćanskih crkava uopšte. To je drugi po veličini pravoslavni hram na svetu, posle Hrama Hrista Spasitelja u Moskvi. Najprepoznatljivija je građevina i znamjenitost u Beogradu zbog svoje dominantne kupole koja podsjeća na onu od Aja Sofije (na osnovu koje je i nastala). Hram ima rigorozni simetrični raspored sa velikom osjetljivošću na svjetlost zbog velike kupole i četiri apside. Njegova unutrašnja obloga sa 12.000 m² zlatnog mozaika je skoro završena. Inicijativa za dekoraciju mozaika unutar kupole obezbijeđena je donacijom Rusije, dok je veći ostatak mozaičke obloge sukcesivno finansirala Republika Srbija.

Predsjednik Rusije — Vladimir Putin, posjetio je hram u januaru 2019. godine i izjavio da će Rusija finansirati djelove preostalih radova na mozaičkoj oblogi. On je simbolično položio kamen u mozaik sa predstavljanjem Mandiliona. Putin je zvanično pozvan da prisustvuje osvještenju hrama, koje je tada bilo zakazano za kraj 2020. godine, ali ceremonija nije održana zbog pandemije kovida 19.

Nakon pretvaranja Aja Sofije u džamiju u julu 2020. godine, patrijarh srpski Irinej i predsjednik Srbije — Aleksandar Vučić, u avgustu 2020. izrazili su želju da hram Svetog Save simbolično zamijeni Aja Sofiju, po uzoru na nju i postane „Nova Aja Sofija“.

U maju 2021. godine cio Vračarski plato koji okružuje crkvu proglašen je prostornom kulturno-istorijskom cjelinom i stavljen pod zaštitu države kao Svetosavski plato. Vlada je saopštila da lokacija predstavlja simboličku, memorijalnu, kulturno-istorijsku, arhitektonsko-urbanističku i umjetničku vrijednost, kao i da predstavlja sjećanje na dvije prekretnice srpske istorije: Spaljivanje moštiju svetog Save i Prvi srpski ustanak.

Mjesto

Hram Sv. Save

Lokacija Hrama Svetog Save u Beogradu

Hram se nalazi na Vračarskom platou u Beogradu, na kraju beogradske linije Kalemegdan — Trg republike — Terazije — Beograđanka — Hram Svetog Save. Nalazi se na osi vidokruga važne komercijalne saobraćajne arterije od starog grada do periferije. Vidi se iz Ulice Kralja Milana, između Terazija i Slavije, koja je u produžetku ose. Predstavlja kraj i obilježje predviđenog bulevara u prvom urbanističkom planu Beograda koji je napravio Emilijan Josimović u drugoj polovini 19. vijeka. Sa svojom arhitektonskom formom koja parafrazira vizantijsku Aja Sofiju, graditelji su se nadali da će na kraju evoluirati u univerzalni centar pravoslavlja. Moskva je u to vrijeme takođe izgubila značaj u pravoslavlju, pošto je Oktobarska revolucija gurnula religiju u Rusiji po strani i bila je predviđena kompenzacija. Radove na crkvi ometali su i jugoslovenski komunisti, koji su posle Drugog svjetskog rata zabranili dalju gradnju na tom mjestu. Nakon dužeg odlaganja, dozvola za nastavak gradnje data je 1985. godine, dok su 2004. završeni svi spoljni radovi, a osveštenje sa završenim unutrašnjim radovima očekivalo se krajem 2020. godine. Radove je usporila pandemija kovida 19, a većina je završena do 2022. godine.

Hram se nalazi na zapadnom rtu Svetosavskog platoa, na nadmorskoj visini od 134 m. Nalazi se 500 m južno od glavnog beogradskog trga Slavija. Osnova crkve je 18 m iznad tradicionalnog geografskog centra Beograda, Terazijskog trga i glavne pješačke staze — Knez Mihailove ulice. Takođe je 10 m viši od Tašmajdanskog parka, gdje se nalazi druga najveća crkva u Beogradu — Crkva Svetog Marka, kao i Narodna skupština Srbije. Pošto leži i 63 m iznad ušća rijeke Save u Dunav, primarni je prirodni vidikovac i sa svoje masivne kupole vidljiva znamjenitost grada. Sa javno dostupne galerije oko kupole moguć je pogled na urbano tkivo Beograda. Po završetku unutrašnjih radova planira se postavljanje lifta za sve posjetioce hrama. Ispod temelja hrama prolaze dvocjevi beogradske željezničko-prigradske mreže — BG voz, što je uslovilo redizajn prvobitnog plana kripte.

Istorija

Pozadina

Lijevo: Sveti Sava, autentični prikaz, freska u manastiru Mileševa 1235.
Desno: Sveti Sava blagosilja Srpčad, rad Uroša Predića, 1921.

Sveti Sava (1175—1235), zaštitnik i duhovni otac srpskog naroda, rođen je kao Rastko Nemanjić 1175. godine, sin srpskog velikog župana Stefana Nemanje (vladao 1166—1196). Srbija je još uvijek bila relativno mlada nacija, koja se u prethodnom vijeku oslobodila vlasti Vizantijskog carstva. Duklja je 1077. godine postala prva srpska kraljevina, čije je osnivanje usko povezano sa osnivanjem Rimokatoličke biskupije u Baru. Krajem 11. vijeka, nova država — Raška, sa središtem u sadašnjoj južnoj Srbiji, nastala je kao druga srpska država, kojom je vladao Stefan Nemanja. Godine 1196. otišao je u pravoslavni monaški centar na Svetoj Gori u Grčkoj, kao i njegov sin Rastko nekoliko godina prije njega, gdje je bio poznat kao monah Simeon. Ubrzo zatim sa sinom se pridružio obnovi porušenog manastira Hilandar, na Svetoj Gori, koji je izgrađen na ruševinama ranijeg vizantijskog manastira Helandariona, osnovanog početkom 11. vijeka. Iste godine, vizantijski car Aleksije III Anđel, dao je manastir srpskom narodu, izdavši Simeonu i Savi zapečaćenu zlatnu bulu (Hrisovulja Aleksija III) kojom se manastir Helandaris i svetilište u Milejama daruju kako bi mogli „služiti za primanje ljudi od srpskog naroda, što se odaju monaškom životu, baš kao god što i manastiri iberijski i amalfijski postoje na toj Gori, oslobođeni od svake vlasti pa i od same vlasti prota te Gore”. Simeon je tu umro 1199. godine. Sava je posle povratka u Srbiju organizovao Srpsku pravoslavnu crkvu i posvećen je za prvog arhiepiskopa srpske crkve od strane Vaseljenskog patrijarha, koji je bio na čelu Carigradske patrijaršije — Manojla I (1216–1222), koji je tada bio u egzilu u Nikeji. Sava je umro 1236. godine nakon svog drugog hodočašća u Svetu zemlju, u Egipat na Sinajsku goru i u Veliko Trnovo u Bugarskoj, gdje je preminuo. Kasnije je kanonizovan i proglašen za sveca zaštitnika srpskih škola i školske djece, kao i za zaštitnika crkava, porodica i zanatlija.

Godine 1594. Srbi su pokrenuli Banatski ustanak, protiv osmanske vlasti u Banatu, tokom Dugog rata (1591–1606), koji se vodio na austrijsko-osmanskoj granici na Balkanu. Srpska patrijaršija i pobunjenici uspostavili su odnose sa stranim državama, a za kratko vrijeme zauzeli nekoliko gradova, uključujući Vršac, Bečkerek, Lipovu, Titel i Bečej, iako je ustanak brzo ugušen. Pobunjenici su, u liku svetog rata, nosili ratne zastave sa ikonom Svetog Save.

Hodočašća Svetog Save u Svetu zemlju, Egipat i Carigrad.

Ratne zastave je osvještao Patrijarh srpski Jovan, koga je otomanska vlada kasnije objesila u Istanbulu. Osmanski veliki vezir — Sinan-paša, naredio je da se sarkofag i mošti Svetog Save koji se nalaze u manastiru Mileševa vojnim konvojem donesu u Beograd. Usput je osmanski konvoj ubijao ljude na putu da bi pobunjenici u šumama čuli za to. Osmanlije su mošti javno spalile 27. aprila 1595. godine; stavili su ih na lomaču i spalili ih na Vračarskoj visoravni, a pepeo su rasuli. Prema Nikolaju Velimiroviću, plamen se vidio iznad Dunava.

Na 300 godišnjicu od spaljivanja moštiju Svetog Save, grupa srpskih pravoslavnih vjernika osnovala je Društvo za podizanje Sabornog hrama Svetog Save na Vračaru, sa idejom da se na tom mjestu podigne saborni hram. U početku je izgrađena mala crkva i počela je potraga da se pronađe adekvatan dizajn.

Crkva se smatra važnim simbolom vizantijske arhitekture preporoda, koja je dominirala crkvenom arhitekturom od Rusije do Balkana u 19. i prvoj polovini 20. vijeka. Posebno je morala da služi Srbima kao simbol zagrobnog života srednjovjekovnog srpskog carstva; posebno u kontekstu Jugoslavije. Srpsko-vizantijsku kulturu favorizovali su i jugoslovenski kralj Aleksandar I Karađorđević i patrijarh Srpske pravoslavne crkve. Usvajanje obrasca koji je slijedio prototip Aja Sofije u Carigradu ilustruje ideju da su Srbi legitimni nasljednici carske Vizantije. Beograd je zamišljen kao novi imperijalni centar pravoslavlja, što je imalo poseban odjek u kontekstu propasti Moskve, koja je bila komunistička prijestonica kada je crkva bila planirana.

„Tek nedavno završena, beogradska crkva predstavlja živopisno podsjećanje na dugovječnost srpsko-vizantijskog diskursa, vizuelni simbol svojevrsne srpske adaptacije klasičnih doktrina renovatio i translatio, koja je ostala jedna od najčvršćih struktura dugog trajanja srpske nacionalne istorije, politike i kulture

— Aleksandar Ignjatović, 2018.

Planiranje

Datum i mjesto spaljivanja moštiju Svetog Save ostali su sporni. Navedene su 1594. i 1595. godine, dok je predloženo više lokacija, jer je naziv Vračar primijenjen na znatno široj teritoriji od one koju zauzima danas; moguće lokacije uključuju: Crveni krst, koji je predložio Gligorije Vozarović, koji je na tom mjestu podigao crvenkasti Vozarev krst, po kojem je cijelo naselje dobilo ime Crveni krst; brdo „Čupina umka“ na Tašmajdanu, ranije poznato kao Mali Vračar, za koje većina savremenih istoričara smatra da je tačna lokacija; kao i Vračarski plato, što je lokacija koju zastupa najšira javnost.

Ideje o podizanju hrama postojale su i za vrijeme vladavine Osmanskog carstva, dok su se ozbiljnije javile nakon Berlinskog kongresa i sticanja nezavisnosti. Godine 1879, dok je bio u Beogradu, jedan od najpoznatijih predstavnika Srba katoličke vjere iz Dubrovnika — Matija Ban, iznio je ideju o podizanja crkve Svetog Save na Vračaru. Na početku 1894. predloženo je da se 27. aprila obilježi 300 godina od spaljivanja moštiju Svetog Save, ali je došlo do nedoumica oko toga da li su mošti spaljene 1594. ili 1595. godine. Na dan 15. aprila 1894. godine, u časopisu Novine srbske, objavljen je tekst pod naslovom „Dan spaljivanja moštiju Sv. Save“, u kojem je navedeno pisanje beogradskog lista Mir, profesora Bogoslovije sinđela Viktora, u kojem su iznesene tvrdnje da su mošti Svetog Save spaljene 27. aprila 1595. a ne 1594. godine. Tvrdnje su iznesene na osnovu srpskih ljetopisa koje je Pavle Čafarik objavio 1851. godine u Pragu. Crkva je to prihvatila i mitropolit Mihailo je objavio da se 1895. obilježava kao jubilarna 300 godišnjica paljenja moštiju, a iste godine osnovano je „Društvo za podizanje hrama Svetog Save na Vračaru”.

Društvo je počelo proces tačnog utvrđivanja mjesta na kojem su spaljene mošti, a za kojim se organizovano traga od 1840. godine, od kada je odlučeno da se Savindan proslavlja kao školska slava. Jedino što je utvrđeno jeste da su mošti spaljene na Vračaru, ali nije utvrđeno u kojem dijelu Beograda, jer je u 19. vijeku naziv Vračar zauzimao veliki prostor, od sela Višnjice, Mirijevo i Mali Mokri Lug na istoku, do Velikog Mokrog Luga i Kumodrača na jugu i do Banjice i Topčidera na zapadu. Takođe, sam pojam vračar se upotrebljavao i kao sinonim za brdo, brijeg ili vršak. Nije tačno utvrđena lokacija, ali je postignut konsenzus da se crkva podigne na trećem platou, zbog želje da se podigne „dostojno zdanje u slavu najslavnijeg svetitelja iz srpskog roda.” Najveći dio parcele doniran za izgradnju došao je od škotskog misionara Fransisa Makenzija, koji je kupio i razvio taj dio grada krajem 19. vijeka, a koga je Srpska pravoslavna crkva optuživala za širenje nazarenstva. U čast 300 godišnjice spaljivanja moštiju, Društvo je predložilo da dio njihovog naselja, nazvan ranije Englezovac po Makenziju, dobije ime po Svetom Savi. Na sjednici odbora opštine 31. maja 1894. godine, odlučeno je da se dio Beograda između Kragujevačkog i Smederevskog druma i Beogradske ulice nazove Svetosavski kraj, a da se Oraška ulica preimenuje u Ulicu Svetog Save.

Na budućem mjestu hrama podignuta je crkvica, koja je izgrađena za nedelju dana, a čiju izgradnju su finansirali svještenici i članovi glavnog odbora Društva, pošto Društvo nije imalo utvrđen pravilnik i nije moglo da prikuplja javna sredstva. Crkva je osvještana 27. aprila 1895. na 300 godišnjicu spaljivanja moštiju, a osvještavanju je prisustvovao i kralj Aleksandar. Iste godine, Društvo je utvrdilo svoj pravilnik rada, koji su vlasti potvrdile 31. decembra 1895. godine, a pravilnikom je predviđeno da se sredstva za izgradnju hrama obezbjeđuju od priloga građana, pomoći opština i države, kao i prilozima crkava, manastira i raznih udruženja. Narodna skupština obećala je donaciju od 100.000 dinara, dok je mitropolit Mihailo nekoliko puta pisao proglase u kojima je tražio donacije od građana, ali su one bile manje od očekivanog. Nekoliko srezova je zajedno sakupilo 3,220 dinara, ali ministar finansija i Državni savjet su odbili da taj novac uplate za izgradnju hrama, dok je Skupština oduglovačila sa isplatom 100.000 dinara. Ukazom kralja Aleksandra Obrenovića iz 1900. godine, planirani hram je proglašen za „narodno zdanje“, a iste godine su kralj Aleksandar i kraljica Draga donirali 10.000 dinara. Početkom 1901. umro je kralj Milan Obrenović, zbog čega su se slabije skupljali prilozi, a 1902. mitropolit je ponovo pisao ministru finansija i tražio obećanu pomoć od 100.000 dinara. Godine 1903. u Majskom prevratu, ubijeni su kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Draga, a na vlast je stupio Petar I Karađorđević. Dvije godine kasnije, privremena crkva je izmještena da bi mogla da počne izgradnja hrama.

Prvi konkurs

Godine 1906. raspisan je arhitektonski konkurs za budući hram, a Kralj Petar je prisustvovao slavi Svetosavske crkve i donirao je 15.000 dinara za izgradnju hrama. Petrogradska akademija nauka je bila ovlašćena da ocijeni projekat i odbila je svih pet prijava kao nedovoljne, uz obrazloženje: „zbog značajnih arhitektonskih nedostataka, koji su označeni i pokazani u zasebnim ocjenama svih predstavljenih projekata, Komisija pri završnom sudu o njima smatra za dužnost da izjavi da s pogledom na važnost Hrama, kakva mu se u stečajnom programu daje, ne može preporučiti nijedan od podnesenih projekata za ostvarenje“. Društvo je otkupilo prva tri rada za 800, 700 i 500 dinara, ali nije pristupilo realizaciji.

Ubrzo su i sam projekat, ali i ideja crkve i njen predloženi stil postali predmet velike javne rasprave. Godine 1905. hrvatski vajar Ivan Meštrović, predložio je svoju ideju izgradnje Vidovdanskog hrama. Fragmenti budućeg zdanja bili su izloženi u paviljonu Kraljevine Srbije na velikoj izložbi u Rimu 1911. godine, a zatim je Meštrović model izložio u Londonu 1915. godine. Njegova ideja bila je da epovi svih jugoslovenskih nacionalnosti budu isti i želio je da u monumentalnom hramu predstavi sva „tri plemena“: Srbe, Hrvate i Slovence. Vajao je karijatide za ulaz budućeg hrama, koje se danas nalaze u hodnicima Narodnog muzeja u Beogradu. Meštrović je planirao da ga izgradi na Gazimestanu, na Kosovu, između rijeka Sitnice i Laba.

Uslijedilo je nekoliko ratova: Prvi balkanski rat (1912), Drugi balkanski rat (1913) i Prvi svjetski rat (1914–1918), koji su zaustavili sve građevinske aktivnosti. Poslije rata, 1919. godine, Društvo je ponovo počelo sa radom, a predsjednik Društva bio je patrijarh Dimitrije. Na sjednici održanoj 16. februara, primljena je blagajna od Vere Antonović, kojoj je odata zahvalnost jer je sačuvala novac i dokumenta tokom ratova.

Drugi konkurs

Patrijarh Dimitrije, bio je na čelu komisije u periodu 1926–27.

Posle Prvog svjetskog rata, Srbija je integrisana u novu državu — Jugoslaviju, čije je zvanično ime u tom periodu bilo Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, tako da je ideja o spomen-crkvi pretvorena u ambiciozniji projekat. Godine 1920. Društvo je uputilo proglas koji je odštampan u 8.000 primjeraka i poslat svim novinama u Jugoslaviji, a preko kojeg se traži nastavak skupljanja priloga za izgradnju hrama. Odziv nije bio veliki, a građani su se žalili da su i ranije davali priloge, ali da nije bilo rezultata. Na skupštini društva održanoj 12. februara 1925. Toma Cincar Janković predložio je raspisivanje drugog konkursa za izgradnju hrama i druge crkvene objekte. Na sjednici glavnog odbora 28. marta 1926. patrijarh Dimitrije je istakao da treba da se izradi novi plan hrama, jer stari nacrti nisu dobri, nakon čega je usvojen prijedlog za raspisivanje drugog konkursa. Utvrđeno je da hram ne treba da bude velikih dimenzija kao Bazilika Svetog Petra, ali da treba da se izdvaja od obične crkve i objavljeno je da dimenzije sa prizemljem treba da budu 60 x 60 m. Smatralo se da crkva treba da ima izgrađenu površinu od 3,000 m², da ima toranj od 80 m i da nudi prostor za 6.000 vjernika. Crkva je trebalo da se osvrne na bliske nacionalne graditeljske tradicije i da liči na zdanja u kasnovizantijskoj umjetnosti „moravskog stila“, ističući lokalno izgrađene crkve za vrijeme vladavine kneza Lazara (1329-1389) i njegovih nasljednika. Crkve iz druge polovine 14. vijeka imale su sve trikonhične tlocrte, krst u kvadratu, a petokupolne su i neke važne kraljevske grobnice i spomen manastiri. U čast 12 apostola, predviđeno je da ima dvanaest kubeta srednje veličine, a u sredini jedan najveći kube u slavu Spasitelja; vrhove kubeta treba da krase zlatni krstovi, utvrđeni u zlatne jabuke. U jednoj specifikaciji je pisalo da samo jugoslovenski ili ruski arhitekti imaju pravo da se prijave na konkurs. Posebno je favorizovao srpske državljane i ruske emigrantske arhitekte, koji su bili glavni predstavnici neovizantijskog pokreta koji je diplomirao na Bečkoj Akademiji umjetnosti, gdje je srpskim studentima krajem 19. vijeka predavao Teofil Hanzen u neo-vizantijskim tendencijama. Oni su zauzeli istaknuto mjesto u konkurenciji u periodu 1926–27.

U smjernicama konkursa stajalo je da zgrada treba da bude „najveća i najmonumentalnija građevina u zemlji i da ima vrhunski umjetnički značaj“.

Sa pripremom i sprovođenjem Drugog međunarodnog kongresa vizantijskih studija 1927. u Beogradu, tendencije neovizantijskog pokreta kulminirale su u Jugoslaviji. Svještenička hijerarhija je tražila crkvu u tradiciji istorizma zasnovanu na klasičnim vizantijskim uzorima, odnosno na građevinama u tada zvanom „srpsko-vizantijskom stilu“. Konkurs je označio vrhunac u neovizantijskim tendencijama u Srbiji, koje su i podizanje manastira Gračanica vidjele kao krajnje dostignuće poznovizantijske arhitekture i cijenjeni model za podizanje nove crkve na Vračaru, iako to nije traženo.

Slučajno je konkurs bio naveden 3. novembra 1926. u Politici, a trebalo je da se održi 30. aprila 1927. godine, nekoliko mjeseci prije Međunarodnog kongresa vizantijskih studija, koji je održan u periodu od 10. do 14. decembra 1927. Diskursi u srpsko-vizantijskom pokretu proizilaze ne direktno iz sfere arhitekture, već je ustanovljen iz studija humanističkih nauka, koje su retrospektivno nastojale da ukažu na značaj vizantijskog komonvelta za srpsku kulturnu tradiciju. Glavni zagovornici su došli iz Rusije. Sa značajnom ruskom emigrantskom zajednicom, Beograd je posle Prvog svjetskog rata postao centar ove tendencije. Ruske emigrantske arhitekte su postale glavne arhitekte javnih zgrada za vrijeme vladavine jugoslovenskog kralja Aleksandra I; nalazili su se na vrhu hijerarhije i po mogućnosti su bili angažovani na izgradnji reprezentativnih državnih objekata.

Na konkursu su pored same crkve bile i zgrade Patrijaršije, Ministarstva vjere, Bogoslovije i Velikog vjerskog suda. Bilo je ukupno 22 prijave, a završne prijave morale su da se podnesu do maja 1927. godine. Na konkursu su učestvovali Bogdan Nestorović, Aleksandar Deroko, Dragiša Brašovan, Milan Zloković, Milutin Borisavljević, Branko Krstić i Petar Krstić, Žarko Tatić, Aleksej Papkov, Miladin Prljević, Bratislav Marinković i Žikica Piperski, Aleksandar Vasić i drugi. U komisiji su bili patrijarh Dimitrije, Jovan Cvijić, Andra Stevanović i Bogdan Popović, Pera Popović i Momir Korunović.

Sam konkurs nije bio uspješan, nijedan od priloga nije zadovoljio javno i stručno mišljenje. Većina radova čak nije ispunila ni smjernice, jer je većina predloženih projekata bila zasnovana na modelima manastira Gračanica kao glavnog predstavnika nacionalne srpske srednjovjekovne arhitekture ili čak Aja Sofije. Vjeruje se da je žiri preporučio ova dva modela. Kao i kod Katolikona u Gračanici, njegov dizajn se smatrao vrhuncem nacionalne arhitekture, a konkurs se manifestovao kao početna tačka u evolutivnom diskursu o arhitekturi i nacionalnom identitetu u srpskoj umjetnosti. Gračanica je, čak i ne spadajući u grupu spomen manastira čije ktitori grade kao grobnice, postala odabrana inspiracija za arhitekte. Vidjeli su je kao moderan izvor inspiracije u potrazi za pravim nacionalnim stilom. Komisija je odlučila da ne dodijeli prvu i treću nagradu, jer niko nije zadovoljio kriterijume, ali je prijava Bogdana Nestorovića dobila nagradu za drugo mjesto u iznosu od 60.000 dinara. Komisija je takođe odlučila da otkupi rad Marinkovića i Piperskog za 30.000 dinara, Devića za 25.000 dinara, Androsova za 20,000, Deroka za 15,000, braće Petra i Branka Krstića za 15.000 i još nekoliko radova za po 6.000 dinara.

Javna rasprava

Nestorovićev konkursni rad zasnovan je na klasičnom primeru katolikona manastira Gračanica.

Izradi definitivnog plana se nije pristupilo, a na sjednici 27. februara 1927. utvrđeno je da će odluka o izradi plana biti donesena kad bude donijeta i odluka o pristupanju izvođenja plana, uz podatak da raspolažu malim sredstvima i da će im možda trebati još 25 godina prikupljanja priloga kako bi počeli sa radom. Na sjednici glavnog odbora Društva, krajem 1928. procijenjeno je da ukupni troškovi projektovanja iznose milion i 500.000 dinara, a razmatrano je i raspisivanje trećeg konkursa. Pet godina nakon drugog konkursa, 1932. godine, i dvije godine nakon što je novi patrijarh Varnava stupio na dužnost, komisija je neočekivano objavila da je za finalni projekat izabran drugoplasirani rad, u kombinaciji sa drugim radom, za šta su od univerziteta tražili delegiranje dvojice arhitekata. Kao glavni model izabran je projekat Nestorovića, koji treba dopuniti potrebnim detaljima iz projekta Deroka, koji je izabran da se pridruži u projektovanju. Zatim je uslijedila slično neočekivana sugestija da bi nova katedrala trebalo da podsjeća na Aja Sofiju. Prijedlog Bogdana Nestorovića 1927. zasnovan je na gračaničkom modelu i samo je dotakao neke elemente koji liče na plan Aja Sofije, dok model Aleksandra Deroka, koji je još više podsjećao na Aja Sofiju, nije bio kopija niti je bio blizak izgledu te crkve. Bilo je dodatnih pritužbi na plan izgradnje ogromnog spomenika koji bi za Jugoslovene trebalo da bude od nacionalnog značaja, s obzirom na to da je kult Svetog Save u velikoj mjeri bio srpsko nasleđe. Uprkos javnoj raspravi, realizacija projekta Nestorović—Deroko definitivno je izabrana 1932. godine, a za inžinjera je izabran Vojislav Zađin. Odluka je izazvala nezadovoljstvo građana, koji su napadali i kralja i patrijarha, kao i Srpsku pravoslavnu crkvu i Glavni odbor. Beogradska sekcija Udruženja jugoslovenskih inžinjera i arhitekata, na skupu 11. februara 1932. donijela je rezoluciju sa zahtjevom da se ponovi konkurs, što je poslala kralju, patrijarhu, Društvu za izgradnju hrama i u nekoliko ministarstava. Kralj Aleksandar je stavio veto na odluku Društva, što je značilo da mora da se obustavi rad po usvojenom planu. Patrijarh Varnava je, sa nekoliko članova odbora, otišao na sastanak kod kralja, koji je zatim povukao veto i dozvolio da se nastavi izrada projekta prema usvojenim rješenjima. Pošto izgradnja crkve nije mogla da počne dok Sreski sud za grad Beograd ne potvrdi ugovor između Društva i projektanata, arhitekte su u tom periodu su dorađivali svoje planove, jer su rasli veličina crkve i gabariti; sa 5,800 m², površina hrama povećana je na 6,400 m², zbog čega je bilo potrebno da se izradi nova skica. Proces odlučivanja odvijao se usred političkih previranja; hrvatski političar Stjepan Radić ubijen je u Parlamentu 1928. nakon čega je jugoslovenska kraljevina postala kraljevska diktatura 1929. godine, a skupština raspuštena, dok je 1934. godine, kralj Aleksandar ubijen u Marselju, a sa njim je umrla i ideja integralnog jugoslovenstva. Tokom velike debate u periodu 1931–32, nakon dvije godine kraljevske diktature, država je usvojila novi ustav 3. septembra 1931. godine, slijedeći novi ideološki put ka unitarizaciji. Istovremeno je odbačena panjugoslovenska tema u izgradnji hrama Svetog Save, a njenu funkciju u srpskoj tradiciji preuzelo je srpsko svještenstvo. U vrijeme kada je crkva trebalo da objavi nove planove, integralno jugoslovenstvo je usvojeno kao državna ideologija, a paralelnom odlukom Srpske pravoslavne crkve, Sveti Sava je trebalo da predstavlja samo srpske pravoslavne vjernike, čime je uspostavljena istinska i aktivna protivreakcija. Ovaj put je krenuo odmah po stupanju Varnave na funkciju patrijarha 1930. godine; glasna podrška jugoslovenskom nacionalnom jedinstvu ostala je samo deklarativno, jer se jugoslovenstvo podrazumijevalo samo u kontekstu srpske prevlasti i pod srpskim znakom.

Nestorović i Deroko izradili su svoje nacrte u gipsanim modelima koje je komisija ocjenjivala 1931. godine.

Tokom debate, neki su se zalagali za izgradnju Vidovdanskog hrama, među kojima je najistaknutiji bio istoričar umjetnosti Kosta Strajnić. On i njegove pristalice opredijelili su se za „jugoslovenski, a ne srpski panteon“. Takođe su odbacili vizantijski dizajn, jer je simbolizovao samo „jedno pleme“. Meštrović je podržao Strajnića, insistirajući da se stvori novi „jugoslovenski stil“, umesto sakralne arhitekture koja bi odgovarala samo jednoj od konfesija. Kralj Aleksandar Karađorđević nije javno podržao nijedno rješenje, ali se privatno zalagao za Meštrovićev hram. Kralj je bio glavni zagovornik integralnog jugoslovenstva i promijenio je ime države u Jugoslavija. Meštrović je, kao najznačajniji predstavnik ideje „autohtone jugoslovenske umjetnosti i arhitekture“, bio njegov omiljeni umjetnik.

Nakon što konkurs 1926–27 nije imao pobjednika, projekat je ostao neaktivan tri godine. „Društvo za podizanje hrama Svetog Save na Vračaru” pozvalo je Beogradski univerzitet 1930. godine da delegira „dvoje specijalista” da se pridruže Društvu i Nestoroviću u daljoj razradi projekta hrama. Fakultet je predložio dva profesora: Dragutina Đorđevića sa arhitektonskog odsjeka Tehničkog univerziteta, poznatog projektanta i Aleksandra Deroka, predavača na katedri za Vizantijsku i starosrpsku arhitekturu. U međuvremenu, Bogdanu Nestoroviću se u ispunjavanju zadatka pridružio samo Aleksandar Deroko. Od obojice arhitekata je zatraženo da dostave posebne nove planove po novim smjernicama koje je definisalo tehničko odjeljenje „Društva za podizanje hrama Svetog Save na Vračaru”. Njihove definitivne planove 1. i 2. januara 1932. prvi put je objavio list Politika. Planovi su se pojavili kao slike gipsanih modela za buduću crkvu. Oba nova modela razlikovala su se od prethodnih konkursnih radova Nestorovića i Deroka iz 1927. Za razliku od njihovih skica iz 1927. godine, kada su se njihovi prilozi značajno razlikovali po silueti, materijalima, kompoziciji i opštem izgledu, novi prijedlozi su sada izgledali veoma slično. Reference na nacionalnu tradiciju su nestale, nijedan od ova dva modela nije ni na koji način bio zasnovan na „moravskim“ crkvama ili Gračanici. Vizuelna razlika u odnosu na pet godina starije prijedloge potkrijepljena je i podacima u propratnom tekstu, gdje je citirana kupola od 33 m, koja bi dominirala crkvom. Dva slična plana su tada autoritativno izrađena pod nadzorom društva, a autori su odali priznanje Aja Sofiji. Sličnost sa Aja Sofijom je bila očigledna i nije proizilazila iz preferencija autora, već iz autoritativnih zahtjeva koje su od njih tražili da slijede. Obaveza koju je patrijarh Varnava postavio 1930. godine, da crkva podsjeća na Vizantiju, dvije godine kasnije, fiksirana je u novinskim naslovima u kojima je pisalo da je „stil definitivno postavljen da bude vizantijski“. Odluka Varnave i Društva bila je beskompromisna jer je u novinskom članku pisalo: „sa modelom gospodina Nestorovića i modelom gospodina Deroka, tačno je pogođeno ono što se tražilo – crkva mora da bude potpuno vizantijska, nalik na Aja Sofiju u Carigradu“.

Petar Arnautović je 1932. godine naslikao konačan model predloga Nestorovića i Deroka, koji je tako javno predstavljen preko novina.

Nakon ovog otkrića, novinski naslovi su navodili da je Društvo namjerno i neočekivano dalo „naredbu da crkva Svetog Save liči na Aja Sofiju u Carigradu“ i da je njen plan prihvaćen kao definitivni projekat crkve. Ovo nikada nije poreknuto, ni od strane crkve ni od strane dvojice arhitekata, koji su prihvatili svoj dio koji im je bio dodijeljen. Time se dogodio prelaz sa smjernica iz 1926-27, jer je Vizantija postala ključni element za identitet u kojem će hram da bude izgrađen.

Konačni rezultat u procesu projektovanja postavljen je u Nestorovićevu koncepciju, u koju bi, u saradnji sa Alekandarom Derokom trebalo izvršiti određene korekcije, koje su odlučene i prije nego što su njihova dva modela predstavljena javnosti. Uz ovu kombinaciju, obojica su trebala da naprave konačni nacrt. Iako javno objavljeni modeli nisu konačni nacrt crkve, prateći novinski tekst najavljivao ih je kao konačni izgled, što je izazvalo lavinu negativnih reakcija u javnosti i među stručnjacima. Spor iz niza mišljenja koje je objavio časopis Vreme, započeo je 23. januara 1931. godine.

Studija Nestorovića 1931. koju je komisija odobrila na dalju preradu.

Nakon što je kralj odustao od ranijeg veta na odluku da se zaustavi dalje planiranje crkve, protivnički Klub arhitekata odustao je od kritičke kampanje nakon što su pozvani kod patrijarha. Kritična faza daljeg rada dogodila se u nestabilnom društvu od 1932. do 1935. Nacionalni antagonizmi su se povećali i u državi se promijenilo devet različitih vlada. U takvim okolnostima, planirana crkva se još više vizantizirala i postala je simbol političkog identiteta, a ne samo estetske i stilske sklonosti njenih planera. Stilska transformacija njenih planova u imperijalističku arhitektonsku naraciju svjedočanstvo je o fenomenu koji je daleko nadmašio upitnu arhitekturu per se i ogledalo je društvenog i političkog konteksta države. Njime, epizoda tokom koje se raspravljalo o crkvi, ubjedljivo svjedoči o drami iza međunarodnog političkog života Jugoslavije.

Sintetička prerada i prizivanje Aja Sofije

Aleksandar Deroko sa tlocrtom na marki, 2019.

Invokacijom Justinijanove Aja Sofije, veličina crkve je bila čak i veća od one koja je bila tražena na početnom konkursu. Kako su razvijali svoj projekat, Nestorović i Deroko su odražavali rastući entuzijazam jednog dijela stanovništva koji je želio da Beograd ima jednu od najvećih pravoslavnih crkava na svijetu. Veličina, visina i težina kupole trebalo je da nadmaše veličinu Aja Sofije. Od prvobitno planiranih 60 x 60 m, crkva je narasla na 80 x 90 m i mogla je da primi 10.000 umjesto 6.000 vjernika. Prečnik kupole je znatno povećan i trebalo je da bude konkurentna nekim od velikih katedrala s kupolom iz kasne antike, renesanse, baroka i epohe istoricizma. Tako je jedina referenca za sintetičku preradu dizajna Nestorović / Deroko došla iz Aja Sofije, koja je imala kupolu koja je u početku imala prečnik od 33 m. Pošto je to bila katedrala glavnog grada Vizantijskog carstva, njen dizajn je prirodno nametnut beogradskoj Sabornoj crkvi, jer je više odgovarao njenom urbanom kontekstu, nego manje manastirske crkve seoskih sredina. Time je napuštena ideja da se orjentiše na nacionalnu tradiciju. Ova odluka naišla je na velike kritike među stanovništvom, ali ne i kod stručne javnosti, koja nije našla mnogo argumenata za prijedlog izgradnje ovako velike crkve na bazi narodne tradicije. U obzir je došla homogenost unutrašnjeg prostora, što je tako uspješno ostvareno u univerzalno cijenjenoj Aja Sofiji. Sa evolucijom modela, Nestorović je to sintetizovao sa prijedlogom Deroka u konačni model, koji je podsjećao na dimenzije Aja Sofije i parafrazirao nekoliko njenih arhitektonskih dostignuća, ali je stvorio sopstveni unutrašnji prostor. Imao je strogo centralno planiran dizajn sa četiri apside koje stvaraju veoma gust, prostran, a ipak intiman enterijer.

„Biće jedinstvena katedrala po iskustvu za svakoga ko uđe u njenu unutrašnjost. Što znači da će ovaj unutrašnji prostor, koji je planirao profesor Nestorović, biti najljepši u sakralnoj arhitekturi. To nije samo moje subjektivno mišljenje, već su to izjavili svi koji su ovamo dolazili, pa čak i oni koji su je samo pogledali.“

— Branko Pešić, 1988, Katedralni Hram na Savincu.

Usvajanje modela Aja Sofije vođeno je impulsima zapadnih akademskih krugova i književnosti, prije svega francuske i njemačke, koje su priznavale vizantijsku tradiciju u racionalnosti gradnje iz koje je slijedila prostorna jasnoća, prikazana u logičnoj vizualno prividnoj slici konstruktivnog sistema u građevinskoj strukturi.

Isprepletene geometrije konstruktivnih struktura Aja Sofije pokrivaju njen ogroman okvir.

„Utilitaristički argument u izboru da se za Svetog Savu koristi arhitektonski koncept primijenjen na Svetu Sofiju nije bio rezultat odluke 1931-1932. i iznenadnog interesa za Justinijanovu crkvu od njenog savršenog prostornog ambijenta i sistema do nadgradnje prostora, ali proizilazi iz duge tradicije njegovog shvatanja kao strukture bez premca, koja je bila aktivna u srpskom naučnom diskursu."

— Aleksandar Ignjatović.

Od početka razvoja naučne discipline istorije arhitekture u Srbiji, o Svetoj Sofiji se govori kao o vrhunskom ostvarenju, podjednako po značaju svog konstruktivnog rješenja, strukture i prostornih efekata. To je bio odjek globalnog predstavljanja ove crkve, čiji je savremeni život, od početka sredine 19. vijeka, postao iznenađujuće dinamičan i složen. Magnetska privlačnost njegovog arhitektonskog rješenja pojačala se krajem 19. vijeka i dostigla najveći obim u Srbiji u međuratnim godinama. Zbog svoje arhitektonske posebnosti, Sveta Sofija se često smatra građevinom bez primjera i imitacije, iako je Justinijanova crkva ostala „arhetipska građevina“, i to ne u kontekstu svog mjesta u vizantijskoj arhitekturi, već kao simbol vizantijske kulturne autentičnosti i dijelom superiornosti, od čega je dobila na značaju u narativima u odnosu između vizantijskih i srpskih identiteta i u parentološkoj metafori veze između Vizantije i srednjovjekovne srpske države.

Izgradnja

Tokom dugotrajne zabrane gradnje, sudbina crkvenih temelja podignutih prije 1941. godine izazvala je kontroverzu među komunističkim vođama i crkvenim vlastima.

Četrdeset godina nakon prvobitne ideje, gradnja crkve je počela 10. maja 1935. godine, 340 godina nakon spaljivanja moštiju Svetog Save, u jubilarnoj svetosavskoj godini, odnosno 700 godina od smrti Svetog Save. Stara Savinačka crkva je srušena na ljeto 1935, a dok novi hram ne bude završen, podignuta je mala crkva, osvještana 24. novembra 1935. Odluka o izboru ponude za izradu temelja je donesena 14. juna 1936, što je nazvano i odlukom za početak gradnje. U to vrijeme je odlučeno i da se osnova hrama pomjeri za 35 metara, čime je stvoren veliki trg. Projekat su izradili Aleksandar Deroko i Bogdan Nestorović, uz pomoć inžinjera građevine Vojislava Zađine. Kamen temeljac položio je mitropolit crnogorski Gavrilo, koji je kasnije imenovan za patrijarha Srpske pravoslavne crkve. Kamen temeljac je prvobitno trebalo da bude postavljen 27. decembra 1904. na praznik Svetog Stefana, ali kralj Petar I Karađorđević nije mogao da prisustvuje, pa je postavljanje odloženo za 27. april 1905. U aprilu je ponovo odloženo i kamen je prenesen u salu crkve, da se čuva i više nije pominjat, a postavljen je 1939. četiri godine nakon početka prvih radova. Postavljanje kamenja temeljca obilježeno je ceremonijom i litijom kroz Beograd.

Armiranobetonski šipovi, podloga za temelje, postavljeni su do početka marta 1937. Pobijanje šipova i betoniranje temelja upotrebom mašine za kompaktiranje bili su novina u Jugoslaviji. Temelji su većim dijelom urađeni iste godine, a 1938. urađeni su temelji oltarskog dijela, na sredini Braničevske ulice, kao i zidovi do visine od 7 metara, a do septembra 1938. zidovi su bili visoki 8–9 metara. Patrijarh Gavrilo je 10. maja 1939. godine svečano osvještao temelje, i u oltaru, uz kamen temeljac, položio povelju. Društvo za podizanje hrama je za sakupljanje sredstava ustanovilo nedelju Svetog Save, nedelju osvještenja temelja 1939, odnosno nedelju nakon Savindana 1940, kada je obezbijeđena potrebna suma. Za 1941. je bilo planirano zidanje do visine galerije, ali dalja izgradnja je prekinuta 6. aprila 1941. Invazijom Njemačke na Jugoslaviju u Drugom svjetskom ratu, nakon čega je patrijarh Gavrilo odveden u koncentracioni logor Dahau. Od početka građevinskih radova do Njemačke okupacije, izgrađeni su temelji hrama i podignuti su zidovi visine od 7 i 11 m. Bilo je predviđeno da trg oko crkve bude najveći u prijestonici, a za već pregrađenu Braničevsku ulicu, određeno je da se savije u luk.

Njemačka okupaciona vojska je koristila prostor unutar nedovršenog hrama kao parkiralište, a 1944. su ga u istu svrhu koristili partizani i Crvena armija. Kasnije su razna preduzeća koristila prostor kao magacin. Njemci su uništili svu dokumentaciju tokom okupacije, osim idejnog projekta koji je sačuvao Deroko. Djeca koja su odrasla u blizini, uključujući i budućeg predsjednika Srbije — Borisa Tadića, nisu znala za namjenu nedovršene gradnje, pa su se unutra igrala misleći da je to ruševina starog dvorca. Granitne ploče, namijenjene za izgradnju hrama, korišćene su za izgradnju Grobnice narodnih heroja 1948. godine, na kalemegdanskom dijelu Beogradske tvrđave.

Zabrana gradnje

Stubovi su sačuvani tokom dugog prekida gradnje hrama.

Po završetku Drugog svjetskog rata, gradilište je zatvoreno zbog promjene političke situacije i dominantne ideološke pozicije komunizma u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji. Društvo za podizanje hrama prestalo je da postoji tokom rata; zvanično je ugašeno 1948. a njegovu funkciju preuzela je crkva preko Patrijaršijskog upravnog odbora.

Ubrzo nakon rata, materijalne i finansijske mogućnosti za povratak u nastavak radova bile su nejasne. Komunistička elita se izjasnila kao ateisti i odbili su zahtjev Srpske pravoslavne crkve za nastavak izgradnje. Godine 1953. državni sekretarijat unutrašnjih poslova donio je odluku po kojoj se sva imovina Društva za izgradnju hrama, uključujući i započeti hram, proglašava za opštenarodnu imovinu; rješenje nikada nije dostavljeno nijednom crkvenom organu, vjerovatno da se protiv njega ne bi mogle podnositi žalbe. Srpska pravoslavna crkva je pisala žalbe, predstavke, kao i molbe, raznim vladinom tijelima, kako bi se rješenje poništilo, ali na većinu nije ni odgovoreno ili su žalbe odbijene. Savezna vjerska komisija je na pismo 1962. godine, odgovorila da se imovina bivšeg Društva za podizanje Hrama Svetog Save ne može vratiti crkvi jer je to opštenarodna imovina. Zemljište su koristile razne kompanije kao parking i magacin, dok je nedovršena zgrada pretvorena u igralište, a koristile su je i razne cirkuske trupe za svoje potrebe.

Nakon stupanja na dužnost, patrijarh German je nastojao da povrati hram i nastavi gradnju. Svakog mjeseca je slao svog vikarnog episkopa, s listom zahtjeva, kod gradonačelnika Beograda. Najprije je tražio da se iz Hrama izbaci sve što tamo ne treba da stoji i da se iz njega uklone garaže. Nakon što je to odobreno, poslao je 88 zahtjeva raznim vladinom tijelima, od kojih mnoge i predsjedniku Jugoslavije — Josipu Brozu Titu, na koje Tito nikada lično nije odgovorio, a Vlada ih je sve odbila.

„Idući tako od nemila do nedraga, penjao se od dna do vrha i silazio sa vrha na dno svih struktura nove Jugoslavije, molio koga treba i koga ne treba, razgovarao sa onima koji zaslužuju ili ne zaslužuju, samo da bi nekako Spomen-hram stavio u posjed Srpske pravoslavne crkve i učinio pravi pokušaj da se on dovrši.“

— Protojerej-stavrofor Milan D. Janković, glavni sekretar Svetog arhijerejskog sinoda.

Posle velikog broja zahtjeva, održan je sastanak patrijarha Germana i članova Svetog arhijerejskog sinoda sa predsjednikom Izvršnog vijeća Srbije — Dragim Stamenkovićem i njegovim saradnicima u manastiru Rakovica, 28. aprila 1966. godine. Stamenković je predložio da Izvršno vijeće o svom trošku stavi krov na postojeće zidove i da se unutrašnjost osposobi za crkveni muzej ili galeriju fresaka, koji bi se zvao „Muzej Svetog Save“ ili „Galerija fresaka Svetog Save“. Patrijarh nije prihvatio prijedlog, a pri svakom narednom susretu, članovi vijeća isticali su isti prijedlog. Patrijarh je pisao i Petru Stamboliću, predsjedniku Saveznog izvršnog vijeća, koji mu je odgovorio: „mi smo to ustupili drugovima u SR Srbiji da oni riješe...“ Crkva je na kraju pristala da se prostor adaptira i da se u njemu privremeno otvori Crkveni muzej, ali ne i Galerija fresaka, koja je društvena ustanova. Navedeno je da pristaje na to samo kao na privremeno rješenje, uz pismenu potvrdu od strane Vlade, koja je donijela rješenje u kojem se daje saglasnost da se prostor adaptira za „muzej crkvenih starina“, „galeriju fresaka” i drugo, ali da sve ostaje pod državnom upravom.

Lijevo: Patrijarh German, uzalud je pokušavao da dobije dozvolu da završi crkvu.
Desno: Dušan Čkrebić, predsjednik Predsjedništva SR Srbije, dozvolio je nastavak gradnje 1984.

Crkva je odbila rješenje, ističući da to nije ono što su se bili dogovorili i ponovo su pisali zahtjeve za povraćaj imovine. Patrijarh German je istakao da su Srbi iz Amerike spremni da pomognu u izgradnji hrama, dok je predsjednik Izvršnog vijeća Skupštine SR Srbije — Đurica Jojkić, istakao da je politički teško prihvatiti da emigracija prikuplja i daje sredstva za izgradnju hrama. Na novi zahtjev, predsjednik skupštine Srbije — Dragoslav Marković, odgovorio je da nastavak radova na hramu Svetog Save ne može da se nastavi pored Narodne biblioteke, koja je u međuvremenu izgrađena u blizini, već da može da se potraži i odobri neka druga lokacija. Crkva to nije prihvatila, već je nastavila sa zahtjevima za povraćaj imovine. Nakon što je Dušan Čkrebić došao na mjesto predsjednika Predsjedništva Srbije, pozvao je na sastanak 19. juna 1984. godine, patrijarha Germana i članove Svetog arhijerejskog sinoda — mitropolita zagrebačko-ljubljanskog Jovana, kao i nekoliko episkopa. Na sastanku je rekao da može da se nastavi sa gradnjom hrama, ali da ne objavljuju ništa u javnosti, kako ne bi izazvali kontrareakciju. Čkrebić je kasnije istakao da je to bila njegova „civilizatorska obaveza“, kojom je „otklonio stid sa njegove generacije“.

Odluka o zabrani izgradnje došla je iz vrha Komunističke partije, a imala je status „političkog stava“ koji decenijama niko nije osporavao. Nikada ga nije objavio nijedan državni ili politički organ, niti je štampan u Državnom listu. Nije bilo potrebno mijenjati ili ukidati stare uredbe niti donositi nove. Čkrebić je konsultovao brojne političke ličnosti, uključujući predsjednika Skupštine Srbije — Slobodana Gligorijevića, generalnog sekretara Saveza komunista Srbije — Ivana Stambolića i Slobodana Miloševića, tadašnjeg predsjednika gradske komunističke organizacije. Niko se nije protivio, osim podružnice boračke organizacije na Vračaru. Svi funkcioneri, čak i oni na najvišim položajima, koji su prethodno branili nastavak gradnje, podržali su odluku, koja je, kad je objavljena, primljena kao medijska bomba i postala je javna senzacija. Čkrebić je, u znak zahvalnosti, od Srpske pravoslavne crkve dobio orden Svetog Save, 2007. godine.

Na dan 12. maja 1985. godine, u Beogradu je organizovana liturgija povodom obilježavanja 390. godišnjice spaljivanja moštiju Svetog Save, 90. godišnjice osvještavanja crkve čiji je naziv bio Prethodni hram Svetog Save i 50. godišnjice od početka gradnje hrama. Prije liturgije, od Svetosavske crkve do hrama Svetog Save je organizovana litija, koju je predvodio patrijarh German, koji je iz Jerusalima donio drveni krst, nakon što ga je iznio na Golgotu. U 8.45 su se oglasila zvona sa svih beogradskih crkava, a liturgiji, koju je održao patrijarh German sa 20 arhijereja, u zidinama hrama, prisustvovalo je 100,000 ljudi. Nakon liturgije, izvršeno je osvještavanje hrama, a patrijarh German je, zajedno sa kamenom iz Svete gore, koji je iz manastira Hilandar donio proiguman Nikanor, ugradio povelju na pripremljeno mjesto u zidu oltara. Pošto je događaj organizovan u, još uvijek komunističkoj državi, označio je jednu od istorijskih prekretnica koje su simbolizovali pad komunizma u Evropi. Bila je to prekretnica ne samo za podizanje hrama Svetog Save, već i za propast političkog koncepta koji je ležao iza državnog ateizma komunističke Jugoslavije. Podizanje zgrade označilo je i povratak religije u Jugoslaviju.

Nastavak gradnje

Sveti arhijerejski sinod je 1984. donio proglas za sakupljanje sredstava za izgradnju hrama, preko kojeg su tražili od uprava svih hramova, manastira i crkava da organizuju prikupljanje priloga. Episkop šabačko-valjevski, Jovan Velimirović, na sjednici Eparhijskog savjeta, donio je odluku da se tokom 1985. i 1986. obustave svi građevinski radovi u eparhiji, kao i da se provizija od prodatih kalendara donira za nastavak izgradnje hrama. Takođe, odlučeno je da svi parohijski svještenici doniraju po 10.000 dinara i da razgovaraju sa građanima, kako bi i oni donirali novac. Na dan 25. juna 1985. godine, Skupština je donijela odluku kojom se crkva Svetog Save sa dvorištem od 2,840 m² i hram u izgradnji, na parceli od 14,126 m², prenosi u vlasništvo Srpske pravoslavne crkve bez naknade. Za novog arhitektu crkve izabran je Branko Pešić, dok su mu pomoćnici bili Ljiljana Tanasijević, Vojislav Marisavljević, Dušan Arbajter i Milutin Marjanović. Oni su revidirali prvobitne planove kako bi bolje iskoristili nove materijale i građevinske tehnike. Izgradnja objekta je ponovo počela 12. avgusta 1985. godine. Prvobitnim projektom je bila predviđena konstrukcija od cigle i djelimično armiranog betona, a nakon detaljnog istraživanja, utvrđeno je stanje postojećih temelja. Četiri centralna zvonika utemeljena su na 532 „simpleks“ šipa, dubine 6 m. Masivni obodni zidovi su postavljeni na trakasti temelj dubine 4 m. Istraživanjem je utvrđen kvalitet različitih korišćenih materijala, odnosno cigle, betona, armature, mermera i drugih. Detaljnim snimkom postojećeg objekta, utvrđeni su konturni okviri, koji su poslužili kao polazna osnova za dalje projektovanje i građevinske radove.

„Pozvan sam kod patrijarha Germana 24. septembra 1984. godine. Primljen sam svečano na glavni ulaz, preko puta Saborne crkve. Iako nisam znao svrhu poziva, osjetio sam da je nešto važno u pitanju. Posle kraćeg pozdravljanja, patrijarh saopštava da mi je povjeren nastavak projekta i organizacije gradnje Hrama Svetog Save na Vračaru. Zadrhtao sam i naglo poblijedio. Patrijarh, shvativši moje stanje, upita: „Možete li da popijete jednu rakiju“? Popio sam dvije. Odmah smo prešli na probleme kako i na koji način, što brže, početi projektovanje i gradnju. Tek na povratku kući, shvatio sam ogromni zadatak, povjerenje koje mi je dato, a sa time i sve obaveze. Neka nevidljiva energija me je obuzela sa osjećajem pouzdanja da ja taj zadatak mogu da izvršim.“

— Branko Pešić o izboru za arhitektu hrama svetog Save.

Lijevo: Branko Pešić sa modelom crkve.
Desno: Pešić ispred građevinskih planova.

Od nastavka izgradnje, objekat je ponovo isplaniran tako da se koristi visok nivo metoda montaže svih djelova statičkog sistema, iako su zbog složenih geometrijskih oblika zgrade, morale da se koriste neke nove i jedinstvene metode. Kako je objekat izgrađen od prethodno montiranih betonskih ploča, morao je da se primijeni tehnološki model koji bi obezbijedio paralelne radove, kvalitet i ekonomičnu gradnju. Inovacijom u postupku izgradnje, brzina „montaže“ zgrade mogla bi znatno da se poveća. Izgradnja je nastavljena na nivou prvobitnog projekta, a kombinacija cigle i betona je otkazana. Niži nivoi su sačuvani sa temeljnom konstrukcijom, koja je morala da bude sanirana. Četvorokrilni dio je morao da se odvoji od centralnog dijela dilatacionim fugama. Vezanje temelja, postojećeg dijela i nove konstrukcije predstojećih etapa ostvareno je armiranim betonskim stubovima i veznim gredama. Dilatacije u krilnim djelovima izvedene su po liniji presjeka polukupola i glavnog svoda, a vertikalno niz zvonike do temelja.

Nastavak izgradnje je projektovan kao kompletno montažna armiranobetonska elementarna konstrukcija. Od geometrijski komplikovane forme s obzirom na njene konstruktivne tačke, pojedinačni elementi su morali da se u najvećoj mogućoj mjeri razbiju na prefabrikovane komponente ocrtane pravim linijama. Zidovi su projektovani kao šuplje kutije, koje, kada se sklope, daju objektu masivan izgled.

Svi lučni oblici galerija i svodova pretvoreni su u sklopove elemenata zakrivljenih u dvije dimenzije, koji su, podignuti, formirali trodimenzionalne oblike. Polukupole i kupola su linearizovane projektovanjem sistema lučnih rešetki i dva sloja zakrivljenih podnih obloga. Montažni djelovi su povezani u cjelinu livenim djelovima konstrukcije na licu mjesta, što je obezbijedilo potrebnu sigurnost i dugovječnost objekta.

Zvonici su prvobitno započeti kao kombinacija stubova od cigle i betona, a nastavljeni su kao betonske sandučaste konstrukcije za pružanje što većeg otpora tornjeva i što manje težine. Ovaj dio objekta je završen primjenom metode kliznih oplate, uz prednosti prefabrikacije.

Složeni plan presjeka. Zgradu je preradio Pešić.

Centralni dio građevine obuhvata četiri glavna luka između zvonika i centralne kupole sa pasusom ispod i kupolom na vrhu. Svaki luk se prostire na 24 m, što je jedan od najširih postignutih raspona svodova, jer većina velikih evropskih kupola stoji na 8 ili 16 stubova. Samo kupola Aja Sofije stoji na četiri stuba sa rasponom između svodova koji dostiže 31 m. To je i dalje najširi raspon između svodova bilo kog istorijskog sakralnog objekta i još uvijek najveća kupola koja je podignuta na samo četiri stuba.

Utvrđeno je da tip temelja odabran u prvobitnom projektu nije imao adekvatnu čvrstoću da izdrži opterećenja nametnuta od cijele zgrade. Sa novim materijalima i metodama dizajna težina je smanjena za 30-40%. Prije podizanja glavne kupole „Simpleks“ šipovi ispod glavnog stuba tornja morali su da se unaprijede za nošenje gravitacije i drugih tereta. Temeljni šip je djelimično zamijenjen. Dok su početni temelji bili duboki samo 6 m, novi sa prečnikom 1,4 m, dostigli su dubinu od 17 m i dostigli potrebnu čvrstinu.

Strukturne analize su rađene dinamičkim proračunskim modelima korišćenjem „TABS“ modela sa Univerziteta Berkli. Sve dimenzionisanje elemenata je urađeno u skladu sa evropskim i jugoslovenskim propisima. Za procedure podizanja, instrumenti su postavljeni u strukture za izračunavanje prikupljenih podataka koji su analizirani kompjuterima. Svi relevantni podaci su praćeni uživo tokom podizanja teških sklopljenih elemenata glavnih lukova, pendentifa i glavne kupole. Analizirani su progib, hod dizalice, nivelacija oslonaca, deformacije i naprezanja glavnih elemenata.

Podizanje kupole

Jedinstveno podizanje kupole metodom podizanja ploča za 20 dana 1989. godine.

Najveće dostignuće u procesu izgradnje bilo je podizanje centralne kupole teške 4.000 tona, koja je sagrađena na tlu, zajedno sa bakarnom pločom i krstom Svetog Save, dugačkim 12 metara, a kasnije podignuta na zasvođene lukove. Podizanje, koje je sa specijalno konstruisanim hidrauličnim mašinama trajalo 20 dana, završeno je 26. juna 1989. godine.

Prije nego što je kupola mogla da se podigne, trebalo je da se postave četiri glavna luka na svoje mjesto. Četiri luka su elementi koji povezuju zvonike i fizički i komunikacijski. Sva četiri para lukova su uspješno podignuta i fiksirana na svoje mjesto u periodu od januara do juna 1988. Na spoljnim lukovima, koji pripadaju krilnom djelu, formirane su polukupole, od kojih se svaka sastoji od po osam zakrivljenih, armiranobetonskih rešetki pokrivenih zakrivljenim pločastim brodskim podom. Montaža lukova je vršena na tlu od prefabrikovanih ploča, težine po 4.000 kilonjutna, podignute su „lancima“ na predviđeni položaj. Izuzetno lako je postignuto podizanje teških tereta na velike visine, što je kao inovacija predstavljao potpuno novi sistem posebno dizajniran za zgradu. Lanci su testirani na faktor sigurnosti preopterećenja između 1,6 i 2,2. Kako luk dilatacije „visi“ sa lanaca u podignutom položaju, sopstveni stubovi su morali da se naknadno izliju ispod. Zatim su opušteni i zajedno sa stubovima formirali su uokvireni sistem u konfiguraciji „portala“. Kako su lukovi glavni elementi konstruktivne sigurnosti kupole, oni su detaljno analizirani u svim fazama statičkog napona, kako u pogledu naprezanja tako i u pogledu progiba. Dimenzije lukova su smanjene, optimizovane, kako bi nastala konstrukcija postala što lakša za tehnološke potrebe, a istovremeno dovoljno čvrsta za životni vijek objekta.

Podizanje kupole.

Glavni posao je bila tehnologija teške montaže guranja u podizanju glavne kupole, jer je kupola, koja je teška 4.000 tona, podignuta guranjem. Za guranje, unutar centralnog trga je montirana glavna galerija kupole, prečnika 39,5 m, koja nosi kupolu i spaja se sa četiri zvonika. Ležala je kao monolit na šljunkovitom nasipu visine 120 cm.

Planirano je da se u jednoj fazi završi sa nosećom galerijom, kupolom i krstom i bakarnim pokrivačem. Radovi su počeli u novembru 1988. godine, a montaža je završena krajem februara 1989. godine. Glavna kupola je sastavljena od 24 zakrivljene armirano-betonske rešetke sa dva sloja podnih obloga koje formiraju spoljne obloge oko obje prirubnice rešetki. Donji parket bio je namijenjen mozaičkom ornamentu na unutrašnjoj površini kupole. Elektrohidrauličnu opremu za dizanje koju je propisala kompanija „Trudbenik“, projektovala je i isporučila fabrika hidraulične i pneumatske opreme i uređaja — „Prva petoletka“.

Montažno podizanje kupole, sa kompletno izvedenim bakarnim pokrivačem i krstom, težine 3,9 meganjutona, od zemlje do predviđene pozicije na 40,9 m, obavljeno je pri brzinama ograničenim na 2,5 m po danu iz bezbjednosnih razloga. Sa hidrauličnom integralnom snagom dizanja od 49 meganjutona, proporcionalni servisni ventili, kao i udar i podizanje pritiska urađeno je na sva četiri reaktivna nosača istovremeno. Kompjuteri su vodili jednostruko podizanje; vertikalno iskoračenje od 110 mm u jednom koraku je realizovano primjenom armiranobetonskih ploča-postrojenja u svim reaktivnim nosačima robotima, koji su sukcesivno postavljani ispod dizalica kupole. Podizanje na 13 m obavljeno je uz pomoć nosača koji su prolazili pored zvonika kako se ne bi uništili stubovi galerija. Odatle su oprema i potporni čelični nosač premješteni u proreze koji su namjerno ostavljeni tokom kliznog oblikovanja stubova. Za svaki dan, livenje je moralo da se obavi na licu mjesta oko ploča za polaganje kako bi se završilo 2,5 m stubova dnevno. Stubovi su bili dovoljno čvrsti za 2,5 m, a podizanje je bilo ograničeno na pet sati dnevno.

Preko 280 elektronskih elastomera postavljeno je po cijeloj kupoli, a njeni elementi, sve hidraulične komponente, snabdjeveni su mjernim instrumentima na informacije o hodu dizalice i pritisku dizalice koji su dostavljeni specijalno dizajniranom računaru za kontrolu operacije automatskog podizanja. Potpuno nezavisan spoljašnji elektronski sistem za nivelisanje je bio priključen na kompjutersku kontrolu i obezbijedio je tačne informacije o nivelaciji, a mogao je i da zaustavi operaciju podizanja u slučaju zakrivljenosti veće od 5 mm. Jedan od dva radna kompjuterska klona je prikupljao i pratio preko 24 bitna podatka tokom operacije performansi koja je završena bez grešaka.

Grafika podizanja kupole.

Poslednji zahvati podizanja izvedeni su na visini od 39,69 m, dok je vrh kupole dostigao oko 80 m nadmorske visine. Sa metodom dizanja na toj visini nisu bili potrebni rizični i komplikovani sklopovi. Svi radovi pokrivanja bakarnog lima na drvenoj podlozi i krsta izvedeni su u martu i aprilu, dok je kupola još bila na zemlji. Nakon podizanja kupole, zavjesak je ponovo montiran u nivou zemlje ispod glavne kupole. Predstavlja prelazni vezni element kroz koji pravolinijski plan crkvenog naosa prelazi u kružni plan glavne kupole. Podizanjem zavjeska, centralni dio crkve je završen.

Konstruktivna veza između zavjeska i glavne kupole podržava kupolu u četiri položaja. Urađen je pomoću hidrauličnih dizalica koje su mogle da proizvedu po 3.000 meganjutona (ukupno 12.000 meganjutona). Zavjesak je dovoljan za kasnija dodatna opterećenja od nanesenog maltera, mozaik obloge i mermerne obloge na fasadi.

Zavjesak je ponovo podignut lancima; sa težinom od oko 1,100 kiloponda, koji se prostire u vertikalnom pravcu 24*24 m i visinom od 14 m, podignut je na 28 m ispod glavne kupole. To je postignuto tokom dva dana krajem januara 1990. Podignut je za 36 sati, brzinom od 2 metra po satu. Postignuta je tačnost u okviru propisanog tehnološkog projekta sa tolerancijom od 5 cm. Prva liturgija pod kupolom hrama Svetog Save služena je 25. juna 1989. godine, tri dana prije proslave 600. godišnjice Boja na Kosovu, koja je održana u Gračanici i na Gazimestanu. Liturgiji je prisustvovalo 150,000 ljudi.

Prekid radova

Izgled hrama, 1994. godine

Do 1991. završen je veći dio armiranobetonske konstrukcije, nakon čega su radovi počeli da zastaju, jer se priliv novca značajno smanjio, iako je bilo planirano da se gradnja završi do 1992. godine. U Jugoslaviji je došlo do brojnih sukoba koji su prerasli u ratove, a Srpska pravoslavna crkva je odlučila da sredstva uputi za pomoć narodu. Uslijedio je raspad Jugoslavije, Srbija i Crna Gora su se ujedinile u zajedničku državu — SR Jugoslaviju, nakon čega su Ujedinjene nacije uvele sankcije državi. U istom periodu počela je izgradnja i mnogih drugih crkava i parohijskih domova, pa se malo doniralo za izgradnju hrama. Branko Pešić je istakao da je u tom periodu, svaki deseti stanovnik davao donacije.

Godine 1996. radovi su zvanično prestali, a hram je ponovo počeo da zarasta u korov. Na dan 24. marta 1999. počelo je NATO bombardovanje SRJ, a mjesec dana kasnije, oko 100,000 ljudi prisustvovalo je liturgiji ispred hrama Svetog Save, koju su služili patrijarh moskovski i sve Rusije Aleksije II i patrijarh srpski Pavle. Nekoliko mjeseci nakon završetka bombardovanja, mitropolit crnogorsko-primorski — Amfilohije, obišao je gradilište na kojem je zatekao, kako je izjavio: „istrunule i razvaljene drvene obloge pored kojih je ležao skupo plaćeni mermer i granit… Zapuštenu visoku travu i korov koji je na nekim mjestima dosjezao do pojasa… Sablasno napuštene i rđi prepuštene kranove koji su nekada podizali stotine tona materijala na veliku visinu.“

Završni radovi

Muhin u hramu Svetog Save, 2021.

Na dan 4. aprila 2000. godine, za glavnog arhitektu imenovan je profesor geodezije — Vojislav Milovanović. Branko Pešić je, zbog dva infarkta, morao da se udalji i na sebe je preuzeo samo posao nadgledanja arhitekture. Dan kasnije, nastavljeni su radovi na hramu, sa planom da se do Božića 2001. omogući redovno služenje. Radovi su nastavljeni sedam metara ispod zemlje, gdje je počela izgradnja kripte, riznice i muzeja Srpske pravoslavne crkve, kao i prostorija za klimatizaciju, ventilaciju i grijanje. Nakon demonstracija 5. oktobra 2000. i svrgavanja Slobodana Miloševića, Zoran Đinđić je imenovan za premijera. Na dan 4. juna 2001. Đinđić se sastao sa patrijarhom Pavlom, gdje je dogovoreno osnivanje konzorcijuma sastavljenog od uspješnih preduzeća i banaka, koji bi donacijama pomogli izgradnju hrama. Na dan 3. septembra 2001. ugovor o osnivanju konzorcijuma potpisalo je 31 preduzeće u hramu i osnovan je početni fond od milion evra. Planirano je da se izgradnja hrama završi do 2004. godine, do proslave 200. godišnjice Prvog srpskog ustanka. Godine. 2002. Konzorcijum je vratio stari naziv - Društvo za izgradnju Hrama Svetog Save na Vračaru.

Do 2017. godine, spoljašnji izgled crkve je završen. Postavljena su zvona i prozori, a fasada završena. Ruska akademija umjetnosti, pod rukovodstvom Nikolaja Aleksandroviča Muhina, počela je rad na unutrašnjem uređenju. Na dan 22. februara 2018. godine, prilikom predstavljanja novog unutrašnjeg ukrasa, ukrašena kupola je poklonjena Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

Finansiranje

Lijevo: Unutrašnja dekoracija
Desno: Ikona na jednom od četiri glavna stuba

Od osnivanja Društva za izgradnju hrama Svetog Save 1895. finansiranje izgradnje bilo je predviđeno putem donacija građana, države, opština, novčanih zavoda, zavještanja imovine, prilozima svih hramova, manastira i crkava, kao i od prihoda od predavanja i raznih priredbi. Patrijarsi su više puta pisali proglase u kojima pozivaju na donacije, a 1920. građani su se žalili da su i ranije davali priloge, ali da nije bilo rezultata. U junu 1921. crkvena kasa je opljačkana i ukradeno je 3,555 dinara.

Finansiranje crkve bilo je praćeno mnogim problemima. U početnoj fazi izgradnje od 1935. do 1941. finansiranje je obezbijeđeno preko javnog udruženja i donacija kralja. Od 1985. do 1999. godine javne donacije i zbirke bile su jedini resursi. Nakon što je ponovo dozvoljena gradnja 1984. crkva je objavila proglas u kojem traže donacije od građana, sa načinom evidencije primljenih sredstava i utvrđenim stepenima dobročinstava; osobe koje doniraju više od dva miliona dinara postaju ktitori zadužbinari, oni koji doniraju više od milion dinara su veliko dobrotvori, oni koji doniraju više od 500.000 dinara su dobrotvori, oni koji doniraju više od 100.000 dinara su utemeljivači, dok su svi ostali priložnici. Donirani su brojni prilozi, najčešće novac, ali poklanjat je i nakit, brojne burme, ogrlice, minđuše, prstenje, zlatni satovi, zlatne ploče i poluge, zlatnici i dukati, brojni srebrni predmeti, slike i umjetnički predmeti koji mogu da se prodaju, a poklanjane su i ikone. Branko Pešić je organizovao brojne izložbe o projektu i izgradnji hrama; prva je održana u Beogradu, u Muzeju primijenjenih umjetnosti, a otvorio je patrijarh German. Izložbe je kasnije organizovao i u Novom Sadu, Trsteniku, Podgorici, Kotoru, Dubrovniku i Moskvi, dok je predavanja o hramu održao u Londonu, Birmingemu, Cirihu, Malmeu, Stokholmu, Himelstiru, Diseldorfu, Minhenu, Hanoveru, Beču, Brizbejnu, Sidneju, Melburnu, Adelejdu, Kanberi i Atini, a u svim izložbama i predavanjima prikupljeno je ukupno oko četiri miliona dolara. Pešić, kao i svih devet njegovih savjetnika na projektu, radili su bez naknade, dok su Sava i Dragomir Dimitrijević prihvatili da bez naknade pozlate svih 18 krstova hrama, ukupne površine od 150 m².

Unutrašnjost hrama.

Na inicijativu premijera Srbije — Zorana Đinđića, osnovan je konzorcijum za prikupljanje novca, kojem je 2002. godine, zvanično vraćeno ime Društvo za izgradnju hrama Svetog Save. Godine 2004. Boris Tadić je predsjedavao udruženjem, a iste godine je završena spoljašnjost hrama, dok je donacijama Grčke, finansirana fasada, za koju su postavljene mermerne ploče iz Grčke. Krajem 2004. zatražena je pomoć Ruske pravoslavne crkve za završetak enterijera. U Hramu Hrista Spasitelja u Moskvi održana je akcija prikupljanja sredstava, gdje je ruski patrijarh Alesej II dočekao predsjednika Republike Srbije — Borisa Tadića i patrijarha Pavla. Godine 2009. Društvo je razgovaralo sa ruskim vajarom i slikarom, Zurabom Ceretelijem, kako bi bio na čelu tima koji oslikava unutrašnjost hrama. Godine 2009. predsjednik Rusije — Dmitrij Medvedev, posjetio je hram, a na pitanje novinara da li je Rusija voljna da finansira dio unutrašnjeg uređenja, odgovorio je: „zašto samo dio, kada mi mogla sve?“ Vladimir Putin je prvi put posjetio hram u martu 2011. i obećao lično pokroviteljstvo za izradu mozaika, kada mu je na pitanje ko će ukrasiti unutrašnjost, patrijarh Irinej odgovorio „uz Božiju pomoć, uradićemo to i uz Vašu podršku“. Ukazom predjsednika Rusije, u Moskvi je 19. marta 2012. godine, omogućeno održavanje konkursa za mozaike. Osim Putina i Medvedeva, hram su posjetile i brojne druge zvanične delegacije koje dolaze u Beograd, uključujući i Kofija Anana i princa Aleksandra Karađorđevića, sa princezom Katarinom i sinovima.

Od 2005. godine Pošta Srbije je prikupljala sredstva putem dobrotvornih markica u vrijednosti od 10 dinara uz svaku pošiljku, koje su prilikom slanja pošiljki obavezni da plate svi građani Srbije bez obzira na vjeroispovjest, u skladu sa uredbom Vlade Srbije. Vlada Srbije je finansirala radove i sredstvima iz budžeta. Do 2019. godine, za hram je potrošeno oko 100 miliona evra: za mozaike 40 miliona evra, za ostale radove u unutrašnjosti 10 miliona, a za spoljnu izgradnju oko 50 miliona. Od 100 miliona, 40 miliona je uplaćeno iz državnih fondova, Rusija je donirala 10 miliona, a ostatak je uplaćen privatnim donacijama.

Glavni događaji

• Sahrana Zorana Đinđića (2003): opelo je održao patrijarh Pavle.
• Sahrana patrijarha Irineja (2020): opelo je održao Hrizostom Jević.

Arhitektura

Spoljašnjost

Lijevo: Tlocrt.
Desno: hram je inspirisan dizajnom Aja Sofije.

Hram je izgrađen u srpsko-vizantijskom stilu, sa četiri zvonika visoka 44 m. Visina vrha kupole je 70 m, dok je glavni pozlaćeni krst visok još 12 m sa postoljem, što vrhu hrama daje ukupnu visinu od 82 m, на надморској висини од 134 m, odnosno oko 64 m iznad nivoa rijeke Save. Hram je centralno planirano zdanje i ima oblik grčkog krsta. Ima veliku centralnu kupolu oslonjenu na četiri pendantiva i poduprtu sa svake strane nižom polukupolom nad apsidom. Ispod svake polukupole nalazi se galerija oslonjena na arkadu, a opšti koncept je u velikoj mjeri zasnovan na Aja Sofiji. Njegova glavna konstrukcijska ideja potiče od centralnog trga ispod kupole, a usko je povezana sa geometrijom koju su prilikom izrade Aja Sofije koristili Isidor iz Mileta i Antemije iz Trala. Centralni kvadrat u obje crkve ima bočne linije od 31 m, tako da su kupole približno istog prečnika, ali je prečnik kupole Aja Sofije nešto veći jer se proteže za oko 0,5 m od centralnog kvadrata. Glavne razlike u strukturi kupole su visoki tambur na hramu Svetog Save i to što je korišćen dvostruki granit. Niska kupola Aja Sofije projektovana je kao kalota u koju je postavljeno 40 prozora, koji djeluju da izgleda kao da kupola lebdi. Obje kupole su izgrađene na pandantima na visini od 40 m, ali je kupola hrama Svetog Save veća; kupola Aja Sofije dostiže visinu do 56 m, dok kupola Svetog Save dostiže visinu do 70 m. Наос храма је широк 46 m i dugačak 46 m; prostor iza ikonostasa nije javan, širok je 21,80 m i dugačak 17 m. U unutrašnjosti su sa tri strane priprate, od kojih su dvije dubine 9 m i širine 31,70 m. U okviru sjeverne i južne priprate napravljene su dvije male kapele. Hram ima tri ulaza, sa zapadne, južne i sjeverne strane, a glavni ulaz je sa zapadne strane. Priprata glavnog ulaza je 2 m duža i ima četiri stuba više od druge dvije. Glavna vrata su dvokrilna i izrađena su od drvene hrastove konstrukcije, visine 3,90 m, širine 6,10 m i težine 3,5 tona. Iznad priprate su tri galerije od kojih je jedna sa zapadne strane dodijeljena crkvenom horu. Godine 2019. započeta je izrada mermernog ikonostasa sa šest glavnih ikona i troje vrata. Sa lijeve i desne strane ikonostasa nalaze se episkopska sjedišta, po dva sa obje strane.

Kupola je na visini od 70 m, dok je glavni pozlaćeni krst visok još 12 m, što čini ukupno 82 m visine hrama. Vrh je 134 m iznad nivoa mora, odnosno 64 m iznad rijeke Save, zbog čega hram zauzima dominantnu poziciju u gradskom pejzažu Beograda i vidljiv je sa svih prilaza gradu.

Istočna fasada ima piramidalno slojevitu fasadnu strukturu, koja probija blokovski karakter čvrstih zidova zgrade.

Hram je dug 91 m od istoka ka zapadu i 81 m od sjevera ka jugu. Pored glavnog krsta, kupole imaju još 18 pozlaćenih krstova različitih veličina, dok su na zvonicima 49 zvona austrijske livnice Grassmayеr, četiri klateća i 45 svirajućih. Ima veću površinu od hrama Hrista Spasitelja u Moskvi, koji se prostire na 3,980 m², dok je površina hrama Svetog Save 4,500 m². Takođe je duži (91 m prema 77,7 m) i širi (81 m prema 72,42 m), a ima i veći prečnik kupole (30,5 m prema 25 m), dok je sama kupola hrama u Moskvi na većoj visini (103,4 m naspram 77,37 m). Oba hrama po strukturnom dizajnu podsjećaju na Aja Sofiju; projektovani su na osnovu uređenja centralnog trga u Aja Sofiji i ilustruju značaj carske vizantijske crkve za glavne građevine u pravoslavnoj obrednoj arhitekturi.

Na inspiraciji koju su koristili iz Aja Sofije, Deroko je istakao da su u projektovanju hrama Svetog Save slijedili dva principa - imperativ funkcionalnosti planiranja i monumentalnost prostora i forme. Deroko je rekao da je bilo izazovno projektovanja funkcionalnog prostora za 10,000 ljudi, što je urađeno na osnovu podataka arhitekata i temeljnog priručnika Ernsta Nojferta. Takođe je istakao da je izgrađena kupola prečnika od 30 m, što predstavlja važno poređenje sa kupolom Aja Sofije. Istakao je da se veličina hrama Svetog Save ne vezuje nužno za monumentalnost, ali su izgled i veličina hrama bili od velike važnosti jer je trebalo da bude spomenik od nacionalnog značaja.

Poređenje sa Aja Sofijom.

Kupola

Kupola ima 24 prozora i dve galerije.

Kupola na hramu Svetog Save građena je u klasičnom stilu kao složena kupola sa četiri pendantiva iz sfere većeg poluprečnika od kupole. Unutrašnji prečnik je 30,50 m, a spoljašnji 35,15 m, što podsjeća na dimenzije Aja Sofije, koja je početku imala prečnik od 33 m. Oslanja se na četiri svoda visine 40 m, kvadrat središnjeg prostora ispod kupole je širok 39,72 m i zauzima površinu od 1,578 m². Dvoslojna kupola visoka je 27 m, na visini od 67 do 70 m sa spoljašnje i na visini od 64,56 m sa unutrašnje strane, što kupolu hrama Svetog Save čini većom od kupole Aja Sofije, koja je na visini od 56 m. Na kupoli se nalazi krst težak četiri tone i visok 12 m, uključujući postolje, jer vidljivi dio iznosi 10 m.

Posle Aja Sofije, kupola Svetog Save je, sa visinom od 27 m, najveća u bilo kojoj pravoslavnoj crkvi. Kupola Aja Sofije, u početku je bila visoka 33 m, što je rekonstruisano prema matematičkim formulama koje su koristili vizantijski arhitekti. Danas, nakon što je tri puta obnavljana, ima eliptični oblik prečnika 31,24 m i 30,86 m.

Poređenje tlocrta hrama Svetog Save sa Berlinskom katedralom.

Pendantiv kupole hrama Svetog Save nalazi se među najvećim od kupola svuh hrišćanskih objekata. Jedino Aja Sofija (33 m prvobitni prečnik ), Katedrala Svetog Pavla (30,8 m), Firentinska katedrala (45 m), Bazilika Svetog Petra (42 m), Berlinska katedrala (30,7 m), i Prabazilika Presvete Bogorodice (33 m) imaju veće ili približno iste unutrašnje prečnike kao hram Svetog Save. Osim Aja Sofije, nijedan nije izgrađen na četiri stuba i sa četiri svoda. Od svih kupola, hram Svetog Save ima svodove širine 24 m, a nadmašuje ga samo Aja Sofija, sa 31 m. Kupola Bazilike Svetog Petra, čiji prečnik je 42 m, ima glavne svodove od samo 23 m.

U poređenju sa najvećim kupolama među pravoslavnim crkvama, hram Svetog Save je najveći. Kupola Sabornog hrama Hrista Spasitelja u Moskvi je spoljašnjeg prečnika od 29,8 m, a unutrašnjeg prečnika od 25 m; Kronštatska pomorska katedrala je spoljašnjeg prečnika od 29,8 m, dok je unutrašnji prečnik 26,7 m; Katedrala Svetog Isaka u Sankt Peterburgu je spoljašnjeg prečnika od 25,8 m i unutrašnjeg prečnika od 21,8 m.

Kupola hrama Svetog Save, pored velikog prečnika ima i značajnu unutrašnju visinu. Sa 65 m od poda do plafona, četvrta je po unutrašnjoj visini kupole među pravoslavnim hrišćanskim objektima, nadmašuju je samo kupole Hrama spasa naroda u Bukureštu (104 m), hram Hrista Spasitelja u Moskvi (69,5 m) i Katedrala Svetog Isaka u Sankt Peterburgu (69 m).

Kupola hrama Svetog Save takođe je među najvišim pravoslavnim kupolama na svijetu.

Krst

Dizajn krsta je spoj koncepcije skulpturalnih ideja Nebojše Mitrića, koji je bio jevrejskog porijekla i preživio je holokaust, i arhitektonskih ideja Branka Pešića. Krst visok 12 m, širok 5 m i težak 4 tone, rađen je u organizaciji kompanije Modul, završen je u Prvoj Iskri iz Bariča, gdje je Mitrić nadgledao radove. Nakon završetka, transportovan je na gradilište i stavljen u poseban hangar, gdje je pozlaćen. Pozlaćenje su uradili Sava i Dragomir Dimitrijević, koji su pozlatili svih 18 krstova crkve, bez naknade.

Krst na vrhu kupole na hramu Svetog Save.

Krst je podignut u maju 1989. prije podizanja kupole na pretpostavljenu lokaciju, što je postignuto za samo 15 minuta. Nakon što je krst postao vidljiv na gradskom pejzažu, mediji, kao i vlasti, kritikovali su njegov modernistički dizajn. Mitrić i Pešić su koristili minimalistički pristup, koji nije svima bio po ukusu. Većina kritika je proizašla iz pozivanja na četiri S, simbolizirajući srpski heraldički krst, koji se u bivšoj Jugoslaviji smatrao simbolom samo srpstva. Poslije kritika, Mitrić, koji je izgubio cijelu porodicu u holokaustu, izvršio je samoubistvo 23. avgusta 1989. Kasnije je krst postao jedan od najpreslikavanijih krstova u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i obično se naziva Savin krst. Kao i prethodni Mitrićevi radovi, koji su bili poznati po minijaturnom vajarstvu, među kojima su najpoznatije medalje za Zimske olimpijske igre 1984. u Sarajevu, elegancija i harmoničan oblik krsta sa minimalističkom koncepcijom u glavnim amblemima bili su jedinstveni.

Pored glavnog krsta, izrađeno je još 17 krstova u preduzeću Tehnokoping. Četiri krsta od po 4 m visine postavljeni su na zvonicima, osam krstova od po 3,5 m visine postavljeni su na kulama portala i pet krstova od po 1,2 m visine postavljeni su na apsidi oltara. Tri kraja krsta završavaju se sa tri polirane kugle koje predstavljaju Sveto Trojstvo. Središtem krsta proteže se polirani unutrašnji krst, dok su u uglovima, između krakova krsta, postavljena ocila, koja simbolišu četiri Jevanđelja.

Fasada

Fasada hrama je uglavnom izvedena sva u bijelom mermeru, dok su završni vijenci oko svih kupola i polukupola od crvenog granita. Korišćen je bijeli polirani grčki mermer Volakas iz Kavale, koji se prostire na 12,000 m². Korniši su napravljeni od crvenog balmoral granita iz Finske, koji se prostire na 120 m² na kupoli i polukupolama. Postament je izrađen od 80 m² crnog jablaničkog granita iz Bosne. Kamen na fasadi težak je 3.000 tona.

Na montiranju fasade Hrama radilo je 14 preduzeća iz Srbije, kao i tri kompanije iz inostranstva (iz Grčke, Italije i Slovenije). Prvi kamen na fasadi Hrama postavljen je 3. septembra 2002. godine kada je, u prisustvu patrijarha Pavla, kralja Aleksandra II sa porodicom, predsjednika Društva za izgradnju hrama — Zorana Đinđića, kao i ostalih svještenika i članova Društva, dat blagoslov za početak radova. Radovi su završeni za 14 mjeseci, do decembra 2003. pred praznik u čast Svetog Nikole.

Mozaik je pravljen tokom 2016. i 2017. godine a većina je postavljena između maja 2017. i februara 2018.

Zvona

Kariljon u sjeverozapadnom zvoniku.

Na zvonicima hrama nalazi se 49 zvona austrijske livnice Grassmayеr, četiri klateća i 45 svirajućih. Zvona su isporučena 24. novembra 2001. kada ih je osvještao patrijarh Pavle, a prisustvovao je i Zoran Đinđić. Svako zvono ima svog donatora, čije ime je ispisano na njemu; najveće je donirao Svetislav Prlinčević i ono je koštalo 110.000 dolara, dok je najmanje donirao Branko Pešić i koštalo je 250 dolara. Četiri najveća, klateća zvona, postavljena su u jugozapadnom zvoniku i klate se u pravcu istok-zapad ka savskoj dolini; ostalih 45 zvona čine kariljon i smješteni su u sjeverozapadnom zvoniku. Najveće zvono teško je 6,128 kg, dok najlakše ima 11 kg. Kariljon (sa 45 zvona) težak je oko 19,000 kg. Zajedno, sa četiri klateća zvona, ukupna težina je 23,755 kg. Na velikim i srednjim zvonima nalaze se po četiri likovna ornamenta: pečat Svetog Save, vizantijski orao po nacrtu Aleksandra Deroka, mnogokrsnik Borivoja Anđelkovića i lik Svetog Save, koji je prije Drugog svjetskog rata naslikao Vladimir Predajević. Takođe, na zvonima se nalaze biblijski tekst i ćirilični natpis po želji donatora. Velika (klateća) zvona imaju krune sa anđeoskim likovima. Kariljon je kompaktan koncertni instrument; zvona u hromatskom nizu od e1 do c4 čine kariljon, a zvona u tonovima g, a, c¹ i d¹ su klateća.

Svetosavski kariljon ima četiri i po oktave, svako zvono ima osnovni ton i još 50 alikvotnih tonova. Zvona kariljona na Hramu svakog dana u podne sviraju Himnu svetom Savi, a svakog sata refren. Društvo za izgradnju hrama Svetog Save na Vračaru odlučilo je u martu 2003. godine, da za 40.000 dolara, uradi posvetu na zvonu d¹, u uspomenu na bivšeg premijera Srbije — Zorana Đinđića, prvog predsjednika Glavnog odbora Društva nakon njegove obnove.

Broj	Ime	Godina postavljanja	Proizvođač	Prečnik (mm)	Masa (kg)	Napomena	Zvonik
01	Zvono Svetog Save	2001.	Grassmayr Bell Foundry, Inzbruk	2,004	6.128	g0 0	Jugozapadni zvonik
02					3,956	a0 0
03					2,458	c1 00
04	Zvono Zorana Đinđića				1,460	d1 00
05					1,054	e1 0	Sjeverozapadni zvonik
06					894	f1 00
07					744	fis1 00
08					626	g1 00
09					536	gis1 00
010					440	a1 00
011					372	ais1 00
012					312	b1 00
013					260	c2 00
014					219	cis2 00
015					187	d2 00
016					164	dis2 00
017					144	e2 00
018					126	f2 00
019					110	fis2 00
020					96	g2 00
021					85	gis2 00
022					75	a2 00
023					66	ais2 00
024					59	b2 00
025					53	c3 00
026					48	cis3 00
027					44	d3 00
028					40	dis3 00
029					35	e3 00
030					32	f3 00
031					30	fis3 00
032					27	g3 00
033					25	gis3 00
034					25	a3 00
035					21	ais3 00
036					19	b3 00
037					18	c4 00
038					17	cis4 00
039					16	d4 00
040					15	dis4 00
041					15	e4 00
042					14	f4 00
043					14	fis4 00
044					13	g4 00
045					13	gis4 00
046					12	a4 00
047					12	ais4 00
048					12	b4 00
049					11	c5 00

Unutrašnjost

Unutrašnjost kupole.

Unutrašnjost sa naosom, tri bočna kraka i oltarom, ima površinu od 3,600 m² u prizemlju, sa tri galerije od 1.500 m² na prvom nivou i galerijom od 120 m² na drugom nivou. Hram može da primi 10,000 ljudi. Na galeriji hora može da stane 800 horista. U podrumu se nalazi kripta, riznica Svetog Save i grobna crkva Svetog velikomučenika Lazara, ukupne površine 1,800 m².

Planirano je da u crkvi bude postavljena stalna izložba o izgradnji hrama, galerija zvona i informacija o životu Svetog Save. Na sjeveroistočnom i jugoistočnom stubu, postavljena su dva lifta za dolazak do kupole. Sjeverni i južni hol imaju krstionice, a trećina nivoa galerije je na sjevernoj strani oltara.

Materijal za 16 velikih stubova u horu uvezen je iz Italije 1939. Kapiteli su od kararskog mermera, a stubovi od zelenog mermera, koji su uvezeni iz Bavena. Motive kapitela dizajnirao je Aleksandar Deroko, a najvećim djelom ih je uradio Đuzepe Pino Grasi prije Drugog svjetskog rata.

Ikonostas.

Glavni ikonostas je napravljen od gvozdenih rešetki na koje je planirano postavljanje ploče od kararskog mermera. Cijela konstrukcija ikonostasa širokog oko 20 m, teška je oko 100 tona, a ikonostas je ukrašen mozaičkim ikonama. Radovi na ikonostasu počeli su 20. avgusta 2020. godine, a planirano je da se sastoji od jednog reda ikona.

Veliki centralni luster je glavni kružni rasvjetni uređaj u hramu; težak je skoro sedam tona i smatra se najvećim na svijetu. Planirano je da se izlije u bronzi, a sa prečnikom od 20 m, nakon izlivanja, procijenjeno je da će biti težak oko 14 tona, čime bi postao najveći i najteži luster u nekom hrišćanskom vjerskom objektu na svijetu. Autor lustera je Nikolaj Muhin, koji je dizajnirao i mozaičku dekoraciju, koja će biti ukrašena drvenim ikonama. Luster na 7,5 m iznad podnog podruma u ​​kružnom prostoru ispod kupole pričvršćen je sa 12 visećih lanaca za ankere u zidovima hrama. Svojom dekoracijom stilizovanim ornamentima, treba da podsjeća na srpske lustere iz srednjeg vijeka, kojima su srpski kraljevi bili zaštitnici. Barem dva koja su naručili srpski kraljevi sačuvani su tokom vremena i nalaze se u manastiru Visoki Dečani na Kosovu i Metohiji i Markovom manastiru, koji je dobio ime po Marku Kraljeviću, a nalazi se u selu Markova Sušica, 18 km južno od Skoplja.

Mozaik

Politička implementacija

Vladimir Putin tokom posjete hramu 2019.

Tokom posjete hramu 2009. godine, direktor Ruske akademije umjetnosti — Zurab Cereteli, istakao je da Rusi žele da doprinesu oblaganju mozaika, a kao sponzor navedena je kompanija Газпром нефть, podružnica kompanije Gasprom. Godine 2011. dok je bio u državnoj posjeti Srbiji — Vladimir Putin je najavio da će Rusija donirati novac za mozaik. Prve procjene su pokazale da bi bilo potrebno 30 miliona evra da se sav enterijer obloži mozaikom. Početnom donacijom od 4 miliona evra od kompanije Газпром нефть, počeli su radovi na prvoj fazi u kupoli, a Gasprom je poslao predstavnika na sastanke Ruske akademije.

Detalj mozaika

Centralni sastanak o realizaciji radova održan je 13. novembra 2015. godine u Beogradu, a prisustvovali su mu predstavnici ruske agencije za međunarodnu saradnju — Rosotrudničestvo i direktor agencije — Ljubov Nikolajevna Glebova, imenovani ruski predstavnik za uređenje enterijera, kao i predjsednik Srbije i ministar spoljnih poslova. Tokom posjete hramu 17. januara 2019. godine, Putin je najavio drugu donaciju, od preko 5 miliona evra.

Konkurs

Na dan 29. aprila 2011. Putin je ukazom savjetovao da se u Moskvi održi državni konkurs za unutrašnju mozaičku dekoraciju hrama Svetog Save. Na dan 19. marta 2012. postignut je državni sporazum između ministarstava spoljnih poslova Rusije i Srbije, dok je konkurs sa 50 radova održan u galeriji Ruske akademije umjetnosti u Moskvi, 23. septembra 2014. Na dan 5. oktobra 2014. za najbolji je proglašen rad Nikolaja Aleksandroviča Muhina. Njegov projekat predstavljen je predsjedniku Srbije, ministru spoljnih poslova Srbije — Ivici Dačiću i mitropolitu crnogorsko-primorskom — Amfilohiju, kao predstavniku Srpske pravoslavne crkve. Muhin je izabrao klasične vizantijske zlatne mozaike iz ere dinastije Paleolog iz 12. vijeka kao svoju inspiraciju.

Autori

Mozaik apside u hramu Svetog Save je kopija Bogorodice Nikopoje iz Aja Sofije.

Autori mozaika su Nikolaj Aleksandrovič Muhin, koji je dizajnirao freske u Sabornom hramu Hrista Spasitelja u Moskvi, kao i Jevgenij Nikolajevič Maksimov, reditelj slikarskog odsjeka Ruske akademije umjetnosti u Moskvi. Autori su dizajnirali maketu kupole u razmjeri ​​1:10 u Ruskoj akademiji umjetnosti, koja je kasnije postavljena u ambasadi Rusije u Beogradu. Muhin je prvi put posjetio hram 1994. godine u zvaničnom društvu Patrijarha moskovskog Aleksija II, koji je vršio službu sa patrijarhom Pavlom. Patrijarh Aleksije se vratio 1999. tokom bombardovanja Jugoslavije, kada je vršio liturgiju ispred hrama Svetog Save sa patrijarhom Pavlom, a kojoj je prisustvovalo oko 100,000 ljudi. Muhin je kasnije radio u Srbiji na raznim crkvenim ukrasima od 2002; prije rada na hramu Svetog Save, u Srbiji je radio na ukrašavanju crkve Hrista Spasitelja u Ubu, koja je morala da se gradi iznova nakon zemljotresa koji je potresao sliv Kolubare 1998. godine. Na ukrašavanju je radio od 2003. godine, kada je bio član odbora kulturnih savjetnika Vladimira Putina, koga je poznavao od ranih 2000-ih.

Muhin je oslikao 18 crkava širom svijeta, od kojih četiri u Srbiji, a iako je ruski slikar, izjavio je da se trudi da slika bude bliska kulturi kojoj crkva pripada. Istakao je da mu je 1994. godine došla prva ideja da ukrasi hram Svetog Save. Kako hram obuhvata ogroman prostor, on je naveo da je za njega zlatni ukras jedina mogućnost i da označava Preobraženje Hristovo. Njegov glavni zadatak je, kako je rekao, da unutrašnjost crkve zablista od svojih zlatnih površina, a on je kao autor u njoj vidio simbol preobraženja. Utisak o svjetlosti kao medijumu sakralne ilustracije, pojačan je i osvjetljavanjem pojedinih scena po crkvenom kalendaru. Impuls u osvetljenju se mijenja iz toplih u hladne tonove, u zavisnosti od vjerskog praznika. Tesera, komadići koji se sklapaju u mozaik, napravljena je u Moskvi, a za zlatne i srebrne tesere korišćeno je čisto zlato i srebro. I pored toga što je radio u hramu Hrista Spasitelja u Moskvi, Muhin je istakao da je rad na hramu Svetog Save bio drugačijeg obima, pošto su kupola i veličina scena mnogo veće, a umjetnički mediji složeniji.

Strukturna implementacija

Lijevo: Crtež Deroka, 1940
Desno: Kao izgrađena biforija

Realizacija mozaičkih radova počela je 28. septembra 2016. posjetom Ilariona Alfejeva, direktora crkvenog Ministarstva inostranih poslova u Moskovskoj Patrijaršiji i predsjednika Rusko-srpske komisije pri Ruskoj akademiji, koji je u novembru 2014. Dobio Orden Svetog Save drugog reda od Srpske pravoslavne crkve. Odobrenu maketu predstavili su Zurab Cereteli, Nikolaj Muhin, Jevgenij Maksimov i vd direktora za podršku Uneska — Manana Popov. Na dan 17. marta 2017. održan je sastanak mješovite rusko-srpske komisije za izradu mozaika, u moskovskom ateljeu gdje je mozaik nastao, a na sastanku je prvi put prikazan.

Zurab Cereteli, kao koordinator umjetničkih radova, zahvalio se autorima na prvom susretu. Svi mozaici su poručeni u moskovskom ateljeu u originalnoj veličini, zatim isječeni i prevezeni u Beograd. Prvih deset tona mozaika stiglo je u Beograd 3. maja 2017. godine. Sa radnom platformom na 43 m u crkvi, mozaici su podizani posebno konstruisanim liftom.

Umjetnici mozaika izabrani su iz Moskovske škole za slikarstvo, vajarstvo i arhitekturu u Moskvi i Instituta umjetnosti Repin pri Imperijalnoj akademiji umjetnosti u Sankt Peterburgu.

Dekoracija

Dvanaestostrani luster sa prečnikom od 21 m, težak je 7 tona.

Centralni mozaik u kupoli predstavlja Vaznesenje Isusovo i Vaskrslog Hrista, koji sjedi na duzi i blagosilja uzdignutom desnom rukom, okružen sa četiri anđela, Apostolima i Bogorodicom. Ova kompozicija je inspirisana mozaicima u glavnoj kupoli Bazilike Svetog Marka u Veneciji. Donji djelovi su pod uticajem Jevanđelja po Luki i prvih narativa Djela apostolskih. Tekstovi koje drže anđeli pisani su na crkvenoslovenskom jeziku i ukazuju na panslovensko osjećanje, dok su imena prikazanih lica pisana na grčkom i povezuju hram sa vizantijskom tradicijom. Ukupna slikana površina kupole je 1,230 m².

Hram Svetog Save

Hram je jedna od najvećih zakrivljenih površina ukrašenih tehnikom mozaika i nalazi se na šestom mjestu po veličini na svijetu od svih crkvenih objekata ovako ukrašenih, posle Bazilike Svetog Petra u Vatikanu, Saborne crkve Narodnog spasa u Bukureštu, Bazilike Nacionalnog hrama Bezgrešnog začeća u Vašingtonu, Prabazilike Presvete Bogorodice u Ostrogonu i Berlinske katedrale. Mozaik je rađen više od godinu dana u Rusiji, tokom 2016. i 2017. godine, a zatim je sječen i specijalnim kamionima transportovan u Beograd. Ukupna težina mozaika je 40 tona i postavljen je na kupolu od maja 2017. do februara 2018. godine. Mozaik površine 3,289 m² postavljen je na istočnom krilu, dok bočna strana oltara zauzima takođe 3,289 m².

U septembru 2020. mozaik je završen, a ukupna površina po kojoj se prostire je oko 15,000 m².

Korišćeni materijali

Materijal za teseru proizvela je kompanija Smaltfactory u Moskvi. Za zlatne mozaike, preduzeća koriste čisto zlato. Za ukupno oko 400 tona mozaika, najveći dio novac je izdvojen za dragocjene materijale, jer osim čistog zlata, veliki dio tesera u svom sadržaju ima i čisto srebro. Sadržaj čistog plemenitog metala sprječava da se materijali mijenjaju vremenom. Visoke temperature tokom procesa topljenja u peći ne mijenjaju jedino prirodnu boju čistog zlata. Visoko reflektujuća svojstva zlatne tesere i razlike u uglovima gdje su postavljeni mozaici, stvaraju razlike u refleksiji, što je tehnika koja se koristi za zamagljivanje pozadine i konstruktivnih elemenata unutrašnjosti hrama.

Duša Srbije

Kreativna laboratorija Gigarama, uz podršku Gasprom njefta, realizovala je 2022. godine projekat virtuelne šetnje kroz mozaik Hrama svetog Save. Stručnjaci su izradili sfernu panoramu mozaika sa rezolucijom većom od 25 gigapiksela i sačinjenu od 600 fotografija, što omogućava 100 puta veće povećanje bilo kog dela mozaika. Projekat pod nazivom „Duša Srbije” trebao bi, prema rečima njegovih tvoraca, da pomogne u boljem razumevanju suštine mozaika i njegove istorije. Projekat je realizovan u saradnji sa vodećim stručnjakom Ruske akademije umetnosti za pravoslavni ikonopis, doktorom istorije umetnosti Irinom Busevom-Davidovom. Projekat „Duša Srbije” uvršten je u uži izbor za nagradu za dostignuća u prosvetiteljstvu Ruskog društva „Znanje”.

Sklupture

Na Kapitelima i vijencima su razne skulpture, na osnovu kojih se prepoznaje kojoj kulturi ili stilu sam stub pripada. Heraldički simboli dinastije Nemanjića su dominantan motiv. Floralni motivi i antropomorfne figure inspirisani su bogatom vajarskom tradicijom Moravskog stila. Glavni autor kamenih ornamenata unutrašnje dekoracije u početku je bio Aleksandar Deroko, čiji su planovi izvedeni na svim kapitelima na stubovima između priprate i naosa i oltarske apside. Izveo ih je vajar Pino Grasi prije Drugog svjetskog rata. Posle zabrane radova u komunističkom periodu, dekorativne radove je nadgledao Dragomir Acović, a izveo Nebojša Savović Nes. Korišćene su različiti vrste bijelog mermera iz Italije i Grčke, zelenog mermera iz Italije, Južne Amerike i Indije, tamnog i svijetlo crvenog mermera iz Italije i Indije, žutog i zelenkastog oniksa, bijelog krečnjaka, crvenog i bijelog travertina i plavog lapis lazulila. Ukrasno kamenje pokriva površinu od 1,500 m².

Plato

Asocijacija arhitekata je istakla da je prekid gradnje tokom nekoliko decenija proizveo brojne greške, od kojih je jedna okruženje hrama koje je ostalo nedovršeno i nefunkcionalno. Izgradnja Narodne biblioteke 1973. godine, značajno je uticala na prvobitno zamišljen projekat Deroka i Nestorovića iz 1926. godine. Nakon Drugog svjetskog rata, raspisana su tri arhitektonska konkursa za uređenje platoa koji okružuje hram, a koji je nazvan Svetosavski plato. Istakao se dizajn Mihajla Mitrovića i Marija Jobsta, koji je odbačen. Oni su, spuštanjem nivoa Bulevara oslobođenja, zamislili široku pješačku vezu sa Parkom Milutina Milankovića preko bulevara. Spuštanje nivoa bi omogućilo i izgradnju dvije velike garaže, od kojih bi jednu koristili posjetioci crkve. Trg ispred hrama bi po obodu imao zelene površine, a uključivao bi i Aleju srpskih velikana, sa spomenicima svim značajnijim pripadnicima dinastije Nemanjić, dok bi dio preko bulevara bio adaptiran u zelenilo i dječji prostor.

Panorama Svetosavskog trga: Hram Svetog Save, spomenik Karađorđu i Narodna biblioteka.

Projekat 1990.

Na četvrtom konkursu, raspisanom 1989. godine, projekat arhitekata Vladimira Macure i Đorđa Bobića prihvaćen je 1990. godine. Kao i kod svih drugih aspekata gradnje hrama, i ovaj je bio sporan jer je javno kritikovan i osporavan, a išlo se i na sud. Građani su se organizovali u grupe i potpisivali peticije protiv projekta pod sloganom „Nećemo Novi Beograd na Vračaru, hoćemo mali Monmartr oko hrama“. Bobić je izjavio da su često preispitivati projekat, ali su se uvijek vraćali prvobitnoj zamisli. Izgradnja je počela 2003. godine, a radove je otvorio premijer Zoran Živković, koji je izjavio da će park da bude pretvoren u portu hrama Svetog Save. Radovi su odloženi da bi bili gotovi do februara 2004. godine, za proslavu 200. godišnjice Prvog srpskog ustanka. Plato pokriva površinu od oko 40,000 m², od čega je 28,373 m² pretvoreno u park do 2010. godine.

Popločani plato 2012.

Bobić je izjavio da je na dizajn uticao park Kalemegdan na Beogradskoj tvrđavi. Iako su ga crkva i političari zamišljali kao crkveno dvorište, autori su se opredijelili za javni prostor, zeleni trg, pa čak i park. Gradski trg je zamišljen i kao svječano mjesto za važne događaje, dok bi ga građani koristili tokom cijele godine. Koncipirani „zidovi“ trga bili su sa jedne strane Narodna biblioteka, a sa druge Parohijski dom (dom svještenstva) i planirana zgrada Patrijaršije. Zgradu Narodne biblioteke projektovao je Ivo Kurtović i završena je 1973. godine, dok je Parohijski dom, sa fasadom od sjajnog, bijelog kamena, projektovao Mateja Nenadović i njegovi sinovi — Miloš i Đorđe. Zgrada Patrijaršije nije izgrađena. Prilikom izgradnje, Parohijski dom se smatrao posebno problematičnim, uključujući i njegovu lokaciju unutar planirane zelene površine. Takođe je smatrano da je preveliki za svoju lokaciju, dok je zgrada Patrijaršije, predviđena u njenom proširenju, trebalo da bude tri puta veća i smatrana je lošim rješenjem. Stara crkva Svetog Save ostala je patuljasta između nove crkve i Parohijskog doma, dok je kubični dizajn Parohijskog doma izazvao opšte nezadovoljstvo.

Saobraćaj oko hrama je preusmjeren, a sve granične ulice su postale jednosmjerne kako bi se omogućilo kruženje oko hrama. Stajalište javnog prevoza bilo je predviđeno u Skerlićevoj ulici, ispod hrama, ali linija javnog prevoza nije uspostavljena. Iza biblioteke je napravljen parking, ali samo za potrebe biblioteke. Arhitekte su odbacile ideju o velikoj garaži, bilo iznad ili ispod zemlje, jer to tada propis nije dozvoljavao, a i autori su smatrali da zbog prirode objekta ljudi ionako treba da idu pješke. Predviđene su manje podzemne garaže, za Parohijski dom i zgradu Patrijaršije, ali nisu izgrađene. Krušedolska ulica, duž koje je planirana zgrada Patrijaršije, trebalo je da se proširi i postane „glavna gradska saobraćajnica“, ali se to nije dogodilo, već je avenija duž ulice presječena, pozivajući se na plan platoa. Saobraćajno rješenje je takođe kritikovano jer su pojedini urbanisti izjavili da sve ulice iza hrama treba da postanu pješačke zone, sa galerijama, kafićima, prodavnicama slatkiša, umjetničkim trgovima i suvenirnicama.

Fizičko crkveno dvorište i javni prostor podijeljeni su simboličnom „živom ogradom“, koja se sastoji samo od stubova, sa razmacima između. U prizemlju se nalazi fontana od stakla i kamena, koja pokriva 400 m² i koristi se kao put kada nije u funkciji, a ukrašena je svjetiljkama. Cijeli trg služi za šetnju, čak i travnate površine, iako postoje uske pješačke staze od jablaničkog mermera. Plato je potpuno ravan, osim humke sa spomenikom Karađorđu. Skoro 2 m zemlje je uklonjeno sa platoa da bi se on izravnao. Plan je podrazumijevao sadnju 400 stabala, ali nakon što su prva počela da se suše, od toga se odustalo. Statua Svetog Save, koju je poklonila Ruska pravoslavna crkva, postavljena je na stranu prema ulici koja nosi ime Svetog Save. Na platou postoje i dva dječja igrališta.

Nakon što je plan prihvaćen, dozvoljena je gradnja novih zgrada na Vračaru i Neimaru sa šest ili sedam spratova, iako je prvobitno bilo dozvoljeno da se grade samo zgrade od tri sprata. Urbani istoričari su istakli da je time oštećeno naslijeđeno urbano tkivo Vračara i Neimara, jer je izgradnja visokih zgrada u uskim, malim ulicama uništila ambijent i duh naselja.

Projekat 2020.

Plato ispred hrama Svetog Save.

Vremenom, zbog neodržavanja, plato je propao. Brojne granitne ploče, koje su korišćene za popločavanje porte hrama i staza, su se raspadale i ispadale ostavljajući rupe. Tokom posjete predsjednika Rusije — Vladimira Putina u januaru 2019. gradske komunalne službe su popravljale plato, a umjesto da zamijene ploče koje nedostaju, radnici su uklonili još neke od njih i napravili zakrpe, popunjavajući rupe asfaltnim betonom, što je izazvalo brojne kritike.

U januaru 2020. zamjenik gradonačelnika Beograda — Goran Vesić, najavio je kompletno preuređenje platoa i izgradnju zgrade Patrijaršije. Projekat su izradili arhitekte Branislav Mitrović i Dejan Miljković, a nije ga usvojio ni grad ni bilo kakva stručna komisija ili žiri, već sama Srpska pravoslavna crkva. Predviđeno je proširenje centralne pješačke staze, a između biblioteke i nove zgrade Patrijaršije, predviđeno je da se zasadi vještačka šuma, koja je djelimično izrasla iz vode. Planirano je da postojeća fontana bude uklonjena i da se postavi nova, koja neće da bude klasična fontana. Iako su gradski zvaničnici najavili da će da bude više zelenih površina, prema zvanično predstavljenom arhitektonskom modelu, predviđeno je da bude više drveća, ali sveukupno manje zelenih površina. Prva, manja faza na obodu platoa počela je u septembru 2020. godine.

Dizajn je kritikovalo Udruženje arhitekata Srbije, koji su naveli da bi planirana „šuma“ degradirala istorijski, simbolički i društveni značaj, svođenjem prostora na profani gradski park. Takođe su istakli da su masovna okupljanja organizovana na platou, kao što su pogrebne povorke patrijarhu Pavlu i premijeru Zoranu Đinđiću, kao i posjeta predsjednika Rusije Vladimira Putina, pokazala da je prostor neadekvatan takav kakav jeste. Masivno zdanje Patrijaršije, iako je planirano od početka, takođe se smatra problematičnim, jer se smatra prevelikim i robusnim za svoju lokaciju. Udruženje arhitekata je istaklo da će zgrada da ogradi Krušedolsku ulicu i stanare u njoj, kao i da ometa pogled iz uličnih brojnih kafića na park, koji ima turističku vrijednost. Postoje inicijative da se zadrži kvadratni oblik sadašnjeg platoa ili da se čak i proširi, jer stručnjaci smatraju da treba da funkcioniše kao proširena priprata hrama na otvorenom i da bi trebalo da ima mjesta za što veći broj posjetilaca, jer je dizajn iz 1990. bio namijenjen samo lokalnim potrebama stanovnika, zanemarujući duhovni i vjerski karakter kraja.

Bilo je više inicijativa za raspisivanje međunarodnog ili domaćeg javnog konkursa za dizajn, umjesto tajnog procesa kojim je sama crkva birala dizajn javnog prostora.

Ostali detalji

Spomenik Svetom Savi

Glavni članak: Spomenik Svetom Savi u Beogradu

Spomenik Svetom Savi je poklon ruskog vajara i akademika Vjačeslava Mihajloviča Klikova i Fonda svetog Andreja Prvozvanog iz Rusije. Bez postolja je visok 5,20 m, s Klikov je i autor nacrta trajnog postolja. Statua je smještena u porti hrama, okrenuta prema Ulici Svetog Save. Po dopremanju u Beograd, u junu 2003. godine, osvještan je na istom mjestu, a 23. septembra je spomenik postavljen na postament. Na postamentu spomenika ispisane su riječi Svetog Save: sopstvenim radom sve postiže.

Paraklesioni

Paraklesion je mala crkva ili crkvica, u kojoj se služi isto kao i u velikom hramu, ali ne uvijek, već samo kad je to potrebno. Paraklesioni u hramu Svetog Save posvećeni su svetiteljima značajnim za grad Beograd, njegovu istoriju i duhovnost. Južni paraklesion posvećen je beogradskim mučenicima Ermilu i Stratoniku, a sjeverni despotu Stefanu Lazareviću, za vrijeme čije vladavine je Beograd postao prijestonica srpske države.

Paraklesion despota Stefana Lazarevića je, kao i cijeli hram, ukrašen mozaičkim živopisom, koji sadrži likove svetitelja i mnogobrojne ornamente. Među kompozicijama se najviše ističu „Proskomidija“ na istočnoj i „Nedremano oko“ na zapadnoj strani paraklesiona. Iznad ulaznih vrata, sa spoljne strane, nalazi se i prikaz Svetog despota Stefana.

Sveti mučenici Ermil i Stratonik stradali su oko 314. ili 315. godine, u vrijeme kada je u istočnom dijelu Rimskog carstva vladao car Licinije, a na Zapadu car Konstantin Veliki. U paraklesionu se, pored mnogobrojnih likova svetitelja i dekorativnih ornamenata, nalaze mozaički prikazi „Evharistija“, odnosno „Pričešće apostola“ na istočnoj i velika kompozicija „Četrdeset mučenika Sevastijskih“, na zapadnoj strani. Iznad južnih ulaznih vrata prikazani su Sveti beogradski mučenici Ermil i Stratonik.

Crkva Svetog cara Lazara

Glavni članak: Kripta Hrama Svetog Save

Ispod poda hrama, sedam metara ispod zemlje, izgrađena je crkva Svetog cara Lazara, ukupne površine oko 1,800 m², sa riznicom Svetog Save i kriptom patrijarha Srpske pravoslavne crkve, u koju je planirano da se sahranjuju patrijarsi. Osim bogosluženja, crkva je planirana za mnogobrojne kulturne manifestacije.

Kritike

Istočna fasada. Uočljiva je harmonija svodnih konstrukcija u piramidalnom stilu.

Arhitektura hrama je kroz nekoliko epoha kritikovana na više načina. O tome se posebno raspravljalo poslije drugog konkursa za izgradnju hrama 1926–27, kada nije dodijeljena prva nagrada, a takođe i nakon što je patrijarh Varnava 1930. proglasio Bogdana Nestorovića, dobitnika druge nagrade, kao glavnog arhitektu, koji treba da uskladi svoj projekat sa projektom Aleksandra Deroka. Nakon odluke o zajedničkom radu, tražilo se da projekat liči na izgled Aja Sofije u Istanbulu, što nije bio uslov tokom takmičenja. Prema smjernicama sa konkursa, zahtijevala se građevina u srpskoj tradiciji kasnog srednjeg vijeka pod vlašću kneza Lazara, odnosno petokupolne crkve u moravskom stilu. Nestorovićev projekat na konkursu, zasnovan na najpriznatijem ostvarenju srpske srednjovjekovne arhitekture, katolikonu manastira Gračanice, takođe je zaobišao smjernice konkursa. Većina od 22 učesnika namjerno je izabrala Aja Sofiju kao inspiraciju. Nekoliko projekata koristilo je moderan dizajn sa ekspresionističkim karakteristikama. Tako je Aja Sofija bila odabrani arhetip čak i tokom zvaničnog takmičenja. Većina srpskih kritičara smatrala je ovo neprikladnim, jer nije bilo u nacionalnoj tradiciji. Univerzalni sakralni izraz Aja Sofije ipak je odgovarao zahtjevima heterogene jugoslovenske države, koja se sastojala od mnogo različitih vjera i nacionalnosti.

Nakon što je početkom 1932. godine pokrenuta kampanja kritike u časopisu Vreme, počela je da se odvija najvažnija umjetnička debata u bivšoj Jugoslaviji. To je dovelo do intervencije jugoslovenskog kralja Aleksandra I Karađorđevića, koji je odobrio prerađene projekte Nestorovića i Deroka. Nestorovićeva promjena modela iz „Gračanice” u „Aja Sofiju” pripisuje se novim zahtjevima kralja i svještenstva. Arhitekte su morale da predstave gipsani model u razmjeri 1:100, koji je izašao 6. i 7. januara 1932. u časopisu Politika. Kasnije te godine predstavljen je i novi dizajn, koji je bio konačni model.

Pogled na unutrašnjost sa zapada

Čak i nakon što je ovo usvojeno, debata je nastavljena. Moderni likovni kritičari, analizirajući ideološke okolnosti debate iz 1930. godine, njen izgled su označili nezgrapnim, neinventivnim ili reprodukcijskim.

Ljubica Jelisavac Katić, istoričar umjetnosti i likovni kritičar sa Univerziteta umjetnosti u Beogradu, istakla je da je kritika prvenstveno zasnovana na ideološkim razlikama između tradicionalista i modernista. Tako je pravo arhitektonsko dostignuće hrama ostalo marginalizovano u debati. U umjetničkim kritičarskim i arhitektonskim krugovima nije bila ni tema, ali nije izostavljeno da je odluka da se slijedi tradicionalistički program projektovanja djelimično štetila arhitektonskim tendencijama u Srbiji u međuratnom periodu.

Milica Ćeranić je branila arhitektonsko ostvarenje i stilsku formu, a istakla je da je proporcionalna i harmonična unutrašnjost hrama rezultat kohezije u dizajnu eksterijera i enterijera. O međusobnom skladu spoljašnjosti i unutrašnjosti hrama, izjavila je: „da bi to postigli, arhitekte su koristile rigorozno centralizovano uređenje, koje je posebno poznato iz ranog hrišćanstva. Posebno su eksponirani sferni i kubični elementi – kupole, spoljašnji zidovi, oblici otvora, slojevitost fasadnih površina, kapiteli i stubovi – uz odlično savladavanje svih ovih elemenata, vidljivih u njihovoj zapremini, daje se utisak za pamćenje.“

„Konkretno, kondenzovani oblici, jednostavna i suptilna upotreba dekorativne skulpture u kombinaciji sa monumentalnošću građevina stvaraju uzvišenu vizualizaciju njenog moćnog arhitektonskog tkiva, koje uprkos tome što je latentna hermeneutika, prija i izaziva interesovanje.“

— Milica Ćeranić, 2005.

Ona je ukazala na činjenicu da najveći utisak ostavlja postepena piramidalna kompozicija strukture, koja skladno počinje od svojih portala preko konhi i reprezentativno kulminira u kupoli. Takođe, izjavila je da je kaskadni niz masa, koji je uočljiv na sve četiri strane krila, pri čemu su zapadna, južna i sjeverna identične, najzanimljiviji i ostavlja najjači utisak na istočnom krilu, bočnoj strani oltara. Istakla je da je apsida poligonalna, odnosno petougaona, zbog čega se na njenoj gornjoj površini vidi pet malih konhi, koje odgovaraju na pet konhi na donjoj strani istočne fasade, čime se ostvaruje sinhronizovan efekat u razvoju masa, koje su povezane u sofisticirane talasaste strukture, koje razbijaju monolitne, kvadratne forme krutih zidova.

„Danas se Sveti Sava ne može smatrati arhitektonskim promašajem ili anahronim, slabim pokušajem... Arhitektonsko djelo koje impresionira monumentalnošću, masivnošću, latentnom hermeneutikom, ali i harmonijom masa i uzvišenošću postignutom jednostavnošću u oblikovanju složenih piramidalnih struktura. Ne može se nazvati neuspjehom.“

— Milica Ćeranić, 2005.

Svjetlost sija iz apsida.

Italijanski likovni kritičar i profesor arhitektonskog dizajna na Univerzitetu u Milanu, Pjer Paolo Tambureli, pohvalio je hram. Izjavio je da on posjeduje nevjerovatno čist i dostojanstven enterijer, dok sa svojom velikom kupolom i sa četiri apside ima jedinstven i dobro razvijen, dubok i gust prostor. Pošto se zasniva na klasičnim primjerima, Tambureli je istakao da on ima sopstvenu žestinu i nježnost, koja se izražava u osjetljivosti na svjetlost.

„Ljepota Svetog Save nije ograničena na ogromnu masu betona, ogromnu težinu neshvatljive i ogromne materije; ljepota crkve nije planina od betona, već ljepota koja je sva arhitektonska, sačinjena od mjere, odnosa između različitih mjesta i delikatnog poretka koji ipak uspijeva da upravlja stvarima... prostor Svetog Save nije uzvišen, on je lijep.“

— Pjer Paolo Tambureli, 2006.

Tambureli je izjavio da se pita da li bi bilo moguće reprodukovati teoriju sposobnu da ponovo prisvoji resurse koji su korišćeni za izgradnju hrama Svetog Save i da li bi bilo moguće pronaći sve potrebne tehnike projektovanja da se na njoj izgradi teorija konstrukcije, pošto je njegov klasični dizajn bio položen u suptilnim odlivcima i nijansama betonskih ploča.

Mnogi porede hram sa Sagrada Familijom zbog dugotrajne faze izgradnje i kulturnog i umjetničkog značaja, a takođe, u oba vjerska objekta su služene liturgije tokom dugotrajne gradnje.

Umjetnost

Pošta Srbije je 14. novembra 2019. prikazala tlocrt i Aleksandra Deroka na marki povodom 125 godina od njegovog rođenja.

Galerija

• 
  Hram Svetog Save
• 
  Unutrašnjost hrama
• 
  Hram Svetog Save je jedna od najznamenitijih građevina u Beogradu
• 
  Kip Svetog Save, postavljen između hrama i ulice - njemu posvećenih (licem je okrenut ka ulici i Slaviji)
• 
  Vaskršnji period ispred hrama, 2022.
• 
• 
• 
  Izad tri zapadna ulaza u hram su mozaici Svetog Save, Isusa Hrista i Simeona mirotočivog
• 
  Mozaik sa likom Svetog Save, iznad lijevih (gledano izvana) zapadnih vrata hrama
• 
  Mozaik sa likom (po crkvenom predanju, nerukotvorenim likom-Veronikin ubrus) Isusa Hrista, iznad centralnih, velikih, zapadnih vrata hrama
• 
  Mozaik sa likom Simeona mirotočivog, iznad desnih (gledano izvana) zapadnih vrata hrama
• 
  Dio kupole iznutra
• 
  Božićna liturgija 7. januara 2021.
• 
  Pogled na centralni dio hrama iz kupole
• 
  Podkupolni prostor sa živopisima Srba svetitelja
• 
  Podkupolni prostor sa živopisima Srba svetitelja
• 
  Rozeta u hramu
• 
  Kripta Hrama Svetog Save
• 
  Kripta Hrama Svetog Save
• 
  Kripta Hrama Svetog Save
• 
  Grob patrijarha Irineja u kripti hrama
• 
  Mozaik sa likom patrijarha Irineja, u čije je vrijeme hram završen
• 
  Pogled na dio Beograda sa kupole hrama, noću
• 
  Mala crkva Svetog Save i hram Svetog Save
• 
  Zgrada parohijskog doma hramova (velikog i malog) Svetog Save
• 
• 
• 
• 
  Hram Svetog Save i spomenik Karađorđu noću.

Vidi još

• Spisak najviših pravoslavnih crkava i zvonika
• Spisak najviših zgrada u Srbiji
• Svetosavski plato

Литература

• Deroko, Aleksandar (1985). „Nastavak radova na zidanju crkve Svetoga Save” (PDF). Godisnjak grada Beograda: 193—198. Архивирано из оригинала (PDF) 01. 07. 2020. г. Приступљено 11. 01. 2020. 
• Arbajter, Dušan (1992). „Saint Sava Temple: heavy building assembly application” (PDF). IABSE, Congress Report. 
• Tamburelli, Pier Paolo (2006). „Hram Svetog Save, the Concrete Cathedral”. Domus: 68—71. 
• Milanović, Ljubomir (2010). „Materializing authority: the church of Saint Sava in Belgrade and its architectural significance”. Serbian Studies. NASSS. 24 (1): 63—81. S2CID 144270672. doi:10.1353/ser.2012.0018. 
• Ceranic, Milica (2005). „Neovizantijski elementi u arhitekutri Hrama sv. Save na Vracaru. Misa Rakocija, Nis I Vizantija” (PDF). Zbornik radova, III: 397—412. 
• Jelisavac, Ljubica (2019). „Institucionalni aspekti konkursa za Hram Sv. Save (1926) i njihove konsekvence” (PDF): 82—83. 
• Ferjančić, Božidar; Maksimović, Ljubomir (2014). „Sava Nemanjić and Serbia between Epiros and Nicaea” (PDF). 
• Мишић, Синиша (2014). Историјска географија српских земаља од 6. до половине 16. века. Београд: Магелан Прес. 
• Marjanović, Dragoljub (2018). Византијски свет и Српска црква у 13. и 14. веку. Mediterran Publishing. 
• Milanović, Ljubomir (2012). „Materializing Authority: The Church of Saint Sava in Belgrade and Its Architectural Significance”. Serbian Studies Journal of the North American Society for Serbian Studies. 
• Damljanovic, Tanja (2005). „Fighting the St. Sava: Public Reaction to the Competition for the Largest Cathedral in Belgrade”. Centropa. 
• Ignjatovic, Aleksandar (2016). „U srpsko-vizantijskom kaleidoskopu: arhitektura, nacionalizam i imperijalna imaginacija 1878-1941”. Architektonische Fakultät Belgrad, Orion Art, Belgrad. ISBN 9788663890381. 
• Несторовић, Богдан Н. (1952). Архитектура Старог века (Архитектура). Београд, Србија, Југославија: Научна књига. 
• Tamburelli, Pier Paolo (децембар 2006). Hram Svetog Save, the Concrete Cathedral. Domus. стр. 68—71. CS1 одржавање: Датум и година (веза)CS1 одржавање: Формат датума (веза)

Спољашње везе

• Интернет презентација Храма Светог Саве Архивирано на сајту Wayback Machine (9. januar 2016) (jezik: srpski)
• Podaci o davanju priloga (jezik: srpski)
• Zvona hrama Svetog Save, RTS Obrazovno-naučni program — Zvanični jutjub kanal
• Kupola: Svetosavska kapa i "ustav" Nemanjića, RTS Kvadratura kruga - Zvanični jutjub kanal
• Hram Svetog Save, Ruski Dokumentarni film mitropolita volokolamskog Ilariona (Alfejeva)
• Sjaj hrama svetog Save Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. januar 2019), Branko Pešić protomajstor, Večernje novosti, feljton, 7 nastavaka, 3 — 9. maj 2004.
• Hram svetog Save Kompletan vodič kroz Srbiju
• Hram Svetog Save 360 virtuelne fotografije hrama
• Veb kamera Kamera uživo
• Završen mozaik na 15.000 kvadratnih metara („Politika”, 20. septembar 2020)
• Virtuelna poseta Hramu svetog Save - mozaik